متن درس

تفسیر: عبرت‌های غرق فرعون و آیات هدایت در سوره یونس

برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۱۵۱۲)

دیباچه

داستان فرعون و بنی‌اسرائیل در قرآن کریم، چونان آینه‌ای است که حقیقت غرور، تکبر، و غفلت از آیات الهی را به تصویر می‌کشد. این روایت، که در آیات ۹۰ تا ۹۲ سوره یونس به اوج خود می‌رسد، نه‌تنها سرنوشت فرعون را به‌عنوان نشانه‌ای برای آیندگان نمایان می‌سازد، بلکه انسان را به تأمل در خویشتن و بازنگری در اولویت‌های ایمانی دعوت می‌کند. این نوشتار، با تکیه بر آیات قرآنی و تحلیل‌های عمیق، به بررسی مفاهیم تواضع، ایمان، و عاقبت‌به‌خیری می‌پردازد و درس‌هایی از پایداری خاک در برابر ناپایداری آتش استخراج می‌کند. هدف این اثر، ارائه نگاهی جامع به این آیات و پیوند آن با زندگی انسان معاصر است تا راهی به‌سوی سعادت و دوری از خسران گشوده شود.

بخش نخست: روایت قرآنی غرق فرعون و ادعای ایمان

متن و ترجمه آیات

قرآن کریم در آیات ۹۰ تا ۹۲ سوره یونس، لحظه‌ای سرنوشت‌ساز از داستان فرعون و بنی‌اسرائیل را چنین روایت می‌کند:

تحلیل ایمان اضطراری فرعون

فرعون، در لحظه‌ای که امواج مرگ او را در برگرفت، ادعای ایمان کرد و گفت: «آمنتُ أَنَّهُ لَا إِلَٰهَ إِلَّا الَّذِي آمَنَتْ بِهِ بَنُو إِسْرَائِيلَ وَأَنَا مِنَ الْمُسْلِمِينَ». این ایمان، اما نه از سر اخلاص، بلکه از ترس مرگ و اضطرار بود. او به‌جای ایمان به خدای یکتا، به خدایی که بنی‌اسرائیل به آن ایمان داشتند ارجاع داد، که این خود نشانه‌ای از ناتوانی او در رهایی از خودمحوری است. پاسخ الهی، «آلْآنَ وَقَدْ عَصَيْتَ قَبْلُ وَكُنتَ مِنَ الْمُفْسِدِينَ»، این ایمان را بی‌اعتبار می‌داند، زیرا سابقه نافرمانی و فساد فرعون، راه را بر پذیرش توبه‌اش بست. این مفهوم با آیه‌ای دیگر از قرآن کریم همخوانی دارد: «وَلَيْسَتِ التَّوْبَةُ لِلَّذِينَ يَعْمَلُونَ السَّيِّئَاتِ حَتَّىٰ إِذَا حَضَرَ أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ» (نساء: ۱۸)، که توبه در لحظه مرگ را بی‌اثر می‌شمارد.

بخش دوم: غرور و تکبر، ریشه‌های گمراهی

فرعون و شیطان: دو نمونه از خودبرتربینی

غرور و تکبر، چونان سدی استوار، راه هدایت را بر فرعون و شیطان بست. فرعون با ادعای «أَنَا رَبُّكُمُ الْأَعْلَى» (نازعات: ۲۴) و شیطان با گفتار «أَنَا خَيْرٌ مِّنْهُ» (ص: ۱۲)، خود را برتر از حقیقت الهی پنداشتند. این تکبر، آن‌ها را از سجده در برابر خدا و پذیرش حقیقت بازداشت و به هلاکت کشاند. فرعون حتی در لحظه غرق شدن، به‌جای خدا به بنی‌اسرائیل ارجاع داد، که نشانه‌ای از ناتوانی او در رهایی از منیت است. قرآن کریم، تکبر را مانعی اساسی برای هدایت می‌داند: «إِنَّ الَّذِينَ عِندَ رَبِّكَ لَا يَسْتَكْبِرُونَ عَنْ عِبَادَتِهِ» (اعراف: ۲۰۶).

