متن درس
تفسیر: تأملاتی در تمایز وحی الهی و سحر زمینی
برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۱۴۱۰)
دیباچه
قرآن کریم، چونان نوری آسمانی، راه هدایت را بر آدمیان می‌گشاید و با کلامی متعالی، بشر را به سوی حقیقت وجود و معرفت الهی فرا می‌خواند. آیه سوم سوره آل عمران، که در این نوشتار محور تأمل قرار گرفته، با بیانی ژرف، عظمت پروردگار و اصالت وحی الهی را در برابر اتهامات ناصواب معاصران پیامبر(ص) آشکار می‌سازد. این گفتار، با بهره‌گیری از درس‌گفتارهای عالمان دینی، به بررسی تمایز میان وحی الهی و سحر زمینی می‌پردازد و با نگاهی نقادانه به وضعیت جوامع معاصر، راهکارهایی برای بازگشت به ایمان و اخلاص ارائه می‌دهد. هدف این نوشتار، نه تنها تبیین معانی قرآنی، بلکه دعوت به تأمل در چالش‌های معنوی و اخلاقی جوامع بشری است، با این امید که خواننده در پرتو این کلام الهی، به بازنگری در مسیر خویش نائل آید.
بخش نخست: تبیین آیه سوم سوره آل عمران
متن و ترجمه آیه
إِنَّ رَبَّكُمُ ٱللَّهُ ٱلَّذِي خَلَقَ ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَٱلْأَرْضَ فِي سِتَّةِ أَيَّامٍ ثُمَّ ٱسْتَوَىٰ عَلَى ٱلْعَرْشِ يُدَبِّرُ ٱلْأَمْرَ ۖ مَا مِن شَفِيعٍ إِلَّا مِنۢ بَعْدِ إِذْنِهِ ۚ ذَٰلِكُمُ ٱللَّهُ رَبُّكُمْ فَٱعْبُدُوهُ ۚ أَفَلَا تَذَكَّرُونَ
پروردگار شما آن خداوندی است که آسمان‌ها و زمین را در شش روز آفرید، سپس بر عرش استیلا یافت، کار جهان را تدبیر می‌کند. هیچ شفیعی جز به اذن او نیست. این است خداوند، پروردگار شما؛ پس او را بپرستید. آیا پند نمی‌گیرید؟
این آیه، چونان آیینه‌ای زلال، عظمت پروردگار را در مقام خالقیت و تدبیر هستی بازمی‌نمایاند و با دعوت به عبادت، بشر را به تأمل در حقیقت الهی و دوری از گمراهی فرا می‌خواند. اتهام سحر بودن وحی، که از سوی معاصران پیامبر(ص) مطرح شد، در این آیه با تأکید بر قدرت و حکمت الهی رد می‌گردد و راه راستین پرستش خداوند پیش روی انسان قرار می‌گیرد.
زمینه نزول و اهمیت آیه
آیه سوم سوره آل عمران در پاسخ به کسانی نازل شد که وحی الهی را به سحر و جادو نسبت داده و پیامبر(ص) را ساحر خواندند. این اتهام، ریشه در ناتوانی بشر در فهم کلام متعالی الهی دارد. قرآن کریم، چونان دریایی بی‌کران، معانی ژرفی در خود نهفته دارد که فهم کامل آن جز با معرفت الهی میسر نیست. این آیه، با تبیین جایگاه خداوند به عنوان خالق و مدبر، بر اصالت وحی تأکید کرده و هرگونه شباهت آن با سحر زمینی را نفی می‌کند.
بخش دوم: تمایز وحی الهی و سحر زمینی
ماهیت وحی: نزول الهی و معرفت متعالی
وحی، چونان نسیمی الهی، از عرش به سوی خاک فرو می‌آید و قلب پیامبران و اولیای الهی را روشن می‌سازد. این جریان متعالی، برخاسته از حکمت بی‌انتهای پروردگار است و هیچ‌گونه نیازی به زحمت و تلاش انسانی ندارد. وحی، چون نوری که تاریکی‌های جهل را می‌شکافد، هدایتگر بشر به سوی حقیقت است. در مقابل، سحر، پدیده‌ای زمینی و برخاسته از تلاش‌های انسانی است که در بسیاری از موارد، به جای هدایت، به گمراهی و انحراف می‌انجامد.
