متن درس
تفسیر: اصول اخلاق اسلامی و فقه جهاد در پرتو آیات سوره عنکبوت
برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۱۵۵۸)
دیباچه
قرآن کریم، چونان چراغی هدایتگر، راه سعادت و کمال را به انسان می‌نمایاند و در این میان، سوره‌های مدنی، به‌ویژه سوره عنکبوت، با تبیین اصول اخلاقی و فقهی، راهبردهایی عمیق برای زیست مؤمنانه در جامعه ارائه می‌دهند. این نوشتار، با تمرکز بر آیات کلیدی سوره عنکبوت، به‌ویژه آیه ۴۶، و نیز آیات منتخب از سوره‌های آل‌عمران و توبه، به تبیین اصول اخلاق اسلامی در مواجهه با دیگران و احکام جهاد می‌پردازد. هدف، ارائه تحلیلی جامع از این آیات است که نه‌تنها به فهم دقیق‌تر معارف قرآنی یاری می‌رساند، بلکه راهنمایی عملی برای زندگی اجتماعی و اخلاقی مؤمنان فراهم می‌آورد. این نوشتار، با نگاهی به فقه، روان‌شناسی، و اخلاق، تلاش دارد تا روح آیات را در قالبی منسجم و روشن به خوانندگان منتقل کند.
بخش نخست: اخلاق اسلامی در مواجهه با اهل کتاب
مجادله نیکو: راهبرد قرآنی در گفت‌وگو
قرآن کریم در آیه ۴۶ سوره عنکبوت، به مؤمنان فرمان می‌دهد که در مواجهه با اهل کتاب، گفت‌وگویی نیکو و منطقی را پیش گیرند. این آیه، چونان آیینه‌ای شفاف، اصول اخلاقی اسلام را در تعامل با دیگران بازمی‌تاباند و بر اهمیت حفظ کرامت انسانی، حتی در برابر مخالفان، تأکید می‌ورزد.
﴿وَلَا تُجَادِلُوا أَهْلَ الْكِتَابِ إِلَّا بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ إِلَّا الَّذِينَ ظَلَمُوا مِنْهُمْ ۖ وَقُولُوا آمَنَّا بِالَّذِي أُنْزِلَ إِلَيْنَا وَأُنْزِلَ إِلَيْكُمْ وَإِلَٰهُنَا وَإِلَٰهُكُمْ وَاحِدٌ وَنَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ﴾
و با اهل کتاب جز به شیوه‌ای که نیکوتر است مجادله نکنید، مگر با کسانی از آن‌ها که ستم کردند، و بگویید: ما به آنچه بر ما و بر شما نازل شده ایمان داریم و خدای ما و خدای شما یکی است و ما تسلیم او هستیم.
این آیه، به مثابه نسیمی روح‌افزا، بر گفت‌وگوی مبتنی بر حکمت و موعظه حسنه تأکید دارد. از منظر فقهی، این دستور، دعوت به گفت‌وگوی منطقی و اخلاقی را پیش از هرگونه تقابل قرار می‌دهد. از منظر روان‌شناختی، این شیوه گفت‌وگو، بغض و دشمنی را کاهش داده و زمینه‌ساز تفاهم است. تأکید بر اشتراکات توحیدی، چونان پلی است که دل‌های متفرق را به هم پیوند می‌دهد و از تعصبات کورکورانه می‌کاهد.
درنگ: مجادله نیکو با اهل کتاب، نه‌تنها نشان‌دهنده عزت نفس مؤمن است، بلکه با کاهش تعصبات، راه را برای هدایت و تفاهم هموار می‌سازد.
استثنای «إِلَّا الَّذِينَ ظَلَمُوا مِنْهُمْ» نشان می‌دهد که در برابر ستمگران، دفاع مشروع جایز است، اما این دفاع، هرگز به معنای کینه‌توزی یا دشمنی بی‌دلیل نیست. این اصل، از منظر روان‌شناختی، به پرورش روحیه‌ای متعادل در مؤمن یاری می‌رساند که نه عقده‌ای است و نه خشن.