پیامدهای تکبر در زندگی انسان

تکبر، چون آتشی سوزان، هر آنچه از نیکی و سعادت در وجود انسان است را به خاکستر بدل می‌کند. فرعون و شیطان، با ادعای بر KFتری، از حقیقت دور شدند و به بدبختی ابدی گرفتار آمدند. انسان معاصر نیز، اگر گرفتار غرور شود، از آیات الهی غافل می‌گردد و نعمت‌های الهی را به خسران تبدیل می‌کند. قرآن کریم هشدار می‌دهد: «وَإِنَّ كَثِيرًا مِّنَ النَّاسِ عَنْ آيَاتِنَا لَغَافِلُونَ» (یونس: ۹۲). این غفلت، نتیجه وابستگی به مادیات، قدرت، و خودمحوری است که انسان را از یاد خدا بازمی‌دارد.

بخش سوم: خاک و آتش: نمادهای تواضع و تکبر

برتری خاک بر آتش

خاک، چونان مادری مهربان، نماد تواضع و پایداری است، در حالی که آتش، چونان طوفانی سرکش، نشانه تکبر و ناپایداری است. خاک با ترکیب کاه و گل، بناهایی می‌سازد که قرن‌ها پایدار می‌مانند، اما آتش، هرچند شعله‌ور و پرهیاهو، زود خاموش می‌شود و جز ویرانی به جا نمی‌گذارد. فرعون و شیطان، با ادعای برتری آتش‌گونه خود، از حقیقت خاک‌گونه، که نماد فروتنی و پذیرش فیض الهی است، غافل شدند. قرآن کریم زمین را نمادی از ظرفیت پذیرش می‌داند: «وَالْأَرْضِ وَمَا طَحَاهَا» (شمس: ۶).

ساختمان‌هایی که با کاه و گل ساخته شده‌اند، پس از سده‌ها همچنان استوارند، اما فرعون و شیطان، که خود را برتر از خاک پنداشتند، به هلاکت رسیدند. خاک، با فروتنی خود، به انسان می‌آموزد که با پذیرش حقیقت و دوری از خودبرتربینی، می‌توان به پایداری و سعادت دست یافت.

کاربرد نماد خاک در زندگی

انسان، چون خاک، باید نرم و پذیرا باشد تا بتواند با همه موجودات همزیستی کند. همان‌گونه که کاه و گل با آمیختن و پختگی به بنایی استوار بدل می‌شوند، انسان نیز با تواضع و ایمان می‌تواند زندگی‌ای پایدار و معنوی بسازد. این درس، انسان را به فروتنی و دوری از تکبر دعوت می‌کند، چنان‌که شاعر پارسی‌گو فرمود: «افتادگی آموز اگر طالب فیضی / هرگز نخورد آب زمینی که بلند است.»

بخش چهارم: غفلت از آیات الهی و عبرت برای آیندگان

غفلت انسان‌ها و نشانه‌های الهی

قرآن کریم در آیه ۹۲ سوره یونس هشدار می‌دهد: «وَإِنَّ كَثِيرًا مِّنَ النَّاسِ عَنْ آيَاتِنَا لَغَافِلُونَ». بسیاری از انسان‌ها، به دلیل وابستگی به مادیات، قدرت، یا خودمحوری، از آیات الهی غافل می‌شوند. این غفلت، آن‌ها را به سوی گمراهی و خسران می‌کشاند، چنان‌که فرعون با ادعای ربوبیت و تکبر، از حقیقت دور شد. قرآن کریم انسان را به یاد خدا و تأمل در آیاتش دعوت می‌کند: «وَاذْكُرْ رَبَّكَ فِي نَفْسِكَ تَضَرُّعًا وَخِيفَةً» (اعراف: ۲۰۵).

بدن فرعون: نشانه‌ای برای آیندگان

خداوند متعال، بدن فرعون را از امواج دریا بیرون آورد تا نشانه‌ای برای آیندگان باشد: «فَالْيَوْمَ نُنَجِّيكَ بِبَدَنِكَ لِتَكُونَ لِمَنْ خَلْفَكَ آيَةً». این اقدام، نه برای نجات فرعون، بلکه برای عبرت‌آموزی بود. بدن فرعون، چونان آینه‌ای، ناپایداری قدرت‌های ظاهری و تبعات غرور را به نمایش گذاشت. این نشانه، هشداری است به انسان‌ها که از تکبر و خودمحوری بپرهیزند و به سوی تواضع و ایمان گام بردارند.