درنگ: وحی، نزولی الهی است که از بالا به پایین جریان دارد و معرفتی متعالی به ارمغان می‌آورد، در حالی که سحر، تلاشی زمینی و انسانی است که اغلب به گمراهی و انحراف منجر می‌شود.
ماهیت سحر: تلاشی زمینی و محدودیت‌های آن
سحر، چونان سایه‌ای بر خاک، از تلاش‌های انسانی سرچشمه می‌گیرد و در بسیاری از جوامع، به ابزاری برای فریب و گمراهی بدل شده است. در بازارهای جهانی، از ترکیه تا آمریکا، ابزارهای سحر و جادو به وفور یافت می‌شود و نشان‌دهنده گرایش بشر به سوی امور زمینی و دوری از معرفت الهی است. این ابزارها، هرچند در ظاهر ممکن است اثربخش به نظر آیند، در برابر ایمان و اخلاص، چون کاهی در برابر باد، ناتوان و بی‌اثرند.
مشاهدات عالمان دینی از بازارهای سحر در کشورهای گوناگون، گواهی بر گسترش این پدیده در جهان معاصر است. در ترکیه، بازارهایی وسیع با طبقات متعدد، مملو از ابزارهای جادوگری چون رمل و اسطرلاب، نشان‌دهنده عمق این گرایش است. در آمریکا نیز، این فرهنگ به مراتب گسترده‌تر است و ابزارهای سحر، به بخشی از زندگی روزمره برخی جوامع بدل شده است. این رواج، نشانه‌ای از خلأ معنوی در جوامع مدرن است که به جای جست‌وجوی حقیقت، به خرافات و سحر روی می‌آورند.
درنگ: گسترش فرهنگ سحر و جادو در جوامع مدرن، نشانه‌ای از دوری بشر از معرفت الهی و گرایش به امور زمینی است که در برابر ایمان و اخلاص، ناتوان و بی‌اثر است.
ناتوانی سحر در برابر ایمان
ایمان، چونان سپری استوار، انسان را در برابر تأثیرات سحر و جادو محافظت می‌کند. تجربه‌های عالمان دینی نشان می‌دهد که ساحران، با همه ادعاها و ابزارهایشان، در برابر فردی با ایمان و اخلاص، ناتوانند. در روایتی، عالمی دینی در مواجهه با ساحری که ادعای تأثیرگذاری داشت، او را به چالش کشید و ساحر، پس از تلاش‌های بسیار، به ناتوانی خود اعتراف کرد. این تجربه، یادآور داستان موسی(ع) و ساحران فرعون است که در آن، حقیقت الهی بر سحر غلبه یافت.
بخش سوم: علم و معرفت: دو راه متباین
علم ظاهری در برابر معرفت الهی
علم، چونان پوسته‌ای ظاهری، گاه به ابزاری برای تخریب و جنایت بدل می‌شود، در حالی که معرفت، چونان گوهر درونی، انسان را به سوی حقیقت و هدایت رهنمون می‌سازد. علم تجربی، اگر از معرفت الهی جدا افتد، به تولید ابزارهای تخریب چون سلاح و بمب منجر می‌شود که نتیجه‌اش جنگ و ویرانی است. در مقابل، معرفت الهی، که از وحی سرچشمه می‌گیرد، انسان را به سوی عبادت و اخلاص هدایت می‌کند.
درنگ: علم، در صورتی که از معرفت الهی جدا شود، به ابزار جنایت و تخریب بدل می‌گردد، در حالی که معرفت، که از وحی الهی سرچشمه می‌گیرد، انسان را به سوی حقیقت و هدایت رهنمون می‌سازد.