اشتراکات توحیدی: بنیان وحدت انسانی
قرآن کریم در این آیه، با تأکید بر وحدت الهی («وَإِلَٰهُنَا وَإِلَٰهُكُمْ وَاحِدٌ») و تسلیم در برابر خدا («وَنَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ»), به مؤمنان می‌آموزد که در مواجهه با اهل کتاب، بر اشتراکات توحیدی تکیه کنند. این تأکید، چونان چشمه‌ای زلال، حس وحدت را در دل‌ها می‌پروراند و از جدال‌های بی‌ثمر می‌کاهد. از منظر روان‌شناختی، این رویکرد، تعصبات را کاهش داده و به ایجاد فضایی برای گفت‌وگوی سازنده کمک می‌کند.
جمع‌بندی
آیه ۴۶ سوره عنکبوت، با تأکید بر مجادله نیکو و اشتراکات توحیدی، راهبردی اخلاقی و انسانی برای مواجهه با اهل کتاب ارائه می‌دهد. این آیه، مؤمنان را به حفظ کرامت و عزت نفس در گفت‌وگو دعوت می‌کند و از آن‌ها می‌خواهد که حتی در برابر مخالفان، روحیه‌ای متعادل و به‌دور از کینه داشته باشند.
بخش دوم: فقه جهاد و جوانمردی در مواجهه با دشمنان
جهاد دفاعی: تبیین فقهی و اخلاقی
جهاد در قرآن کریم، نه به معنای دشمنی و کینه‌توزی، بلکه به مثابه سپری برای دفاع از حق و جلوگیری از فساد و بلا تعریف شده است. این اصل، در آیات متعددی، از جمله آیه ۶ سوره توبه، به روشنی بیان شده است.
﴿وَإِنْ أَحَدٌ مِنَ الْمُشْرِكِينَ اسْتَجَارَكَ فَأَجِرْهُ حَتَّىٰ يَسْمَعَ كَلَامَ اللَّهِ ثُمَّ أَبْلِغْهُ مَأْمَنَهُ ۚ ذَٰلِكَ بِأَنَّهُمْ قَوْمٌ لَا يَعْلَمُونَ﴾
و اگر یکی از مشرکان از تو پناه خواست، به او پناه ده تا کلام خدا را بشنود، سپس او را به مکان امنش برسان؛ این به خاطر آن است که آنان قومی هستند که نمی‌دانند.
این آیه، چونان ستاره‌ای در آسمان فقه اسلامی، بر جوانمردی در مواجهه با دشمنان تأکید دارد. امان دادن به مشرک طالب حقیقت و رساندن او به مکان امن، نشان‌دهنده روح بلند اسلام در رعایت اخلاق، حتی در اوج درگیری است. از منظر روان‌شناختی، این رفتار می‌تواند بغض دشمن را کاهش داده و زمینه‌ساز هدایت او شود. از منظر فقهی، این آیه بر اولویت دعوت به اسلام پیش از تقابل تأکید دارد.
درنگ: جوانمردی در مواجهه با دشمن، نه‌تنها نشانه عزت نفس مؤمن است، بلکه راه را برای هدایت و کاهش دشمنی هموار می‌سازد.
دفاع بدون کینه: اصل قرآنی در جهاد
قرآن کریم، جهاد را در حد دفاع و برای جلوگیری از بلا و فساد تعریف می‌کند. این اصل، در روایات نیز تأیید شده است. برای نمونه، در حدیثی از پیامبر اکرم (ص) آمده است: «من ظلم معاهداً أو انتقصه أو كلفه فوق طاقته أو أخذ منه شيئاً بغير طيب نفسه فأنا حجيجه يوم القيامة»، یعنی: هرکس به کسی که با او پیمان بسته ظلم کند یا از او چیزی بدون رضایتش بگیرد، من در روز قیامت مدافع او خواهم بود. این حدیث، چونان مشعلی فروزان، بر ضرورت رعایت انصاف و جوانمردی در مواجهه با غیرمسلمانان تأکید دارد.