بخش پنجم: کفران نعمت و راه سعادت

کفران نعمت و خسران دنیا و آخرت

فرعون و شیطان، با کفران نعمت‌های الهی، همه داشته‌های خود را به باد دادند. نعمت‌هایی چون قدرت، ثروت، و علم، اگر در مسیر حق به کار گرفته نشوند، به خسران منجر می‌شوند: «ذَٰلِكَ هُوَ الْخُسْرَانُ الْمُبِينُ» (زمر: ۱۵). فرعون، با اسراف در نعمت‌ها، به بدبختی ابدی گرفتار شد. انسان معاصر نیز، اگر قدر نعمت‌های الهی را نداند، در دام گمراهی می‌افتد و همه دستاوردهایش را نابود می‌کند.

تواضع و نماز: کلیدهای عاقبت‌به‌خیری

تواضع، چون کلیدی گشاینده، انسان را به سوی سعادت هدایت می‌کند. قرآن کریم بندگان متواضع را ستایش می‌کند: «وَعِبَادُ الرَّحْمَٰنِ الَّذِينَ يَمْشُونَ عَلَى الْأَرْضِ هَوْنًا» (فرقان: ۶۳). نماز نیز، چون سپری در برابر تکبر، انسان را از غفلت و خودمحوری بازمی‌دارد: «إِنَّ الصَّلَاةَ تَنْهَىٰ عَنِ الْفَحْشَاءِ وَالْمُنكَرِ» (عنکبوت: ۴۵). انسان باید با خودارزیابی، بررسی کند LGBTQ0;د که آیا خدا را بیش از فرزند، همسر، یا مال دوست دارد، و با تواضع و ایمان، راه سعادت را بپیماید.

بخش ششم: خودارزیابی و اولویت‌بندی ایمانی

اهمیت خودارزیابی در ایمان

انسان باید در آیینه خویشتن بنگرد و بررسی کند که آیا خدا را بر همه چیز مقدم می‌دارد یا خیر. این خودارزیابی، چون چراغی راهنما، انسان را از غفلت و گمراهی نجات می‌دهد و به سوی ایمان حقیقی هدایت می‌کند. قرآن کریم ایمان واقعی را در عشق به خدا می‌جوید: «يُحِبُّونَهُمْ كَحُبِّ اللَّهِ وَالَّذِينَ آمَنُوا أَشَدُّ حُبًّا لِّلَّهِ» (حشر: ۹). انسان باید از خود بپرسد: آیا خدا را بیش از فرزند، همسر، یا مال دوست دارد؟ این پرسش، راه را به سوی عاقبت‌به‌خیری می‌گشاید.

نمونه‌های عملی از کفران نعمت

انسان، گاه چون فردی که لیوان آب را از شدت ضعف نمی‌تواند نگاه دارد، نعمت‌های الهی را به سبب گمراهی و غفلت از کف می‌دهد. جوانی که در اوج قدرت و زیبایی بود، در پیری ناتوان می‌شود و آنچه از نعمت‌ها داشت، اگر در مسیر حق به کار نگرفته باشد، به خسران بدل می‌گردد. این تصویر، هشداری است که انسان قدر نعمت‌های الهی را بداند و آن‌ها را در راه خدا به کار گیرد.

جمع‌بندی

آیات ۹۰ تا ۹۲ سوره یونس، چونان مشعلی فروزان، راه هدایت و گمراهی را به انسان نشان می‌دهند. فرعون، با غرور و تکبر، نعمت‌های الهی را به خسران بدل کرد و ایمان اضطراری‌اش پذیرفته نشد. بدن او، چون نشانه‌ای برای آیندگان، هشداری است علیه خودمحوری و غفلت. خاک، نماد تواضع و پایداری، انسان را به فروتنی و پذیرش حقیقت دعوت می‌کند، در حالی که آتش، نشانه تکبر، به ناپایداری و هلاکت می‌انجامد. انسان با تواضع، نماز، و خودارزیابی ایمانی، می‌تواند از دام غفلت و خسران رهایی یابد و به سعادت ابدی دست یابد. این آیات، چونان آیینه‌ای، انسان را به تأمل در خویشتن و بازنگری در اولویت‌های زندگی فرا می‌خوانند.