متن درس

تفسیر: عبرت فرعون و دعوت به تواضع

برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۱۵۱۳)

دیباچه

قرآن کریم، کتاب هدایت و نور، با آیات روشنگر خویش، انسان را به سوی حقیقت و سعادت رهنمون می‌سازد. آیات ۹۰ تا ۹۲ سوره یونس، روایتی ژرف از سرنوشت فرعون و بنی‌اسرائیل ارائه می‌دهد که در آن، عدالت الهی، تبعات تکبر و ظلم، و اهمیت تواضع و فروتنی به تصویر کشیده شده است. این آیات، با شرح لحظه غرق شدن فرعون و ادعای ایمان اضطراری او، هشداری است به انسان‌ها تا از غرور و خودبرتربینی دوری گزینند و به سوی بندگی خدا و عدالت گام بردارند. در این نوشتار، با تأمل در این آیات و درس‌گفتارهای مرتبط، تلاش شده است تا مفاهیم عمیق قرآنی در قالبی منسجم و با زبانی فصیح و روشن تبیین گردد. این اثر، انسان را به خودارزیابی دعوت می‌کند تا با پرهیز از ویژگی‌های فرعون‌گونه، راه سعادت و رستگاری را بپیماید.

بخش یکم: روایت قرآنی غرق فرعون و عدالت الهی

متن و ترجمه آیات

تحلیل آیات: ایمان اضطراری و عدالت الهی

آیات مورد بحث، لحظه‌ای سرنوشت‌ساز را در تاریخ بنی‌اسرائیل و فرعون به تصویر می‌کشند. فرعون، که با غرور و ادعای ربوبیت، خود را برتر از همگان می‌پنداشت، در لحظه غرق شدن، به ایمانی ظاهری روی آورد. این ایمان، که از سر اضطرار و ترس از مرگ ابراز شد، به دلیل پیشینه نافرمانی و فساد او پذیرفته نشد. قرآن کریم با عبارت «آلْآنَ وَقَدْ عَصَيْتَ قَبْلُ وَكُنتَ مِنَ الْمُفْسِدِينَ» بر این حقیقت تأکید می‌ورزد که ایمان حقیقی، نیازمند اخلاص و عمل صالح در طول زندگی است، نه ابرازی از سر ناچاری در لحظه مرگ.

عدالت الهی در این آیات به روشنی نمایان است. خداوند، برخلاف انسان‌هایی که در برابر قدرت‌مندان کرنش می‌کنند و بر ضعیفان ستم روا می‌دارند، با معیار حق و عدالت قضاوت می‌کند. فرعون، که با قلدری و دیکتاتوری، ملت خویش را به بند کشیده بود، نه به دلیل قدرت ظاهری‌اش، بلکه به سبب ظلم و فسادش به عبرتی برای آیندگان بدل شد. عبارت «فَالْيَوْمَ نُنَجِّيكَ بِبَدَنِكَ لِتَكُونَ لِمَنْ خَلْفَكَ آيَةً» نشان‌دهنده حکمت الهی است که حتی در مجازات، درس عبرتی برای هدایت بشر نهفته است.

جمع‌بندی بخش یکم

آیات ۹۰ تا ۹۲ سوره یونس، با روایت سرنوشت فرعون، بر دو اصل بنیادین تأکید دارند: نخست، ناپایداری ایمان اضطراری که از سر ترس و نه اخلاص ابراز می‌شود؛ و دوم، عدالت الهی که فارغ از جایگاه اجتماعی یا قدرت ظاهری، بر اساس حق و حقیقت قضاوت می‌کند. این آیات، انسان را به تأمل در اعمال خویش و پرهیز از ظلم و تکبر دعوت می‌کنند.

بخش دوم: غرور و تکبر، ریشه گمراهی

ادعای ربوبیت فرعون

فرعون، با ادعای «أَنَا رَبُّكُمُ الْأَعْلَى» (قرآن کریم، سوره نازعات، آیه ۲۴)، غرور و خودبرتربینی خویش را به اوج رساند. این ادعا، که ریشه در تکبر و نادیده گرفتن حقیقت الهی داشت، او را به خسران دنیا و آخرت کشاند. قرآن کریم در آیه ۱۵ سوره زمر می‌فرماید: «ذَٰلِكَ هُوَ الْخُسْرَانُ الْمُبِينُ» (ترجمه: آن است زیان آشکار). این خسران، نه تنها در هلاکت جسمانی فرعون، بلکه در نابودی اعتبار و جایگاه معنوی او نمایان شد.

تکبر فرعون، مانعی بود که او را از سجده در برابر خدا بازداشت. چنان‌که قرآن کریم در سوره اعراف، آیه ۲۰۶ می‌فرماید: «إِنَّ الَّذِينَ عِندَ رَبِّكَ لَا يَسْتَكْبِرُونَ عَنْ عِبَادَتِهِ» (ترجمه: همانا کسانی که نزد پروردگارت هستند، از عبادت او تکبر نمی‌ورزند). این آیه، تکبر را به عنوان مانعی اصلی در برابر هدایت معرفی می‌کند.