جمع‌بندی
جهاد در اسلام، نه ابزاری برای کینه‌توزی، بلکه سپری برای دفاع از حق و جلوگیری از فساد است. آیات و روایات، مؤمنان را به رعایت جوانمردی و انصاف در مواجهه با دشمنان دعوت می‌کنند، تا روحیه‌ای متعادل و به‌دور از عقده در آن‌ها پرورش یابد.
بخش سوم: دشمن‌شناسی قرآنی و اصول تعامل با مخالفان
دشمن‌شناسی: ضرورتی علمی و عملی
دشمن‌شناسی در قرآن کریم، به‌عنوان رشته‌ای علمی و عملی، در آیاتی چون ۱۱۸ و ۱۱۹ سوره آل‌عمران به روشنی تبیین شده است.
﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَتَّخِذُوا بِطَانَةً مِنْ دُونِكُمْ لَا يَأْلُونَكُمْ خَبَالًا وَدُّوا مَا عَنِتُّمْ قَدْ بَدَتِ الْبَغْضَاءُ مِنْ أَفْوَاهِهِمْ وَمَا تُخْفِي صُدُورُهُمْ أَكْبَرُ ۚ قَدْ بَيَّنَّا لَكُمُ الْآيَاتِ ۖ إِنْ كُنْتُمْ تَعْقِلُونَ﴾
﴿هَا أَنْتُمْ أُولَاءِ تُحِبُّونَهُمْ وَلَا يُحِبُّونَكُمْ وَتُؤْمِنُونَ بِالْكِتَابِ كُلِّهِ وَإِذَا لَقُوكُمْ قَالُوا آمَنَّا وَإِذَا خَلَوْا عَضُّوا عَلَيْكُمُ الْأَنَامِلَ مِنَ الْغَيْظِ ۚ قُلْ مُوتُوا بِغَيْظِكُمْ ۗ إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ بِذَاتِ الصُّدُورِ﴾
ای کسانی که ایمان آورده‌اید، از غیر خودتان دوست محرم اسرار برنگزینید؛ زیرا آنان از هیچ فسادی در حق شما کوتاهی نمی‌کنند و دوست دارند که شما در رنج و سختی باشید. همانا کینه از دهان‌هایشان آشکار شده و آنچه در سینه‌هایشان پنهان است، بزرگ‌تر است. ما آیات را برای شما بیان کردیم، اگر تعقل کنید. اینک شما اینانید که آنان را دوست دارید، ولی آنان شما را دوست ندارند و شما به همه کتاب [آسمانی] ایمان دارید. و چون شما را ملاقات کنند، گویند: ایمان آوردیم، و چون تنها شوند، از شدت خشم بر شما انگشت‌هایشان را می‌گزند. بگو: به خشم خود بمیرید. همانا خداوند به آنچه در سینه‌هاست داناست.
این آیات، چونان نقشه‌ای دقیق، دشمن‌شناسی را به‌عنوان ضرورتی علمی و عملی معرفی می‌کنند. از منظر روان‌شناختی، این آیات به مکانیزم‌های ناخودآگاه روان دشمن اشاره دارند و از منظر فقهی، بر حفظ مرزهای عقیدتی و اجتماعی امت اسلامی تأکید می‌ورزند.
درنگ: دشمن‌شناسی قرآنی، رشته‌ای علمی است که با تکیه بر هوشیاری و تقوا، مؤمنان را از ساده‌لوحی در برابر دشمنان حفظ می‌کند.
جمع‌بندی
آیات دشمن‌شناسی، مؤمنان را به هوشیاری در برابر دشمنان و حفظ مرزهای عقیدتی دعوت می‌کنند. این آیات، با نقد ساده‌لوحی برخی مؤمنان، بر ضرورت تدوین دشمن‌شناسی به‌عنوان رشته‌ای علمی تأکید دارند.
بخش چهارم: احکام جزیه و اقتصاد اسلامی
جزیه: ضرورتی فقهی برای نظم اجتماعی
آیه ۲۹ سوره توبه، احکام جزیه را به‌عنوان یکی از راهبردهای فقهی برای تنظیم روابط با اهل کتاب تبیین می‌کند.
