متن درس
تفسیر: خیر و شر در قرآن کریم و آرمان جامعه یسری
برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۱۵۹۳)
دیباچه
قرآن کریم، چونان چراغی هدایتگر، راه سعادت و رستگاری را به انسان می‌نمایاند. در این میان، مفاهیم خیر و شر، به‌عنوان دو محور بنیادین، در آیات الهی جایگاه ویژه‌ای دارند. این نوشتار، با تأمل در آیات قرآن کریم و تحلیل عمیق آن‌ها، به بررسی خیر و شر، چیستی آن‌ها، و نقششان در شکل‌گیری جامعه‌ای یسری و عادلانه می‌پردازد. هدف این است که با نگاهی دقیق و علمی، ضمن حفظ روح و پیام آیات، به تبیین این مفاهیم در بستر الهیاتی، فلسفی، و اجتماعی پرداخته شود. این اثر، با الهام از قرآن کریم، درصدد است تا نقشه‌ای روشن برای تحقق جامعه‌ای پیشرو و خیرمحور ارائه دهد، جامعه‌ای که در آن خیر بر شر غالب است و انسان‌ها در سایه انتخاب‌های آگاهانه، به سوی کمال رهنمون می‌شوند.
بخش نخست: چیستی خیر و شر در قرآن کریم
خیر و شر: افعال، نه ذوات
قرآن کریم، خیر و شر را نه به‌عنوان ماهیت‌های ذاتی، بلکه به‌صورت افعال و کردارهایی معرفی می‌کند که از انتخاب‌ها و اقتضائات نفسانی موجودات ناشی می‌شوند. این دیدگاه، از منظر الهیاتی و فلسفی، مسئله شر را به‌گونه‌ای حل می‌کند که خداوند را از خلقت مستقیم شر مبرا می‌داند. شر، نتیجه انحراف از خیر الهی و اقتضای نفسانی مخلوقات است که در سایه اختیار و اراده آزاد پدید می‌آید.
قُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ الْفَلَقِ * مِن شَرِّ مَا خَلَقَ
بگو: پناه می‌برم به پروردگار سپیده‌دم * از شر آنچه آفرید.
این آیه، به روشنی بیان می‌دارد که شر به ذات مخلوقات بازنمی‌گردد، بلکه از افعال و کردارهای آن‌ها ناشی می‌شود. خداوند، آفریننده موجودات است، اما شر، نتیجه انتخاب‌های نادرست مخلوقات است که در بستر اقتضائات نفسانی و اختیاری شکل می‌گیرد. این دیدگاه، شر را امری عدمی می‌داند که از انحراف از خیر الهی پدید می‌آید، نه از خلقت مستقیم پروردگار. به‌سان درختی که میوه‌ای شیرین دارد، اما اگر از نور و آب محروم شود، میوه‌اش تلخ می‌گردد؛ شر نیز نتیجه محرومیت از خیر الهی و انتخاب‌های نادرست است.
این دیدگاه، از منظر فلسفی، با نظریه عدمی بودن شر هم‌خوانی دارد. شر، نبود خیر است، نه وجودی مستقل. از منظر اجتماعی، این نگاه به انسان مسئولیت می‌بخشد تا با انتخاب‌های خیرخواهانه، از شر پرهیز کند و به سوی کمال گام بردارد. نقد بر دیدگاه‌های سنتی که شر را به ذات موجودات نسبت می‌دهند، در اینجا برجسته است. این دیدگاه‌ها، که گاه در علم دینی ریشه دارند، نیازمند بازنگری و تأمل عمیق‌تر هستند تا با روح قرآن کریم هم‌سو شوند.
نقد فرهنگ ذات‌محور
یکی از چالش‌های بنیادین در فهم خیر و شر، گرایش به قضاوت بر اساس ذوات و ماهیت‌هاست. فرهنگ‌های ذات‌محور، که ریشه در فلسفه‌های پیشین دارند، به‌جای تمرکز بر افعال و کردارها، بر ویژگی‌های ظاهری یا نسب افراد تأکید می‌کنند. قرآن کریم، اما، این رویکرد را نفی کرده و بر اهمیت افعال و انتخاب‌ها تأکید دارد.
وَلَعَبْدٌ مُؤْمِنٌ خَيْرٌ مِنْ مُشْرِكٍ وَلَوْ أَعْجَبَكُمْ
و البته بنده مؤمن بهتر از مشرک است، هرچند شما را به شگفت آورد.