تمثیل غرور انسانی

انسان گاه چون فرعون، در پی کسب قدرت و ثروت، به سوی خودبرتربینی می‌شتابد. همان‌گونه که نسیمی ملایم، شاخه‌ای را به تکبر وامی‌دارد تا از ریشه جدا شود، غرور نیز انسان را از حقیقت الهی دور می‌سازد. درس‌گفتارها با تمثیلی زیبا، این حقیقت را به تصویر می‌کشند: انسان‌هایی که بر کرسی قدرت تکیه می‌زنند، گاه چنان باد در سر می‌گیرند که خود را برتر از دیگران پنداشته و از تواضع و فروتنی فاصله می‌گیرند. این تکبر، چون طوفانی ویرانگر، بنیاد وجودشان را به نابودی می‌کشاند.

جمع‌بندی بخش دوم

غرور و تکبر، ریشه‌های اصلی گمراهی‌اند که انسان را از مسیر بندگی خدا دور می‌سازند. فرعون، با ادعای ربوبیت، نمونه‌ای آشکار از این گمراهی است. انسان باید با تأمل در این سرنوشت، از تکبر دوری گزیند و به سوی تواضع و فروتنی گام بردارد.

بخش سوم: فرعون‌صفتی و ویژگی‌های ظالمان

تعریف فرعون‌صفتی

فرعون‌صفتی، ویژگی‌ای است که در هرگونه ظلم و قلدری، از سطح فردی تا اجتماعی، نمود می‌یابد. هرکس که به دیگری، از کودک و همسر گرفته تا یک ملت، زور بگوید، در زمره فرعون‌صفتان قرار می‌گیرد. قرآن کریم در سوره شوری، آیه ۴۲ می‌فرماید: «إِنَّمَا السَّبِيلُ عَلَى الَّذِينَ يَظْلِمُونَ النَّاسَ وَيَبْغُونَ فِي الْأَرْضِ بِغَيْرِ الْحَقِّ» (ترجمه: راه [ملامت] تنها بر کسانی است که به مردم ستم می‌کنند و در زمین به ناحق تجاوز می‌ورزند). این آیه، ظلم را به عنوان عاملی اصلی در هلاکت معرفی می‌کند.

درس‌گفتارها با بیانی رسا، این حقیقت را تبیین می‌کنند که فرعون‌صفتی، تنها در پادشاهان و حاکمان خلاصه نمی‌شود، بلکه در هر انسانی که به دیگران ستم روا دارد، از آزار فرزند یا همسر گرفته تا ظلم به یک ملت، نمود می‌یابد. این ویژگی، انسان را با فرعون محشور می‌سازد و به خسران ابدی گرفتار می‌کند.

نقد قدرت‌طلبی و دیکتاتوری

تمایل به قدرت و سلطه بر دیگران، از ویژگی‌های بارز فرعون‌صفتان است. درس‌گفتارها با تمثیلی ظریف، این حقیقت را نشان می‌دهند: همان‌گونه که کرسی قدرت، گاه انسان را به تکبر وامی‌دارد، صندلی‌های ظاهری دنیا نیز می‌توانند انسان را به خودبرتربینی و ظلم سوق دهند. قرآن کریم در سوره قصص، آیه ۸۳ می‌فرماید: «تِلْكَ الدَّارُ الْآخِرَةُ نَجْعَلُهَا لِلَّذِينَ لَا يُرِيدُونَ عُلُوًّا فِي الْأَرْضِ» (ترجمه: آن سرای آخرت را برای کسانی قرار می‌دهیم که در زمین برتری‌جویی نمی‌کنند).

جمع‌بندی بخش سوم

فرعون‌صفتی، ویژگی‌ای است که در هرگونه ظلم و قدرت‌طلبی متجلی می‌شود. انسان باید با پرهیز از این ویژگی‌ها، از ستم به دیگران دوری گزیند و به سوی عدالت و تواضع حرکت کند. این درس، هشداری است به همه انسان‌ها تا در رفتار خویش تأمل کنند و از سرنوشت فرعون عبرت گیرند.

بخش چهارم: تواضع، راه رهایی از فرعون‌صفتی

فضیلت تواضع در قرآن کریم

تواضع و فروتنی، چون گوهری درخشان، انسان را به سوی سعادت و تقرب الهی هدایت می‌کند. قرآن کریم در سوره فرقان، آیه ۶۳ می‌فرماید: «وَعِبَادُ الرَّحْمَٰنِ الَّذِينَ يَمْشُونَ عَلَى الْأَرْضِ هَوْنًا» (ترجمه: و بندگان خدای رحمان کسانی‌اند که بر زمین به نرمی گام برمی‌دارند). این آیه، تواضع را به عنوان ویژگی بندگان راستین خدا معرفی می‌کند.

