متن درس
تفسیر: تأملاتی در مفهوم غیب و توحید در سوره یونس
برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۱۵۴۷)
دیباچه
سوره یونس، یکی از سوره‌های گران‌سنگ قرآن کریم، در آیات خویش به تبیین اصول بنیادین توحید و نقد انحرافات اعتقادی پرداخته است. آیات ۱۹ و ۲۰ این سوره، با نگاهی ژرف به موضوع غیب و جایگاه آن در نظام الهی، انسان را به تأمل در عظمت پروردگار و تسلیم در برابر اراده او فرا می‌خواند. این آیات، با طرح درخواست مشرکان برای نزول نشانه‌های الهی و پاسخ روشن پیامبر مبنی بر اختصاص غیب به خدا، بر ضرورت توحید خالص و دوری از شرک تأکید دارند. در این نوشتار، با بهره‌گیری از درس‌گفتارهای عالمان دینی، این آیات به‌گونه‌ای منسجم و با زبانی روشن تبیین می‌گردد. هدف آن است که مفاهیم عمیق توحید، غیب و تسلیم در برابر اراده الهی با نگاهی عمیق و تأمل‌برانگیز برای خوانندگان روشن شود. این اثر، با ساختاری منظم و با پیوند دادن محتوای درس‌گفتار و تحلیل‌های تفسیری، به دنبال ارائه نگاهی جامع به این آیات و پیام‌های آن‌هاست.
بخش یکم: زمینه و محتوای آیات
متن و ترجمه آیات
آیه ۱۹ سوره یونس:
وَمَا كَانَ ٱلنَّاسُ إِلَّآ أُمَّةًۭ وَٰحِدَةًۭ فَٱخْتَلَفُوا۟ ۚ وَلَوْلَا كَلِمَةٌۭ سَبَقَتْ مِن رَّبِّكَ لَقُضِىَ بَيْنَهُمْ فِيمَا فِيهِ يَخْتَلِفُونَ
ترجمه: و مردم جز امتی یگانه نبودند، پس اختلاف کردند. و اگر سخنی از پروردگارت پیش‌تر نرفته بود، در آنچه اختلاف می‌کردند میانشان فیصله داده می‌شد.
آیه ۲۰ سوره یونس:
وَيَقُولُونَ لَوْلَآ أُنزِلَ عَلَيْهِ ءَايَةٌۭ مِّن رَّبِّهِۦ ۖ فَقُلْ إِنَّمَا ٱلْغَيْبُ لِلَّهِ فَٱنتَظِرُوا۟ إِنِّى مَعَكُم مِّنَ ٱلْمُنتَظِرِينَ
ترجمه: و می‌گویند: چرا نشانه‌ای از پروردگارش بر او نازل نشده است؟ بگو: غیب تنها از آنِ خداست، پس منتظر باشید که من نیز با شما از منتظرانم.
زمینه تاریخی و مفهومی
آیات ۱۹ و ۲۰ سوره یونس، در بستری از گفت‌وگو با مشرکان نازل شده‌اند که به جای پذیرش آیات الهی، خواستار نشانه‌های جدید بودند. این درخواست، نه از سر حقیقت‌جویی، بلکه از سر عناد و بهانه‌جویی بود. آیه ۱۹ به وحدت اولیه انسان‌ها اشاره دارد که به سبب اختلافات، از این یکپارچگی دور شدند. آیه ۲۰، با پاسخ به درخواست مشرکان، بر اختصاص علم غیب به خدا تأکید می‌کند و پیامبر را به صبر و انتظار در برابر اراده الهی دعوت می‌نماید. این آیات، همچون چراغی در تاریکی جهل، راه را به سوی توحید خالص روشن می‌سازند.
جمع‌بندی بخش یکم
آیات مورد بحث، با تبیین وحدت اولیه انسان‌ها و سپس اختلاف آن‌ها، به ریشه‌های انحراف اعتقادی اشاره دارند. درخواست مشرکان برای نزول آیات جدید، نشانه‌ای از نادانی و عدم تسلیم آن‌هاست. پاسخ الهی، با تأکید بر اختصاص غیب به خدا، هرگونه ادعای کاذب در این زمینه را نفی می‌کند. این بخش، زمینه را برای بررسی عمیق‌تر مفهوم غیب و توحید در بخش‌های بعدی فراهم می‌سازد.