این آیه، برتری را نه در نسب یا ظاهر، بلکه در ایمان و اعمال صالح می‌داند. به‌سان گوهری که ارزشش در درخشش آن است، نه در سنگ خام، انسان نیز با ایمان و کردار نیک ارزش می‌یابد. این دیدگاه، قضاوت‌های مبتنی بر نسب، ثروت، یا جایگاه اجتماعی را نفی می‌کند و به انسان می‌آموزد که معیار برتری، در انتخاب‌های خیرخواهانه و ایمانی او نهفته است.
این نگاه، از منظر جامعه‌شناختی، به کاهش پیش‌داوری‌ها و قضاوت‌های نادرست کمک می‌کند. انسان‌ها، به‌جای قضاوت بر اساس ظاهر یا نسب، باید بر اساس کردار و منش سنجیده شوند. این دیدگاه، به‌ویژه در جوامع امروزی که گاه گرفتار تکاثر و افزون‌طلبی‌اند، راهنمایی ارزشمند برای ایجاد عدالت و همبستگی اجتماعی است.
جمع‌بندی بخش نخست
خیر و شر در قرآن کریم، نه به‌عنوان ماهیت‌های ذاتی، بلکه به‌صورت افعال و کردارهایی معرفی می‌شوند که از انتخاب‌ها و اقتضائات نفسانی ناشی می‌گردند. خداوند، خالق خیر است، اما شر، نتیجه انحراف از خیر الهی و انتخاب‌های نادرست مخلوقات است. این دیدگاه، ضمن حل مسئله فلسفی شر، بر مسئولیت انسان در انتخاب خیر تأکید دارد. نقد فرهنگ‌های ذات‌محور و تأکید بر افعال، راه را برای فهمی عمیق‌تر از آیات قرآن کریم هموار می‌سازد.
بخش دوم: جامعه یسری و غلبه خیر بر شر
آرمان جامعه یسری
جامعه یسری، جامعه‌ای است که خیر در آن غالب است و افراد، به‌جای افزون‌طلبی و تکاثر، به دنبال تحقق خیر در رفتارها و کردارهای خود هستند. این جامعه، به‌سان باغی است که در آن گل‌های خیر شکوفا می‌شوند و خارهای شر، در سایه انتخاب‌های آگاهانه، ریشه‌کن می‌گردند.
كُنْتُمْ خَيْرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَتَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنكَرِ وَتُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ
شما بهترین امتی هستید که برای مردم پدیدار شده‌اید؛ به معروف امر می‌کنید و از منکر نهی می‌کنید و به خدا ایمان دارید.
این آیه، امت اسلامی را به‌عنوان بهترین امت معرفی می‌کند، مشروط بر اینکه به معروف امر کنند، از منکر نهی کنند، و ایمان به خداوند داشته باشند. غلبه خیر بر شر، به معنای نبود شر نیست، بلکه به معنای برتری رفتارها و کردارهای خیر در جامعه است. قرآن کریم، با تأکید بر نسبت تقریبی شش یا هفت خیر به یک شر، نشان می‌دهد که جامعه یسری، جامعه‌ای است که در آن خیر، چونان خورشیدی درخشان، بر تاریکی‌های شر چیره می‌شود.
از منظر جامعه‌شناختی، غلبه خیر به تقویت همبستگی اجتماعی، کاهش نابرابری، و افزایش رضایت عمومی منجر می‌شود. از منظر اقتصادی، پرهیز از تکاثر و توجه به خیر، مانند انفاق و عدالت اقتصادی، به پایداری جامعه کمک می‌کند. نقد بر فرهنگ تکاثر، که در آن افراد به دنبال افزون‌طلبی و ثروت‌اندوزی هستند، در اینجا برجسته است. جامعه‌ای که در آن معیارها بر اساس ثروت یا نسب تعیین می‌شود، از آرمان یسری فاصله می‌گیرد.
شر به‌عنوان نتیجه ظلم و اقتضای نفسانی
شر در قرآن کریم، به‌عنوان نتیجه ظلم، بخل، و انحرافات نفسانی معرفی می‌شود. این شر، نه از ذات مخلوقات، بلکه از افعال و انتخاب‌های آن‌ها ناشی می‌گردد.
إِذَا مَسَّهُ الشَّرُّ جَزُوعًا
چون شر به او رسد، بی‌تابی کند.
