متن درس
تفسیر: تأمل در عظمت الهی و کوچکی انسان در سوره یونس
برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۱۴۱۵)
دیباچه
سوره یونس، از سوره‌های مکی قرآن کریم، با آیاتی ژرف و متعالی، انسان را به تأمل در عظمت بی‌کران الهی و جایگاه ناچیز خویش در برابر آفریدگار هستی فرا می‌خواند. این سوره، با تأکید بر خلقت آسمان‌ها و زمین، تدبیر امور توسط خداوند، و بازگشت همگان به سوی او، دریچه‌ای به سوی معرفت الهی می‌گشاید. درس‌گفتار حاضر، با محوریت آیات ابتدایی سوره (آیات ۳ تا ۱۰) و به‌ویژه آیه سوم، از منظری عرفانی و معرفتی به این پرسش بنیادین می‌پردازد که چگونه فهم عظمت خداوند باید به تواضع، عبادت، و تسلیم انسان در برابر پروردگار منجر شود. این نوشتار، با بهره‌گیری از تمثیلات عینی و قیاس‌هایی بدیع، مانند مقایسه انسان با موجودات ناچیز و رفتار عابدانه امام سجاد علیه‌السلام، تلاش دارد تا مخاطب را به درک عمیق‌تر این حقیقت رهنمون سازد: خداوند بزرگ‌تر از آن است که وصف شود، و انسان کوچک‌تر از آن است که خود را بزرگ پندارد.
بخش نخست: عظمت الهی و ناتوانی بشر در ادراک آن
قرآن کریم در آیات ابتدایی سوره یونس، خداوند را به عنوان آفریدگار آسمان‌ها و زمین معرفی می‌کند و با بیانی متعالی، بر عظمت بی‌کران او تأکید می‌ورزد. این عظمت، چنان فراتر از ظرفیت ادراک بشری است که انسان جز به اقرار به بزرگی خداوند و ناتوانی خویش در فهم آن، راهی ندارد.
درنگ: خداوند بزرگ‌تر از آن است که وصف شود (الله اکبر من أن یوصف). این حقیقت، انسان را به تواضع در برابر آفریدگار و پذیرش ناتوانی خویش در فهم مفاهیم متعالی قرآنی فرا می‌خواند.
آیه محوری و تأمل در آن
إِنَّ رَبَّكُمُ ٱللَّهُ ٱلَّذِي خَلَقَ ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَٱلْأَرْضَ فِي سِتَّةِ أَيَّامٍ ثُمَّ ٱسْتَوَىٰ عَلَى ٱلْعَرْشِ يُدَبِّرُ ٱلْأَمْرَ ۖ مَا مِن شَفِيعٍ إِلَّا مِنۢ بَعْدِ إِذْنِهِ ۚ ذَٰلِكُمُ ٱللَّهُ رَبُّكُمْ فَٱعْبُدُوهُ ۚ أَفَلَا تَذَكَّرُونَ
پروردگار شما آن خداوندی است که آسمان‌ها و زمین را در شش روز آفرید، سپس بر عرش استیلا یافت، کار جهان را تدبیر می‌کند. هیچ شفیعی جز به اذن او نیست. این است خداوند، پروردگار شما؛ پس او را بپرستید. آیا پند نمی‌گیرید؟
این آیه، با معرفی خداوند به عنوان خالق آسمان‌ها و زمین و مدبر امور، بر عظمت بی‌کران او تأکید دارد. مفاهیمی چون «عرش»، «تدبیر امر»، و «خلقت در شش روز» از جمله مفاهیم متشابهی هستند که فهم کامل آن‌ها از توان بشر خارج است. این ناتوانی، نه نشانه ضعف، بلکه دعوتی است به تواضع و تسلیم در برابر حکمت الهی. عالمان دینی، با تأمل در این آیات، انسان را به این حقیقت رهنمون می‌سازند که خداوند بزرگ‌تر از آن است که با ابزار ادراک محدود بشری وصف شود.
