متن درس
تفسیر: توکل و واگذاری به خدا در آیه 71 سوره یونس
برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۱۴۹۱)
دیباچه
قرآن کریم، کتابی است که در ژرفای آیاتش، درس‌های بی‌پایان برای هدایت بشر نهفته است. سوره یونس، یکی از سوره‌های والامقام این کتاب آسمانی، با بیانی شیوا و عمیق، سرگذشت پیامبران و اقوام پیشین را روایت می‌کند تا انسان را به سوی معرفت و بصیرت رهنمون سازد. آیه 71 این سوره، با محوریت داستان حضرت نوح علیه‌السلام، به تبیین مفهوم توکل بر خدا، واگذاری امور به ذات اقدس الهی و رهایی از غم و اضطراب می‌پردازد. این نوشتار، با نگاهی جامع به درس‌گفتارهای عالمان دینی و تحلیل‌های عرفانی، الهیاتی و روان‌شناختی، به بازخوانی این آیه می‌نردازد. هدف آن است که با بیانی روشن و وزین، مفاهیم عمیق توکل، رهایی از وابستگی‌های مادی و پناه بردن به قدرت بی‌انتهای الهی برای خوانندگان تبیین گردد.
بخش نخست: تلاوت سرگذشت حضرت نوح و مفهوم نبأ
سوره یونس، با تأکید بر واقعیات تاریخی و چالش‌های پیش روی پیامبران، انسان را به تأمل در سرنوشت خویش دعوت می‌کند. آیه 71 این سوره، با خطابی الهی به پیامبر اکرم صلی‌الله علیه و آله، فرمان می‌دهد که سرگذشت حضرت نوح را برای امت بازگو کند. این سرگذشت، که در قرآن کریم با عنوان «نبأ» یاد شده، نه‌تنها خبری ساده، بلکه روایتی است عمیق و پرمعنا که درس‌های اخلاقی و عرفانی را در خود نهان دارد.
وَاتْلُ عَلَيْهِمْ نَبَأَ نُوحٍ إِذْ قَالَ لِقَوْمِهِ يَا قَوْمِ إِنْ كَانَ كَبُرَ عَلَيْكُمْ مَقَامِي وَتَذْكِيرِي بِآيَاتِ اللَّهِ فَعَلَى اللَّهِ تَوَكَّلْتُ فَأَجْمِعُوا أَمْرَكُمْ وَشُرَكَاءَكُمْ ثُمَّ لَا يَكُنْ أَمْرُكُمْ عَلَيْكُمْ غُمَّةً ثُمَّ اقْضُوا إِلَيَّ وَلَا تُنْظِرُونِ
و بر آنان خبر نوح را بخوان، آن‌گاه که به قومش گفت: ای قوم من، اگر ماندنم و اندرزم به آیات خدا بر شما گران آمده، من بر خدا توکل کرده‌ام. پس کار خود و شریکانتان را یک‌جا کنید، سپس کارتان بر شما پوشیده نباشد، آن‌گاه درباره من تصمیم بگیرید و مهلتم ندهید.
واژه «نبأ» در این آیه، به معنای خبری مهم و اثرگذار است که از عمق و اهمیت برخوردار است. این خبر، روایتگر زندگی و رسالت حضرت نوح است که در برابر قومی سرکش و نافرمان، به تبلیغ آیات الهی پرداخت. این آیه، با بیانی تمثیلی، انسان را به تأمل در سرنوشت اقوام پیشین دعوت می‌کند تا از سرگذشت آنان درس عبرت گیرد.
درنگ: اهمیت نبأ
«نبأ» در قرآن کریم، فراتر از یک خبر ساده، روایتی است که درس‌های عمیق اخلاقی و عرفانی را در خود جای داده و انسان را به سوی بصیرت و معرفت هدایت می‌کند.