﴿قَاتِلُوا الَّذِينَ لَا يُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَلَا بِالْيَوْمِ الْآخِرِ وَلَا يُحَرِّمُونَ مَا حَرَّمَ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَلَا يَدِينُونَ دِينَ الْحَقِّ مِنَ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ حَتَّىٰ يُعْطُوا الْجِزْيَةَ عَنْ يَدٍ وَهُمْ صَاغِرُونَ﴾
با کسانی از اهل کتاب که به خدا و روز قیامت ایمان نمی‌آورند و آنچه را خدا و رسولش حرام کرده‌اند حرام نمی‌دانند و به دین حق نمی‌گروند، بجنگید تا زمانی که با دست خود جزیه دهند، در حالی که خوار و کوچک‌اند.
جزیه، چونان مالیاتی برای تأمین امنیت اهل کتاب در جامعه اسلامی، ضرورتی فقهی است که نظم اجتماعی را تضمین می‌کند. از منظر روان‌شناختی، این حکم، با تضعیف تدریجی مخالفان، زمینه هدایت آن‌ها را فراهم می‌آورد.
اقتصاد اسلامی و تأثیر معیشت بر متابعت
آیه ۴۲ سوره توبه، تأثیر معیشت و اقتصاد بر متابعت دینی را تبیین می‌کند.
﴿لَوْ كَانَ عَرَضًا قَرِيبًا وَسَفَرًا قَاصِدًا لَاتَّبَعُوكَ وَلَٰكِنْ بَعُدَتْ عَلَيْهِمُ الشُّقَّةُ ۚ وَسَيَحْلِفُونَ بِاللَّهِ لَوِ اسْتَطَعْنَا لَخَرَجْنَا مَعَكُمْ يُهْلِكُونَ أَنْفُسَهُمْ ۚ وَاللَّهُ يَعْلَمُ إِنَّهُمْ لَكَاذِبُونَ﴾
اگر غنیمتی نزدیک و سفری کوتاه بود، حتماً از تو پیروی می‌کردند، ولی راه دور بر آن‌ها دشوار است. و به خدا سوگند خواهند خورد که اگر می‌توانستیم، با شما بیرون می‌آمدیم. آن‌ها خود را هلاک می‌کنند و خدا می‌داند که آن‌ها دروغ می‌گویند.
این آیه، چونان آینه‌ای، تأثیر مشقت اقتصادی بر کاهش انگیزه دینی را نشان می‌دهد و بر ضرورت تأمین معیشت متوسط برای تقویت متابعت دینی تأکید دارد.
درنگ: تأمین معیشت متوسط، کلیدی برای تقویت متابعت دینی است و مشقت اقتصادی می‌تواند مانعی برای مشارکت در امور دینی باشد.
جمع‌بندی
احکام جزیه و تأکید بر اقتصاد اسلامی، نشان‌دهنده توجه قرآن کریم به نظم اجتماعی و تأثیر معیشت بر رفتار دینی است. این آیات، راهبردهایی عملی برای مدیریت جامعه اسلامی ارائه می‌دهند.
بخش پنجم: دعا و انکسار در قرآن کریم
دعا: رابطه عبد و رب
آیه ۳۸ سوره آل‌عمران، دعا را به‌عنوان رابطه‌ای ویژه میان بنده و پروردگار تبیین می‌کند.
﴿هُنَالِكَ دَعَا زَكَرِيَّا رَبَّهُ ۖ قَالَ رَبِّ هَبْ لِي مِنْ لَدُنْكَ ذُرِّيَّةً طَيِّبَةً ۖ إِنَّكَ سَمِيعُ الدُّعَاءِ﴾
در آنجا زکریا پروردگارش را خواند و گفت: پروردگارا، از جانب خود به من فرزندی پاکیزه عطا کن؛ همانا تو شنونده دعایی.
این آیه، چونان نسیمی خنک، حس اطمینان و خضوع را در دل مؤمن می‌پروراند. از منظر روان‌شناختی، انکسار در دعا، به ویژه در شرایط دشوار، اثربخشی آن را افزایش می‌دهد.