ناشناختگی مفاهیم متشابه
مفاهیمی چون آسمان‌ها، زمین، عرش، آخرت، بهشت، و جهنم، هرچند در قرآن کریم به روشنی بیان شده‌اند، اما در ژرفای خود برای ذهن بشر ناشناخته باقی می‌مانند. این ناشناختگی، نه به معنای ابهام در کلام الهی، بلکه به سبب محدودیت ظرفیت ادراکی انسان است. گویی انسان در برابر اقیانوسی بی‌کران ایستاده که تنها قطره‌ای از آن را می‌تواند در جام ذهن خویش جای دهد. این محدودیت، دعوتی است به ایمان و تسلیم، تا انسان به جای تلاش برای وصف آنچه فراتر از فهم اوست، به عبادت و تقرب به سوی خداوند روی آورد.
جمع‌بندی بخش نخست
بخش نخست این تأمل، بر عظمت بی‌کران الهی و ناتوانی انسان در فهم کامل آن تأکید دارد. آیات سوره یونس، با معرفی خداوند به عنوان خالق و مدبر هستی، انسان را به تأمل در بزرگی پروردگار و کوچکی خویش دعوت می‌کنند. این دعوت، نه تنها به ایمان و تواضع منجر می‌شود، بلکه انسان را به سوی عبادت و انس با خداوند رهنمون می‌سازد.
بخش دوم: دعوت به عبادت و تواضع در برابر عظمت الهی
فهم عظمت خداوند، اگر به درستی در جان انسان نفوذ کند، او را به سوی عبادت و تسلیم در برابر آفریدگار سوق می‌دهد. این بخش، با الهام از رفتار عابدانه امام سجاد علیه‌السلام، به بررسی این پرسش می‌پردازد که چگونه فهم عظمت الهی باید به تغییر در رفتار و منش انسان منجر شود.
درنگ: فهم عظمت خداوند، انسان را به عبادت و تواضع فرا می‌خواند، چنان‌که امام سجاد علیه‌السلام با گریه و سجده، به این عظمت پاسخ داد.
الگوی عبادت: امام سجاد علیه‌السلام
امام سجاد علیه‌السلام، با درک عظمت الهی، شب تا صبح به عبادت، مناجات، و گریه در برابر خداوند می‌پرداخت. این رفتار، نه از سر ضعف، بلکه از معرفت عمیق به کوچکی انسان در برابر عظمت پروردگار نشأت می‌گرفت. گویی خاک سجده‌گاه او، با اشک‌هایش گل می‌شد و این گل، نشانه‌ای از تسلیم و خضوع در برابر آفریدگار بود. این الگو، انسان را دعوت می‌کند تا به جای غفلت و خودبزرگ‌بینی، با عبادت و انس با خداوند، به سوی معرفت الهی گام بردارد.
نقد غفلت و خودبزرگ‌بینی
انسان، به سبب غرق شدن در امور دنیوی و تکیه بر علوم ظاهری، گاه از درک عظمت الهی و کوچکی خویش غافل می‌شود. این غفلت، او را به خودبزرگ‌بینی سوق می‌دهد، گویی خود را در برابر آسمان‌ها و زمین، عرش و آخرت، بزرگ می‌پندارد. اما انسان، همان‌گونه که در برابر سرما و گرما، گرسنگی و بیماری ناتوان است، در برابر عظمت الهی نیز ناچیز است. این حقیقت، دعوتی است به بازنگری در منش و رفتار، تا انسان به جای تکبر، به تواضع و تسلیم روی آورد.
جمع‌بندی بخش دوم
درک عظمت الهی، انسان را به سوی عبادت و تواضع سوق می‌دهد. رفتار عابدانه امام سجاد علیه‌السلام، الگویی است برای پاسخ به این عظمت. در برابر این حقیقت، غفلت و خودبزرگ‌بینی، مانعی است که انسان را از قرب الهی محروم می‌سازد. این بخش، بر ضرورت عبادت و انس با خداوند به عنوان پاسخی به عظمت او تأکید دارد.