تحلیل مفهوم نبأ از منظر عرفانی و الهیاتی
از منظر عرفانی، «نبأ» نه‌تنها به معنای خبر، بلکه به مثابه دریچه‌ای است که انسان را به سوی حقیقت هستی می‌گشاید. این واژه، انسان را به تأمل در سرنوشت خویش و رابطه‌اش با ذات اقدس الهی دعوت می‌کند. از منظر الهیاتی، این آیه نشان‌دهنده رسالت پیامبران در هدایت بشر و هشدار به اقوامی است که از پذیرش حق سر باز می‌زنند.
بخش دوم: توکل حضرت نوح و واگذاری به خدا
یکی از محوری‌ترین مفاهیم آیه 71 سوره یونس، توکل حضرت نوح بر خدا در برابر نافرمانی و عناد قومش است. عبارت «فَعَلَى اللَّهِ تَوَكَّلْتُ» نشان‌دهنده اعتماد کامل این پیامبر الهی به قدرت و حکمت خداوند است. توکل، به مثابه سپردن خویش به دریای بی‌کران رحمت الهی، انسان را از بند تعلقات مادی و نگرانی‌های دنیوی رها می‌سازد.
توکل به مثابه پناه بردن به خدا
توکل، در نگاه عرفانی، به معنای رهایی از وابستگی به اسباب مادی و پناه بردن به مسبب‌الاسباب است. انسان، هنگامی که در برابر ناتوانی‌های خویش قرار می‌گیرد، به جای دست و پا زدن در گرداب مشکلات، باید به خدا پناه برد. این پناه بردن، نه از سر ضعف، بلکه از سر بصیرت و معرفت است. همان‌گونه که کشتی نوح در طوفان عظیم به ساحل امن الهی رسید، انسان نیز با توکل، از طوفان‌های زندگی به آرامش می‌رسد.
درنگ: توکل و رهایی
توکل، به مثابه کلیدی است که قفل‌های غم و اضطراب را می‌گشاید و انسان را به سوی آرامش و اطمینان خاطر رهنمون می‌سازد.
واگذاری به خدا در برابر ناتوانی
درس‌گفتارها تأکید دارند که انسان در برابر ناتوانی، باید امور را به خدا واگذار کند: «خدایا، زورم به این نمی‌رسد، خودت هر کاری می‌خواهی کن.» این واگذاری، نه‌تنها نشانه تسلیم در برابر اراده الهی، بلکه نشانه‌ای از قدرت معنوی انسان است. انسان، با سپردن امور به خدا، از فشار روانی و اضطراب رها می‌شود و به آرامشی عمیق دست می‌یابد.
از منظر روان‌شناسی مثبت، این واگذاری به مثابه یک مکانیزم مقابله‌ای عمل می‌کند که استرس و اضطراب را کاهش می‌دهد. از منظر عرفانی، این عمل با مفهوم «فناء فی الله» همخوانی دارد، جایی که انسان خود را در برابر اراده الهی تسلیم می‌کند و از خودمحوری رها می‌شود.
بخش سوم: رهایی از غم و گرفتاری
عبارت «ثُمَّ لَا يَكُنْ أَمْرُكُمْ عَلَيْكُمْ غُمَّةً» به قوم نوح توصیه می‌کند که در تصمیم‌گیری‌های خود گرفتار غم و تردید نشوند. اما درس‌گفتارها این عبارت را به رهایی از غم از طریق واگذاری به خدا تفسیر می‌کنند. انسان، با سپردن امور به خدا، از بند اضطراب و نگرانی آزاد می‌شود و به آرامشی معنوی دست می‌یابد.
رهایی از غم از منظر روان‌شناختی و عرفانی
از منظر روان‌شناسی، «غمة» می‌تواند به اضطراب و فشار روانی اشاره داشته باشد. واگذاری به خدا، به انسان کمک می‌کند تا از این فشار رها شود و به آرامش دست یابد. از منظر عرفانی، این رهایی با مفهوم «رضا به رضای خدا» همخوانی دارد، جایی که انسان با پذیرش اراده الهی، به آرامشی عمیق دست می‌یابد.
درنگ: رهایی از غم
واگذاری به خدا، انسان را از بند غم و اضطراب آزاد می‌سازد و به سوی آرامشی معنوی هدایت می‌کند.