نقد علم دینی و ضرورت بازگشت به معرفت
علم دینی، که گاه به تکرار و تقلید بی‌روح فروکاسته شده، از عمق و معرفت الهی تهی گشته است. این علم، که در برخی موارد به جای هدایت، به گمراهی منجر می‌شود، نیازمند بازنگری و پیوند با معرفت الهی است. عالمان دینی تأکید دارند که معرفت، برخلاف علم ظاهری، واقعیتی است که از وحی الهی نشأت گرفته و انسان را به سوی حقیقت رهنمون می‌سازد.
بخش چهارم: انحطاط معنوی جوامع و راهکار بازگشت
انحطاط اخلاقی در شهرهای مقدس
شهرهای مقدس، که روزگاری کانون ایمان و اخلاص بودند، امروز در معرض انحطاط اخلاقی قرار گرفته‌اند. مشاهدات عالمان دینی از شهرهایی چون کربلا، نشان‌دهنده گسترش فساد و دوری از ارزش‌های دینی است. این انحطاط، چونان زنگ خطری، جوامع اسلامی را به بازنگری در ایمان و اخلاص فرا می‌خواند.
در روایتی، عالمی دینی از تجربه حضور در کربلا سخن می‌گوید که در آن، به جای معنویت، فساد و فحشا رواج یافته بود. این مشاهدات، هشداری است به جوامع اسلامی که دوری از ایمان و اخلاص، به انحطاط معنوی و اخلاقی منجر می‌شود. قرآن کریم، با دعوت به عبادت و تذکر، راه نجات از این انحطاط را نشان می‌دهد.
قدرت ایمان و اخلاص در پیروزی
ایمان و اخلاص، چونان مشعلی فروزان، در طول تاریخ، پیروزی‌های بزرگی برای مسلمانان به ارمغان آورده است. در جنگ‌هایی چون تنگستان، مسلمانان با امکانات اندک، به دلیل اخلاص در عمل، بر دشمنان مجهز به تکنولوژی برتر غلبه کردند. این پیروزی‌ها، یادآور قدرت معنوی ایمان در برابر مادیات است.
درنگ: ایمان و اخلاص، به عنوان نیرویی معنوی، قادر به غلبه بر دشمنان مجهز به تکنولوژی برتر است و راه نجات جوامع از انحطاط را هموار می‌سازد.
دعوت به عبادت و بازگشت به اخلاص
عبادت با اخلاص، چونان کلیدی زرین، درهای رحمت الهی را می‌گشاید و انسان را از دام خرافات و سحر رهایی می‌بخشد. دو رکعت نماز با اخلاص، همان‌گونه که در تاریخ شق‌القمر پیامبر(ص) را رقم زد، می‌تواند معجزات بزرگی خلق کند. این دعوت، همسو با آیه سوم سوره آل عمران، بشر را به پرستش خداوند و دوری از گمراهی فرا می‌خواند.
نتیجه‌گیری
آیه سوم سوره آل عمران، چونان فانوسی در تاریکی، حقیقت الهی را در برابر اتهامات ناصواب معاصران پیامبر(ص) آشکار می‌سازد. این آیه، با تبیین عظمت پروردگار و اصالت وحی، بشر را به عبادت و تذکر دعوت می‌کند. درس‌گفتارهای عالمان دینی، با تأکید بر تمایز میان وحی الهی و سحر زمینی، به نقد انحطاط معنوی جوامع پرداخته و راه بازگشت به ایمان و اخلاص را نشان می‌دهند. فهم عمیق قرآن کریم، نیازمند معرفت الهی و دوری از علم صرفاً مادی است. عبادت با اخلاص، چونان پلی استوار، انسان را به سوی حقیقت رهنمون می‌سازد و از دام خرافات و انحطاط رهایی می‌بخشد. این نوشتار، با امید به احیای ایمان و معنویت در جوامع اسلامی، خواننده را به تأمل در این کلام الهی و عمل به آن دعوت می‌کند.
با نظارت صادق خادمی