بخش دوم: مفهوم غیب و جایگاه آن در توحید
غیب: قلمروی اختصاصی پروردگار
درنگ: غیب، به‌مثابه دریایی بی‌کران از اسرار الهی، تنها در ید قدرت پروردگار است. هیچ انسانی، حتی پیامبر و امام، به این قلمرو دسترسی ندارد. این اختصاص، بنیان توحید را استوار می‌سازد.
مفهوم غیب در قرآن کریم، به اموری اشاره دارد که از دسترس علم و ادراک انسانی خارج است. این امور، اعم از زمان نزول وح ansi و عذاب، نعمت یا دستورات الهی، تنها به اراده پروردگار آشکار می‌شوند. درس‌گفتار تأکید دارد که پیامبر، به‌عنوان بنده‌ای مطیع، خود را از علم غیب بری می‌داند و می‌فرماید: «غیب تنها از آنِ خداست». این سخن، به‌سان تیری بر قلب ادعاهای کاذب کسانی است که خود را عالم به غیب می‌پندارند.
نقد ادعاهای کاذب علم غیب
درس‌گفتار با اشاره به ادعاهای برخی افراد در طول تاریخ، مانند دراویش و مرشدان، که مدعی علم غیب بوده‌اند، این باور را به چالش می‌کشد. این ادعاها، که گاه در پوشش علم دینی مطرح می‌شوند، به شرک و دوری از توحید می‌انجامد. پیامبر با صراحت اعلام می‌کند که علم غیب تنها از آنِ خداست و او نیز، مانند دیگران، منتظر اراده الهی است. این تواضع، به‌سان آیینه‌ای است که عظمت توحید را بازمی‌تاباند.
جمع‌بندی بخش دوم
مفهوم غیب، به‌عنوان یکی از ارکان توحید، بر محدودیت علم انسانی و عظمت علم الهی تأکید دارد. این مفهوم، انسان را به تسلیم در برابر اراده خدا و دوری از ادعاهای کاذب دعوت می‌کند. نقد این ادعاها در درس‌گفتار، هشداری است به کسانی که با بزرگ‌نمایی خود یا دیگران، از مسیر توحید منحرف می‌شوند.
بخش سوم: توحید و نقد شرک
توحید: تسلیم در برابر یگانگی خدا
درنگ: توحید، چون ستونی استوار، بر تسلیم مطلق در برابر خدا استوار است. هرگونه نسبت دادن صفات الهی، مانند علم غیب، به غیر خدا، شرکی است که انسان را از قرب الهی دور می‌سازد.
درس‌گفتار با تأکید بر توحید خالص، هرگونه نسبت دادن ربوبیت یا علم غیب به انسان‌ها، حتی انبیا و اولیا، را شرک می‌داند. این انحراف، که گاه در میان برخی پیروان علم دینی رخ داده، به کوچک شمردن خدا و بزرگ‌نمایی بندگان او منجر شده است. به‌سان درختی که شاخه‌هایش به سوی آسمان می‌روند، اما ریشه‌اش در زمین است، این بندگان هرچند والامقام، تنها راهنمایان به سوی خدا هستند و نه خود خدا.
نقد تحریفات توحیدی
درس‌گفتار به انحرافاتی اشاره دارد که در اثر بزرگ‌نمایی شخصیت‌های دینی، توحید را به شرک بدل کرده‌اند. این تحریفات، که گاه از سر محبت به اولیای الهی بوده، به پرستش غیر خدا انجامیده است. به گفته درس‌گفتار، این انحرافات، مانند غباری است که بر آیینه توحید نشسته و حقیقت آن را مکدر کرده است. تأکید بر این است که انبیا و اولیا، مانند معلمانی هستند که شاگردان را به سوی حقیقت رهنمون می‌شوند، نه خود حقیقت.
جمع‌بندی بخش سوم
توحید، جوهره دین الهی است که هرگونه شرک، حتی در قالب محبت به بندگان صالح خدا، آن را خدشه‌دار می‌کند. درس‌گفتار با نقد این انحرافات، انسان را به بازنگری در باورهای خویش و بازگشت به توحید خالص دعوت می‌کند.