بخش چهارم: دعوت به جمع‌آوری نیروها و ناتوانی شرک
عبارت «فَأَجْمِعُوا أَمْرَكُمْ وَشُرَكَاءَكُمْ» نشان‌دهنده دعوت حضرت نوح به قومش برای جمع‌آوری تمام توان و شریکانشان است. اما این آیه، به روشنی نشان می‌دهد که این تلاش‌ها در برابر قدرت الهی بی‌فایده است.
ناتوانی شرک در برابر قدرت الهی
از منظر الهیاتی، این دعوت نشان‌دهنده ناتوانی شرک و قدرت‌های مادی در برابر اراده الهی است. قوم نوح، با تکیه بر شریکان و اسباب مادی، گمان می‌کردند که می‌توانند در برابر پیامبر الهی ایستادگی کنند، اما این آیه نشان می‌دهد که هیچ نیرویی در برابر قدرت خدا تاب مقاومت ندارد.
تحلیل روان‌شناختی دعوت به جمع‌آوری نیروها
از منظر روان‌شناسی، این دعوت می‌تواند به‌عنوان چالشی برای غلبه بر ترس‌ها و وابستگی‌های مادی تحلیل شود. اما بدون توکل بر خدا، این تلاش‌ها به شکست منجر می‌شود. انسان، با تکیه بر اسباب مادی، نمی‌تواند به آرامش و موفقیت پایدار دست یابد.
بخش پنجم: پرهیز از نگاه به غیر خدا
عبارت «وَلَا تُنْظِرُونِ» به معنای پرهیز از نگاه به غیر خدا و تمرکز بر اراده الهی است. درس‌گفتارها تأکید دارند که انسان نباید به دنبال راه‌حل‌های مادی مانند پارتی، پول یا دعوا باشد، بلکه باید امور را به خدا واگذار کند.
توحید عملی و پرهیز از مادیات
از منظر عرفانی، این پرهیز از نگاه به غیر خدا با مفهوم «توحید عملی» همخوانی دارد. انسان، با تمرکز بر خدا به‌عنوان تنها مرجع قدرت، از وابستگی به عوامل مادی رها می‌شود. از منظر روان‌شناسی، این رویکرد به کاهش وابستگی به عوامل خارجی و افزایش خودکارآمدی معنوی کمک می‌کند.
درنگ: توحید عملی
پرهیز از نگاه به غیر خدا، انسان را به سوی توحید عملی هدایت می‌کند و از بند تعلقات مادی رها می‌سازد.
بخش ششم: خدا به‌عنوان بزرگ‌ترین اهرم قدرت
درس‌گفتارها، خدا را به‌عنوان بزرگ‌ترین اهرم قدرت مؤمن معرفی می‌کنند. انسان، در مواقع ناتوانی، باید به جای پناه بردن به ابزارهای مادی مانند عصا، پول یا بانک، به خدا پناه برد.
خدا به‌عنوان مسبب‌الاسباب
از منظر الهیاتی، خدا به‌عنوان «مسبب‌الاسباب» تنها منبع واقعی قدرت است. انسان، با تکیه بر این قدرت بی‌انتها، می‌تواند از هر مشکلی عبور کند. از منظر روان‌شناسی، این باور به خدا به‌عنوان منبع قدرت، به افزایش تاب‌آوری و کاهش احساس ناتوانی کمک می‌کند.
تمثیل خدا به‌عنوان منبع قدرت
درس‌گفتارها، خدا را به بانکی تشبیه می‌کنند که انسان در هنگام نیاز، می‌تواند از آن بهره‌مند شود. همان‌گونه که انسان در تنگنای مالی به بانک روی می‌آورد، در تنگنای مشکلات نیز باید به خدا پناه برد. این تمثیل، به زیبایی نشان می‌دهد که خدا، به مثابه گنجینه‌ای بی‌پایان، همواره در دسترس مؤمن است.