این آیه، شر را به‌عنوان نتیجه افعال و واکنش‌های نفسانی انسان معرفی می‌کند. ظلم، به‌سان سایه‌ای شوم، نتیجه انتخاب‌های نادرست و اقتضائات نفسانی است که انسان با اختیار خود آن را پدید می‌آورد. خداوند، به انسان قدرت و اختیار داده تا از ظلم پرهیز کند و به سوی خیر گام بردارد، اما انسان گاه در دام وسوسه‌های نفسانی گرفتار می‌شود.
از منظر فلسفی، این دیدگاه با مفهوم اختیار و مسئولیت انسانی هم‌خوانی دارد. انسان، چونان باغبانی است که می‌تواند باغ وجود خود را با خیر آبیاری کند یا با ظلم و شر به ویرانی کشاند. از منظر اجتماعی، ظلم به ناپایداری جامعه و افزایش شر منجر می‌شود. نقد بر نظام‌های اجتماعی و اقتصادی که ظلم را دامن می‌زنند، در اینجا برجسته است. انسان‌ها، با انتخاب‌های خود، مسئول پدید آمدن ظلم و شر در جامعه‌اند، نه خداوند.
جمع‌بندی بخش دوم
جامعه یسری، جامعه‌ای است که خیر در آن غالب است و افراد، با انتخاب‌های آگاهانه، به سوی تحقق معروف و پرهیز از منکر گام برمی‌دارند. شر، نتیجه ظلم و اقتضائات نفسانی است که انسان با اختیار خود آن را پدید می‌آورد. قرآن کریم، با تأکید بر افعال و کردارها، راه را برای ایجاد جامعه‌ای خیرمحور و عادلانه هموار می‌سازد. این دیدگاه، انسان را به مسئولیت‌پذیری و انتخاب خیر دعوت می‌کند تا در سایه ایمان و عمل صالح، به آرمان جامعه یسری دست یابد.
بخش سوم: خیر به‌عنوان فعل الهی و انسانی
خیر در دست پروردگار
خیر، چونان گوهری درخشان، مستقیماً از پروردگار ناشی می‌شود و در افعال نیک انسان‌ها تجلی می‌یابد. قرآن کریم، خیر را به‌عنوان امری الهی معرفی می‌کند که در دست خداوند است و انسان با انتخاب‌های خود می‌تواند آن را در زندگی خویش متجلی سازد.
بِيَدِكَ الْخَيْرُ ۖ إِنَّكَ عَلَىٰ كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ
خیر به دست توست، همانا تو بر هر چیز توانایی.
این آیه، خیر را به‌عنوان امری الهی معرفی می‌کند که مستقیماً از خداوند ناشی می‌شود. خیر، چونان جویباری زلال، از سرچشمه الهی سرچشمه می‌گیرد و در افعال نیک انسان‌ها، مانند انفاق، ایمان، و امر به معروف، جاری می‌شود. شر، اما /
/> نتیجه انتخاب‌های نادرست انسان‌هاست که با واسطه اقتضائات نفسانی پدید می‌آید.
از منظر الهیاتی، این دیدگاه خداوند را خالق خیر می‌داند و شر را نتیجه انحراف از مسیر الهی معرفی می‌کند. از منظر اجتماعی، خیر در رفتارهایی مانند انفاق، عدالت، و همبستگی اجتماعی نمود می‌یابد، درحالی‌که شر در ظلم، بخل، و تکاثر ظاهر می‌شود. این تمایز، انسان را به سوی انتخاب خیر و پرهیز از شر هدایت می‌کند.
نقد تکاثر و افزون‌طلبی
یکی از موانع تحقق جامعه یسری، گرایش به تکاثر و افزون‌طلبی است. قرآن کریم، با نقد این فرهنگ، انسان را به سوی خیر و عدالت دعوت می‌کند.
وَمَا تَنفَقُوا مِنْ خَيْرٍ فَلِأَنفُسِكُمْ
و آنچه از خیر انفاق کنید، برای خود شماست.
این آیه، خیر را در انفاق و رفتارهای خیرخواهانه می‌داند و انسان را از گرفتاری در دام تکاثر برحذر می‌دارد. تکاثر، چونان گردابی است که انسان را از خیر و عدالت دور می‌سازد و به سوی شر و ظلم می‌کشاند. جامعه‌ای که در آن معیارها بر اساس ثروت و افزون‌طلبی تعیین می‌شود، از آرمان یسری فاصله می‌گیرد.