درنگ: دعا در ظرف انکسار و خضوع، رابطه‌ای عمیق میان بنده و پروردگار ایجاد می‌کند و حس اطمینان را تقویت می‌نماید.
جمع‌بندی
دعا، به‌عنوان رابطه‌ای ویژه میان عبد و رب، در قرآن کریم با تأکید بر انکسار و خضوع تبیین شده است. این رابطه، نه‌تنها حس اطمینان را تقویت می‌کند، بلکه راهی برای رفع یأس و تقویت ارتباط با خداست.
بخش ششم: استیفای حقوق و ارزش عمل صالح
استیفای حقوق در قیامت
آیه ۱۸۵ سوره آل‌عمران، بر حتمیت مرگ و استیفای کامل حقوق در قیامت تأکید دارد.
﴿كُلُّ نَفْسٍ ذَائِقَةُ الْمَوْتِ ۗ وَإِنَّمَا تُوَفَّوْنَ أُجُورَكُمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ ۖ فَمَنْ زُحْزِحَ عَنِ النَّارِ وَأُدْخِلَ الْجَنَّةَ فَقَدْ فَازَ ۗ وَمَا الْحَيَاةُ الدُّنْيَا إِلَّا مَتَاعُ الْغُرُورِ﴾
هر نفسی مرگ را می‌چشد و پاداش‌های شما در روز قیامت به تمامی پرداخت می‌شود. پس هر کس از آتش دور شود و به بهشت درآید، کامیاب شده است و زندگی دنیا جز کالای فریبنده نیست.
این آیه، چونان ترازویی دقیق، عدالت الهی را در قیامت نشان می‌دهد و بر موقتی بودن دنیا تأکید دارد.
ارزش عمل صالح
آیه ۱۹۵ سوره آل‌عمران، ارزش عمل صالح را بدون تبعیض جنسیتی تبیین می‌کند.
﴿فَاسْتَجَابَ لَهُمْ رَبُّهُمْ أَنِّي لَا أُضِيعُ عَمَلَ عَامِلٍ مِنْكُمْ مِنْ ذَكَرٍ أَوْ أُنْثَى ۖ بَعْضُكُمْ مِنْ بَعْضٍ ۚ فَالَّذِينَ هَاجَرُوا وَأُخْرِجُوا مِنْ دِيَارِهِمْ وَأُوذُوا فِي سَبِيلِي وَقَاتَلُوا وَقُتِلُوا لَأُكَفِّرَنَّ عَنْهُمْ سَيِّئَاتِهِمْ وَلَأُدْخِلَنَّهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ ثَوَابًا مِنْ عِنْدِ اللَّهِ ۗ وَاللَّهُ عِنْدَهُ حُسْنُ الثَّوَابِ﴾
پروردگارشان دعای آن‌ها را اجابت کرد که من عمل هیچ عمل‌کننده‌ای از شما را، چه مرد و چه زن، تباه نمی‌کنم؛ شما از یکدیگرید. پس کسانی که هجرت کردند و از دیارشان رانده شدند و در راه من آزار دیدند و جنگیدند و کشته شدند، گناهانشان را می‌آمرزم و به باغ‌هایی که نهرها از زیر آن‌ها جاری است وارد می‌کنم.
این آیه، چونان باغی پرثمر، وعده آمرزش و بهشت را به کسانی می‌دهد که در راه خدا سختی کشیده‌اند.
درنگ: ارزش عمل صالح، بدون تبعیض جنسیتی، نشان‌دهنده عدالت الهی و وحدت انسانی در قرآن کریم است.
جمع‌بندی
آیات استیفای حقوق و ارزش عمل صالح، بر عدالت الهی و پاداش اعمال نیک تأکید دارند. این آیات، مؤمنان را به تلاش در راه خدا و تحمل سختی‌ها برای کسب رضوان الهی دعوت می‌کنند.