بخش چهارم: تسلیم و انتظار در برابر اراده الهی
انتظار: نشانه تواضع در برابر خدا
درنگ: انتظار برای اراده الهی، چون گلی است که در باغ تواضع می‌روید. پیامبر و مردم، در برابر غیب برابرند و این تساوی، نشانه عظمت خدا و فروتنی بندگان است.
آیه ۲۰ سوره یونس، پیامبر را به گفتن این سخن فرا می‌خواند: «من نیز با شما از منتظرانم». این سخن، نشانه‌ای از تسلیم پیامبر در برابر اراده الهی است. او، مانند دیگران، از علم غیب بی‌بهره است و منتظر وحی الهی است. این تسلیم، چون جویباری زلال، قلب مؤمن را به سوی خدا رهنمون می‌سازد.
نقد معجزه‌انگاری آیات
درس‌گفتار با نقد ترجمه «آیه» به «معجزه»، بر این نکته تأکید دارد که آیه، نشانه‌ای الهی است که می‌تواند وحی، دستور یا هر امر غیبی باشد. این مفهوم، برخلاف تصور معجزه‌انگارانه، قلمروی وسیع‌تری دارد و به امور غیبی اشاره دارد که تنها خدا به آن‌ها آگاه است. این تبیین، مانند کلیدی است که قفل سوءتفاهمات را می‌گشاید.
جمع‌بندی بخش چهارم
تسلیم و انتظار در برابر اراده الهی، از ارکان ایمان است. درس‌گفتار با تأکید بر این نکته، انسان را به تواضع و صبر در برابر غیب الهی دعوت می‌کند و هرگونه تلاش برای پیش‌بینی یا ادعای علم غیب را نفی می‌نماید.
بخش پنجم: نقد انحرافات دینی و تأثیرات استعمار
انحرافات دینی و شرک پنهان
درنگ: شرک پنهان، چون سایه‌ای شوم، توحید را تهدید می‌کند. بزرگ‌نمایی بندگان خدا، حتی با نیت خیر، به تحریف دین و دوری از خدا می‌انجامد.
درس‌گفتار به انحرافاتی اشاره دارد که در اثر بزرگ‌نمایی اولیای الهی، به شرک انجامیده است. این انحرافات، که گاه در علم دینی ریشه دارند، خدا را از جایگاه والای خویش فروکاسته و بندگان را به مقام الوهیت رسانده‌اند. این امر، چون بادی است که شعله توحید را تضعیف می‌کند.
تأثیر استعمار بر تحریف توحید
درس‌گفتار به تأثیرات استعمار بر تحریف دین اشاره دارد. استعمار، با ترویج باورهای خرافی و دوری از خداپرستی اصیل، انسان‌ها را به سوی شرک و نفاق سوق داده است. این تحریف، مانند زهری است که در رگ‌های ایمان تزریق شده و انسان را از قرب الهی محروم ساخته است.
جمع‌بندی بخش پنجم
انحرافات دینی و تأثیرات استعمار، توحید را از اصالت خویش دور کرده‌اند. درس‌گفتار با نقد این انحرافات، بر ضرورت بازگشت به خداپرستی خالص و دوری از شرک تأکید می‌ورزد.
جمع‌بندی نهایی
آیات ۱۹ و ۲۰ سوره یونس، چون گوهرهایی درخشان در گنجینه قرآن کریم، انسان را به تأمل در توحید، غیب و تسلیم در برابر اراده الهی دعوت می‌کنند. درس‌گفتارهای این جلسه، با تبیین دقیق این مفاهیم، بر اختصاص غیب به خدا، نفی ادعاهای کاذب علم غیب، و ضرورت توحید خالص تأکید دارند. این آیات و تفاسیر آن، چون آیینه‌ای تمام‌نما، عظمت خدا و محدودیت‌های انسانی را بازمی‌تابانند. نقد شرک، تحریفات دینی و تأثیرات استعمار، انسان را به بازنگری در باورهای خویش و بازگشت به خداپرستی اصیل فرا می‌خواند. این اثر، با زبانی فصیح و ساختاری منظم، کوشیده است تا این پیام‌های والا را به‌گونه‌ای روشن و عمیق به خوانندگان منتقل نماید.
با نظارت صادق خادمی