از منظر اقتصادی، پرهیز از تکاثر به توزیع عادلانه ثروت و کاهش نابرابری منجر می‌شود. از منظر اخلاقی، این دیدگاه انسان را به سوی مسئولیت‌پذیری و انتخاب خیر دعوت می‌کند. نقد بر فرهنگ‌هایی که ارزش انسان را بر اساس ثروت یا نسب می‌سنجند، در اینجا برجسته است.
جمع‌بندی بخش سوم
خیر، به‌عنوان فعل الهی و انسانی، در آیات قرآن کریم جایگاه ویژه‌ای دارد. خداوند، سرچشمه خیر است و انسان با انتخاب‌های خود می‌تواند این خیر را در زندگی خویش متجلی سازد. نقد بر تکاثر و افزون‌طلبی، راه را برای تحقق جامعه‌ای خیرمحور و عادلانه هموار می‌سازد. این دیدگاه، انسان را به سوی انفاق، عدالت، و ایمان هدایت می‌کند تا در سایه انتخاب‌های خیرخواهانه، به آرمان جامعه یسری دست یابد.
بخش چهارم: نقد و بازاندیشی در علم دینی
نیاز به بازنگری در دیدگاه‌های سنتی
فهم صحیح خیر و شر، نیازمند بازنگری در دیدگاه‌های سنتی است که گاه در علم دینی ریشه دارند. این دیدگاه‌ها، که گاه به ذوات و ماهیت‌ها تأکید دارند، با روح قرآن کریم هم‌خوانی ندارند. تأمل و مطالعه عمیق، همراه با گفت‌وگوهای علمی، می‌تواند به فهمی نوین از آیات الهی منجر شود.
برخی از رویکردهای سنتی در علم دینی، به‌جای تمرکز بر افعال و کردارها، بر ظواهر و باورهای صوری تأکید دارند. این رویکردها، گاه انسان را از فهم عمیق آیات قرآن کریم دور می‌سازند. به‌سان کشاورزی که به‌جای کاشتن بذرهای نو، به خاک کهنه دل‌بسته است، این دیدگاه‌ها نیازمند بازنگری و نوآوری هستند.
از منظر علمی، این بازنگری به گفت‌وگوهای عمیق و مطالعات میان‌رشته‌ای نیاز دارد. از منظر اجتماعی، این دیدگاه به کاهش قضاوت‌های نادرست و پیش‌داوری‌ها کمک می‌کند. قرآن کریم، با تأکید بر افعال و مسئولیت‌پذیری، راه را برای فهمی نوین از خیر و شر هموار می‌سازد.
جمع‌بندی بخش چهارم
“
بازنگری در دیدگاه‌های سنتی علم دینی، گامی ضروری برای فهم عمیق‌تر خیر و شر در قرآن کریم است. تأکید بر افعال و کردارها، به‌جای ذوات و ظواهر، انسان را به سوی انتخاب‌های خیرخواهانه و مسئولیت‌پذیری هدایت می‌کند. این دیدگاه، با دعوت به تأمل و مطالعه عمیق، راه را برای تحقق جامعه‌ای خیرمحور و عادلانه هموار می‌سازد.
نتیجه‌گیری و جمع‌بندی
قرآن کریم، با ارائه دیدگاهی جامع و متعادل از خیر و شر، انسان را به سوی تحقق جامعه‌ای یسری و خیرمحور هدایت می‌کند. خیر، چونان نوری الهی، مستقیماً از پروردگار ناشی می‌شود و در افعال نیک انسان‌ها، مانند ایمان، انفاق، و عدالت، تجلی می‌یابد. شر، اما، نتیجه اقتضائات نفسانی و انتخاب‌های نادرست است که انسان با اختیار خود آن را پدید می‌آورد. جامعه یسری، جامعه‌ای است که خیر در آن غالب است و افراد، به‌جای تکاثر و افزون‌طلبی، به دنبال تحقق معروف و پرهیز از منکر هستند. نقد بر فرهنگ‌های ذات‌محور و دیدگاه‌های سنتی در علم دینی، راه را برای فهمی نوین از آیات قرآن کریم هموار می‌سازد. این اثر، با تأمل در آیات الهی، نقشه‌ای روشن برای تحقق جامعه‌ای پیشرو، عادلانه، و خیرمحور ارائه می‌دهد، جامعه‌ای که در آن انسان‌ها، در سایه ایمان و عمل صالح، به سوی کمال و سعادت رهنمون می‌شوند.
با نظارت صادق خادمی