بخش هفتم: تقطیع و صفات جلالی در قرآن کریم
تقطیع: دو وجه متضاد در قرآن
مفهوم تقطیع در قرآن کریم، دو وجه متضاد دارد: تقطیع ناصواب، که به معنای قطع مسیر فطری و طبیعی است، و تقطیع صواب، که به معنای پیمودن مسیر با نظم و اراده است.
﴿وَأَنْتُمْ لَتَأْتُونَ الرِّجَالَ شَهْوَةً مِنْ دُونِ النِّسَاءِ ۚ بَلْ أَنْتُمْ قَوْمٌ مُسْرِفُونَ ۖ وَتَقْطَعُونَ السَّبِيلَ﴾
و شما از روی شهوت به مردان روی می‌آورید به جای زنان؛ بلکه شما قومی اسراف‌کارید و راه را قطع می‌کنید.
این آیه، تقطیع ناصواب را به‌عنوان انحراف از مسیر فطری و طبیعی محکوم می‌کند. از منظر روان‌شناختی، این رفتار، اختلال در نظام اجتماعی و فطرت انسانی را نشان می‌دهد.
صفات جلالی و ضرورت جزا
صفات جلالی، چونان شمشیری بران، برای استیفای عدالت و حفظ نظم اجتماعی ضروری‌اند. آیه‌ای از سوره مائده این اصل را تبیین می‌کند.
﴿وَالسَّارِقُ وَالسَّارِقَةُ فَاقْطَعُوا أَيْدِيَهُمَا جَزَاءً بِمَا كَسَبَا﴾
و مرد دزد و زن دزد، دست‌هایشان را به‌عنوان جزای کاری که کرده‌اند، ببرید.
این آیه، بر ضرورت اجرای جزا برای حفظ نظم اجتماعی تأکید دارد. از منظر روان‌شناختی، قاطعیت در اجرای عدالت، حس امنیت و نظم را در جامعه تقویت می‌کند.
درنگ: صفات جلالی، مانند قاطعیت و جزا، برای حفظ نظم اجتماعی و ایجاد امنیت روانی ضروری‌اند.
رد انتقادات عاطفی غیرمنطقی
برخی انتقادات به احکام جزایی اسلام، از منظر عاطفی و بدون توجه به فلسفه عدالت مطرح می‌شوند. قرآن کریم، با تأکید بر «جَزَاءً بِمَا كَسَبَا»، نشان می‌دهد که اجرای عدالت، عقلانی و ضروری است. این اصل، از منظر روان‌شناختی، به کاهش هرج‌ومرج و ایجاد امنیت روانی کمک می‌کند.
جمع‌بندی
مفهوم تقطیع در قرآن کریم، دو وجه متضاد دارد: تقطیع ناصواب، که مذموم است، و تقطیع صواب، که ممدوح است. صفات جلالی، برای استیفای عدالت و حفظ نظم اجتماعی ضروری‌اند و انتقادات عاطفی به این احکام، بدون توجه به فلسفه عدالت، ناقص است.
نتیجه‌گیری کلی
قرآن کریم، با آیاتی چون آیه ۴۶ سوره عنکبوت و آیات منتخب از سوره‌های آل‌عمران و توبه، اصول اخلاق اسلامی، فقه جهاد، دشمن‌شناسی، اقتصاد اسلامی، دعا، و استیفای حقوق را تبیین می‌کند. این آیات، چونان چشمه‌هایی زلال، راهبردهایی برای زیست مؤمنانه در جامعه ارائه می‌دهند. دشمن‌شناسی قرآنی، به‌عنوان رشته‌ای علمی، مؤمنان را به هوشیاری دعوت می‌کند. جهاد، نه ابزاری برای کینه‌توزی، بلکه سپری برای دفاع از حق است. دعا، رابطه‌ای عمیق میان بنده و پروردگار ایجاد می‌کند و احکام جزیه و صفات جلالی، نظم و عدالت اجتماعی را تضمین می‌نمایند. علم دینی، با تدوین این اصول به‌صورت فتاوای کاربردی، می‌تواند امت اسلامی را در برابر چالش‌های داخلی و خارجی مصون دارد.
با نظارت صادق خادمی