بخش هفتم: نقد وابستگی به ابزارهای مادی
درس‌گفتارها، وابستگی به ابزارهای مادی مانند عصا، پول و بانک را نقد می‌کنند و انسان را به شناخت و پناه بردن به خدا دعوت می‌نمایند. این نقد، به فرهنگ مادی‌گرایی اشاره دارد که انسان را به سوی وابستگی به اسباب مادی سوق می‌دهد.
زهد و رهایی از تعلقات مادی
از منظر عرفانی، این نقد با مفهوم «زهد» همخوانی دارد. زهد، به معنای رهایی از تعلقات مادی و پناه بردن به خدا، انسان را به سوی سعادت و آرامش هدایت می‌کند. از منظر جامعه‌شناسی، این نقد به فرهنگ مادی‌گرا اشاره دارد که انسان را از معرفت الهی دور می‌سازد.
بخش هشتم: شرط واگذاری به خدا
درس‌گفتارها تأکید دارند که واگذاری به خدا باید با حق و بدون ظلم باشد. اگر انسان از سر نادانی یا ستم امور را به خدا واگذار کند، این واگذاری به خود او بازمی‌گردد.
اخلاق اسلامی و نیت خالص
از منظر اخلاق اسلامی، واگذاری به خدا باید با نیت خالص و در راه حق باشد. انسان، تنها در صورتی می‌تواند به خدا پناه برد که حق با او باشد و از ظلم و ستم پرهیز کرده باشد. از منظر روان‌شناسی، این شرط به پرهیز از سوگیری‌های شناختی مانند سرزنش دیگران بدون دلیل اشاره دارد.
درنگ: شرط واگذاری
واگذاری به خدا، تنها زمانی مؤثر است که با نیت خالص و در راه حق انجام شود.
بخش نهم: ضرورت شناخت خدا
درس‌گفتارها، انسان را به شناخت خدا به‌عنوان منبع قدرت دعوت می‌کنند. انسان‌ها، به دلیل عدم شناخت خدا، به ابزارهای مادی پناه می‌برند و از قدرت بی‌انتهای الهی غافل می‌مانند.
معرفت الهی و توکل
از منظر معرفت‌شناسی دینی، شناخت خدا پیش‌نیاز توکل و واگذاری به اوست. انسان، بدون معرفت الهی، نمی‌تواند به خدا پناه برد و از قدرت او بهره‌مند شود. این دیدگاه، با توصیه‌های قرآنی برای تدبر و معرفت همخوانی دارد.
بخش دهم: قدرت مؤمن با توکل
درس‌گفتارها تأکید دارند که مؤمن، با توکل بر خدا، از هر قدرتی برتر است. انسان، با تکیه بر خدا، از خورشید و ماه نیز نمی‌هراسد، زیرا خدا از همه چیز بالاتر است.
قرب الهی و قدرت معنوی
از منظر عرفانی، این قدرت با مفهوم «قرب الهی» همخوانی دارد. مؤمن، با توکل بر خدا، به جایگاهی والا می‌رسد که از هر قدرت مادی برتر است. از منظر روان‌شناسی، این باور به افزایش اعتماد به نفس معنوی و کاهش ترس از قدرت‌های مادی کمک می‌کند.
درنگ: قدرت مؤمن
مؤمن، با توکل بر خدا، به قدرتی دست می‌یابد که از هر نیروی مادی و معنوی برتر است.
جمع‌بندی
آیه 71 سوره یونس، با روایت سرگذشت حضرت نوح، درس‌های عمیقی در باب توکل، واگذاری به خدا و رهایی از غم و اضطراب به انسان می‌آموزد. این آیه، انسان را به سوی معرفت الهی، پرهیز از وابستگی به مادیات و پناه بردن به قدرت بی‌انتهای خدا دعوت می‌کند. درس‌گفتارها، با بیانی شیوا و تمثیلاتی روشن، این مفاهیم را به گونه‌ای تبیین کرده‌اند که هم برای اهل معرفت و هم برای جویندگان حقیقت قابل فهم است. انسان، با شناخت خدا و توکل بر او، می‌تواند از هر طوفانی به سلامت عبور کند و به ساحل آرامش و سعادت برسد.
با نظارت صادق خادمی