بخش سوم: کوچکی انسان در برابر عظمت الهی
یکی از پیام‌های بنیادین سوره یونس، تأکید بر کوچکی انسان در برابر عظمت بی‌کران الهی است. این بخش، با بهره‌گیری از قیاس‌های بدیع و مثال‌هایی عینی، این حقیقت را به تصویر می‌کشد.
درنگ: انسان، کوچک‌تر از آن است که خود را بزرگ پندارد. قیاس او با موجوداتی چون مورچه و سوسک، نشانه‌ای از محدودیت‌های معرفتی و وجودی اوست.
قیاس انسان با موجودات ناچیز
امام سجاد علیه‌السلام خود را «أقل الاقلین» (کمتر از کمترین‌ها) می‌خواند، گویی حتی از موجوداتی چون مورچه، مگس، و سوسک ناچیزتر است. این قیاس، نه برای تحقیر انسان، بلکه برای نشان دادن محدودیت‌های او در برابر عظمت الهی است. انسان، که گاه به سبب هیکل و ظاهر خود را بزرگ می‌پندارد، در برابر حکمت و قدرت الهی، ناچیزتر از آن است که وصف شود. این حقیقت، دعوتی است به تواضع و فروتنی در برابر آفریدگار.
مثال عینی: فهم سگ و ناتوانی انسان
یکی از تمثیلات بدیع این درس‌گفتار، قیاس فهم انسان با رفتار سگ‌هایی است که استخوان خالی را تشخیص می‌دهند و از آن روی برمی‌گردانند. انسان، با وجود ادعای معرفت و دانش، گاه از درک حقایقی که حتی حیوانات با غریزه خود درمی‌یابند، ناتوان است. این تمثیل، با زبانی ساده اما ژرف، بر محدودیت‌های معرفتی انسان تأکید دارد و او را به تأمل در کوچکی خویش دعوت می‌کند.
در این مثال، راوی شرح می‌دهد که چگونه استخوان‌هایی را پخت و به سگ‌ها عرضه کرد، اما سگ‌ها با یک نگاه، خالی بودن آن‌ها را تشخیص دادند و از آن روی گرداندند. این در حالی است که انسان، با صرف زمان و تلاش، از درک این حقیقت ساده عاجز ماند. این تمثیل، گویی آینه‌ای است که ناتوانی انسان را در برابر غریزه ساده حیوانات به تصویر می‌کشد و او را به تأمل در محدودیت‌های خویش فرا می‌خواند.
جمع‌بندی بخش سوم
این بخش، با تأکید بر کوچکی انسان در برابر عظمت الهی، او را به تواضع و فروتنی دعوت می‌کند. قیاس انسان با موجودات ناچیز و تمثیلاتی چون رفتار سگ‌ها، محدودیت‌های معرفتی و وجودی انسان را به تصویر می‌کشد. این حقیقت، انسان را به سوی تسلیم و عبادت در برابر خداوند رهنمون می‌سازد.
بخش چهارم: نظام کیهانی و حکمت الهی
آیات سوره یونس، با اشاره به نظام کیهانی و خلقت خورشید، ماه، و اختلاف شب و روز، بر حکمت و نظم الهی تأکید دارند. این بخش، به بررسی این آیات و ارتباط آن‌ها با عظمت الهی می‌پردازد.
درنگ: نظام کیهانی، نشانه‌ای از حکمت و نظم الهی است که انسان تنها ظاهر آن را درک می‌کند، اما ژرفای آن فراتر از فهم اوست.
آیات نظام کیهانی
هُوَ ٱلَّذِي جَعَلَ ٱلشَّمْسَ ضِيَآءً وَٱلْقَمَرَ نُورًا وَقَدَّرَهُۥ مَنَازِلَ لِتَعْلَمُوا۟ عَدَدَ ٱلسِّنِينَ وَٱلْحِسَابَ ۚ مَا خَلَقَ ٱللَّهُ ذَٰلِكَ إِلَّا بِٱلْحَقِّ ۚ يُفَصِّلُ ٱلْءَايَٰتِ لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ
اوست که خورشید را تابان و ماه را نورانی قرار داد و برای آن منزلگاه‌هایی مقدر کرد تا شماره سال‌ها و حساب را بدانید. خدا این‌ها را جز به حق نیافرید. او آیات را برای قومی که می‌دانند، به روشنی بیان می‌کند.