درس‌گفتارها با بیانی دلنشین، انسان را به دوری از غرور و تکبر دعوت می‌کنند. همان‌گونه که نسیمی خنک، شاخسار درختان را به نرمی نوازش می‌دهد، تواضع نیز قلب انسان را از آلودگی‌های غرور پاک می‌سازد و او را به سوی حقیقت رهنمون می‌کند.

خودارزیابی و پرهیز از خودبرتربینی

انسان باید با خودارزیابی، از رفتارها و عناوین فرعون‌گونه دوری گزیند. ادعاهایی چون «اعلم العلما» یا تمایل به برتری‌جویی، نشانه‌هایی از خودبرتربینی است که انسان را به سوی گمراهی می‌کشاند. قرآن کریم در سوره حشر، آیه ۹ می‌فرماید: «يُحِبُّونَهُمْ كَحُبِّ اللَّهِ وَالَّذِينَ آمَنُوا أَشَدُّ حُبًّا لِّلَّهِ» (ترجمه: آنان را مانند خدا دوست می‌دارند، ولی کسانی که ایمان آورده‌اند، خدا را بیشتر دوست دارند). این آیه، بر اهمیت عشق به خدا و دوری از خودبرتربینی تأکید دارد.

جمع‌بندی بخش چهارم

تواضع، چون کلیدی زرین، درهای سعادت و رستگاری را به روی انسان می‌گشاید. با دوری از غرور و خودبرتربینی، انسان می‌تواند به سوی بندگی خدا و عدالت گام بردارد و از سرنوشت فرعون‌صفتان در امان ماند.

بخش پنجم: غفلت از آیات الهی و دعا برای هدایت

غفلت، مانع رستگاری

قرآن کریم در آیه ۹۲ سوره یونس می‌فرماید: «وَإِنَّ كَثِيرًا مِّنَ النَّاسِ عَنْ آيَاتِنَا لَغَافِلُونَ» (ترجمه: و همانا بسیاری از مردم از آیات ما غافل‌اند). این غفلت، نتیجه وابستگی به قدرت، ثروت و غرور است که انسان را از تأمل در آیات الهی بازمی‌دارد. درس‌گفتارها با بیانی شیوا، این حقیقت را بازگو می‌کنند که بسیاری از انسان‌ها، به دلیل تکبر و خودبرتربینی، از نشانه‌های الهی غافل می‌مانند و به سوی خسران گام برمی‌دارند.

چنان‌که ستارگان در آسمان شب، راهنمای مسافرانند، آیات الهی نیز انسان را به سوی هدایت رهنمون می‌سازند، اما غفلت، چون پرده‌ای تاریک، این نور را از دیده انسان پنهان می‌کند.

دعا برای هدایت و عاقبت‌به‌خیری

درس‌گفتارها با دعای «خدایا ما را هدایت کن، عاقبتمان را به خیر کن» بر اهمیت توکل و طلب هدایت از خدا تأکید دارند. این دعا، چون سپری در برابر گمراهی، انسان را از خطر فرعون‌صفتی حفظ می‌کند. قرآن کریم در سوره طه، آیه ۱۰ می‌فرماید: «رَبَّنَا لَا تُزِغْ قُلُوبَنَا بَعْدَ إِذْ هَدَيْتَنَا» (ترجمه: پروردگارا، دل‌هایمان را پس از آنکه هدایتمان کردی، منحرف مگردان).

جمع‌بندی بخش پنجم

غفلت از آیات الهی، مانعی بزرگ در برابر رستگاری است. انسان باید با تأمل در نشانه‌های الهی و طلب هدایت از خدا، از این غفلت رهایی یابد و به سوی سعادت گام بردارد. دعا، چون نوری در تاریکی، راه هدایت را به انسان نشان می‌دهد.

نتیجه‌گیری کل

آیات ۹۰ تا ۹۲ سوره یونس، با روایت سرنوشت فرعون، درس‌هایی ژرف در باب عدالت الهی، تبعات تکبر و ظلم، و اهمیت تواضع و فروتنی ارائه می‌دهند. فرعون، به دلیل غرور و ادعای ربوبیت، به خسران دنیا و آخرت دچار شد و ایمان اضطراری‌اش پذیرفته نگردید. خداوند، با حفظ بدن او به عنوان نشانه‌ای برای آیندگان، عدالت خویش را به نمایش گذاشت. این آیات، انسان را به خودارزیابی، پرهیز از فرعون‌صفتی، و طلب هدایت از خدا دعوت می‌کنند. تواضع، چون گوهری درخشان، راه سعادت را هموار می‌سازد و غفلت از آیات الهی، چون سدی در برابر رستگاری است. این نوشتار، با تأمل در این آیات و درس‌گفتارهای مرتبط، کوشیده است تا این مفاهیم را در قالبی روشن و فصیح تبیین کند تا راهنمایی باشد برای جویندگان حقیقت.