این آیه، با اشاره به خلقت خورشید و ماه و نظم کیهانی، بر حکمت و هدفمندی خلقت تأکید دارد. انسان، تنها ظاهر این نظام را درک می‌کند، مانند محاسبه زمان و سال‌ها، اما ژرفای حکمت الهی در این خلقت، فراتر از فهم اوست. این حقیقت، گویی آینه‌ای است که عظمت خداوند و کوچکی انسان را به نمایش می‌گذارد.
خلقت به حق
قرآن کریم تأکید می‌کند که خداوند این نظام را «به حق» آفریده است. «حق» در این آیه، به معنای هدفمندی و حکمت الهی است که فراتر از درک بشری قرار دارد. این مفهوم، انسان را به تأمل در حکمت الهی و دوری از تصورات مادی دعوت می‌کند. گویی خلقت، کتابی است که هر حرف آن از حکمت الهی سخن می‌گوید، اما انسان تنها حروف آن را می‌خواند و از معنای ژرف آن بی‌خبر است.
جمع‌بندی بخش چهارم
نظام کیهانی، نشانه‌ای از حکمت و نظم الهی است که انسان را به تأمل در عظمت آفریدگار دعوت می‌کند. آیات سوره یونس، با اشاره به خلقت خورشید، ماه، و اختلاف شب و روز، بر هدفمندی و حکمت الهی تأکید دارند. این حقیقت، انسان را به سوی ایمان و تسلیم در برابر خداوند رهنمون می‌سازد.
بخش پنجم: نشانه‌های الهی برای متقین
قرآن کریم، در آیات سوره یونس، اختلاف شب و روز و خلقت آسمان‌ها و زمین را نشانه‌هایی برای متقین معرفی می‌کند. این بخش، به بررسی این نشانه‌ها و نقش تقوا در فهم آن‌ها می‌پردازد.
درنگ: تقوا، کلید فهم نشانه‌های الهی است. این نشانه‌ها برای کسانی که با ایمان و پروا به عالم می‌نگرند، قابل درک است.
نشانه‌های الهی
إِنَّ فِي ٱخْتِلَٰفِ ٱلَّيْلِ وَٱلنَّهَارِ وَمَا خَلَقَ ٱللَّهُ فِي ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَٱلْأَرْضِ لَءَايَٰتٍ لِّقَوْمٍ يَتَّقُونَ
به راستی که در آمد و شد شب و روز و آنچه خدا در آسمان‌ها و زمین آفریده، نشانه‌هایی است برای قومی که پروا می‌کنند.
این آیه، اختلاف شب و روز و خلقت آسمان‌ها و زمین را نشانه‌هایی برای متقین معرفی می‌کند. تقوا، گویی کلیدی است که قفل دل را می‌گشاید و انسان را قادر می‌سازد تا در این نشانه‌ها، حکمت و عظمت الهی را ببیند. بدون تقوا، این نشانه‌ها برای انسان جز پدیده‌هایی مادی و گذرا نیستند.
تسبیح و حمد در بهشت
دَعْوَىٰهُمْ فِيهَا سُبْحَٰنَكَ ٱللَّهُمَّ وَتَحِيَّتُهُمْ فِيهَا سَلَٰمٌ ۚ وَءَاخِرُ دَعْوَىٰهُمْ أَنِ ٱلْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ ٱلْعَٰلَمِينَ
دعای آنان در آنجا این است: منزهی تو، ای خدا! و درودشان در آنجا سلام است و آخرین دعایشان این است که سپاس خدای را، پروردگار جهانیان.
اهل بهشت، با تسبیح و حمد، به عظمت الهی پاسخ می‌دهند. این تسبیح و حمد، نشانه‌ای از قرب و انس با خداوند است. انسان، با تأمل در این حقیقت، به سوی عبادت و تسلیم در برابر خداوند هدایت می‌شود.
جمع‌بندی بخش پنجم
نشانه‌های الهی، برای کسانی که با تقوا به عالم می‌نگرند، راهی به سوی معرفت و قرب الهی است. آیات سوره یونس، با تأکید بر اختلاف شب و روز و خلقت آسمان‌ها و زمین، انسان را به تأمل در حکمت الهی و تسبیح و حمد پروردگار دعوت می‌کنند.
بخش ششم: نقد علوم ظاهری و تجربه‌های عینی
این بخش، با بهره‌گیری از تمثیلات عینی، بر محدودیت‌های علوم ظاهری و تجربه‌های مادی در فهم حقایق الهی تأکید دارد. مثال‌هایی چون رفتار سگ‌ها و پختن استخوان، انسان را به تأمل در ناتوانی خویش دعوت می‌کنند.
درنگ: علوم ظاهری و تجربه‌های مادی، ناکافی برای فهم حقایق الهی‌اند. معرفت واقعی، از طریق قرب الهی و تواضع حاصل می‌شود.
تمثیل پختن استخوان
راوی شرح می‌دهد که چگونه استخوان‌هایی را پخت و به سگ‌ها عرضه کرد، اما سگ‌ها با یک نگاه، خالی بودن آن‌ها را تشخیص دادند. این تمثیل، با زبانی ساده اما ژرف، بر ناتوانی انسان در درک حقایقی تأکید دارد که حتی حیوانات با غریزه خود درمی‌یابند. انسان، گاه به سبب تکیه بر علوم ظاهری و تجربه‌های مادی، از فهم حقایق ساده محروم می‌ماند.
نقد علم دینی و خودبزرگ‌بینی
علم دینی، اگر به جای معرفت الهی به خودبزرگ‌بینی منجر شود، انسان را از حقیقت دور می‌کند. این درس‌گفتار، با نقد این رویکرد، بر ضرورت تواضع و تسلیم در برابر خداوند تأکید دارد. گویی علم، اگر با تقوا و فروتنی همراه نباشد، حجابی است که انسان را از دیدن نور الهی محروم می‌سازد.
جمع‌بندی بخش ششم
این بخش، با تأکید بر محدودیت‌های علوم ظاهری و تجربه‌های مادی، انسان را به سوی معرفت الهی و تواضع در برابر خداوند دعوت می‌کند. تمثیلات عینی، مانند رفتار سگ‌ها، آینه‌ای است که ناتوانی انسان را در برابر حکمت الهی به تصویر می‌کشد.
نتیجه‌گیری نهایی
آیات ابتدایی سوره یونس، با معرفی خداوند به عنوان خالق آسمان‌ها و زمین، مدبر امور، و مقصد بازگشت خلایق، انسان را به تأمل در عظمت بی‌کران الهی و کوچکی خویش دعوت می‌کنند. این آیات، با بیانی متعالی، بر ناتوانی بشر در فهم مفاهیم متشابه و ضرورت تواضع و عبادت در برابر آفریدگار تأکید دارند. رفتار عابدانه امام سجاد علیه‌السلام، الگویی است برای پاسخ به این عظمت، و تمثیلات عینی، مانند قیاس انسان با موجودات ناچیز و رفتار سگ‌ها، محدودیت‌های معرفتی و وجودی انسان را به تصویر می‌کشند. نظام کیهانی و نشانه‌های الهی، برای متقین راهی به سوی معرفت و قرب الهی است. این درس‌گفتار، انسان را به بازنگری در منش و رفتار خویش دعوت می‌کند تا با تواضع، عبادت، و تسلیم، به سوی خداوند گام بردارد.
الهم صل علی محمد و آل محمد.
با نظارت صادق خادمی