متن درس
تفسیر: عدالت در قضاوت و اعتبار سند مکتوب در نظام حقوقی اسلامی
برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۱۶۲۷)
دیباچه
سوره بقره، چون گوهری درخشان در گنجینه قرآن کریم، چارچوبی استوار برای نظام حقوقی و قضایی اسلامی ارائه می‌دهد. این سوره، با آیاتی ژرف و پرمعنا، به تبیین شرایط عدالت در قضاوت و شهادت و اهمیت سند مکتوب در معاملات می‌پردازد. در این نوشتار، با نگاهی عمیق به آیات ۱۲۴ و ۲۸۲ سوره بقره، به بررسی دو محور بنیادین پرداخته می‌شود: نخست، شرط عدالت در قضاوت و شهادت، که چون ستونی استوار، نظام قضایی اسلامی را سرپا نگه می‌دارد؛ و دوم، جایگاه والای کتابت به‌عنوان سندی معتبر، که چون کلیدی زرین، درهای اطمینان و امانت را در معاملات می‌گشاید. این تحلیل، با زبانی روشن و متین، درصدد است تا مفاهیم قرآنی را با دقتی علمی و نگاهی نظام‌مند برای پژوهشگران و طالبان حقیقت تبیین نماید.
بخش نخست: عدالت در قضاوت و شهادت
تبیین آیه ۱۲۴ سوره بقره
وَإِذِ ابْتَلَىٰ إِبْرَاهِيمَ رَبُّهُ بِكَلِمَاتٍ فَأَتَمَّهُنَّ ۖ قَالَ إِنِّي جَاعِلُكَ لِلنَّاسِ إِمَامًا ۖ قَالَ وَمِنْ ذُرِّيَّتِي ۖ قَالَ لَا يَنَالُ عَهْدِي الظَّالِمِينَ
و هنگامی که پروردگار ابراهیم او را با کلماتی آزمود و او آنها را به انجام رساند، فرمود: «من تو را برای مردم امام قرار می‌دهم.» گفت: «و از فرزندانم؟» فرمود: «عهد من به ظالمان نمی‌رسد.»
این آیه، چون نوری که از بلندای آسمان بر زمین می‌تابد، شرط بنیادین عدالت را در عهد الهی آشکار می‌سازد. خداوند متعال، پس از آزمودن حضرت ابراهیم علیه‌السلام و اثبات شایستگی او، وی را به مقام امامت برای مردم برگزید. اما هنگامی که ابراهیم از درگاه الهی درخواست نمود که این عهد به فرزندانش نیز تسری یابد، پاسخ الهی صریح و قاطع بود: «عهد من به ظالمان نمی‌رسد.» این کلام، چون حکمی جاودانه، بر این حقیقت تأکید دارد که هرگونه مسئولیت الهی، از جمله امامت، قضاوت و شهادت، تنها شایسته کسانی است که از ظلم به دور باشند.
مفهوم ظالم در آیه
ظالم در این آیه، نه‌تنها کافر یا ستمگر به دیگران، بلکه هر آن‌کس را دربرمی‌گیرد که به نفس خویش ظلم کند، یعنی فاسق و گناهکار. گناه، چون زخمی بر روح انسان، او را از صلاحیت برای عهده‌داری مناصب الهی محروم می‌سازد. گناهان به دو گونه‌اند: گناه لازم، که چون آتشی در خلوت، تنها به خود فرد آسیب می‌رساند، مانند روزه‌خواری پنهانی؛ و گناه متعدّی، که چون بیماری مسری، دیگران را نیز به ورطه گناه می‌کشاند. هر دو نوع، فرد را ظالم می‌سازد و از شایستگی برای قضاوت یا شهادت محروم می‌کند.
عدالت و عصمت در قضاوت و شهادت
در مرتبه والای امامت، عصمت شرط لازم است، چنان‌که گویی تنها کسانی که از هر خطا و گناه به دورند، شایسته این مقام‌اند. اما در سطح نیابت و تنزیل، عدالت حداقل شرط لازم است. قاضی و شاهد، چون نگهبانان حریم عدالت، باید عادل باشند تا نظام قضایی اسلامی از هرگونه کژی و انحراف مصون ماند. فاسق، به دلیل ظلم به نفس یا دیگران، نمی‌تواند در این جایگاه قرار گیرد، چه آنکه اعتماد به او، چون تکیه بر شاخه‌ای شکسته، به فروپاشی عدالت می‌انجامد.
درنگ:
عدالت، چون ستونی استوار در نظام قضایی اسلامی، شرط لازم برای قاضی و شاهد است. فاسق، به دلیل ظلم به نفس یا دیگران، از عهده‌داری این مسئولیت‌ها محروم است، و این اصل، ریشه در آیه ۱۲۴ سوره بقره دارد که عهد الهی را از ظالمان دور می‌داند.
نقد نظام قضایی کنونی و پیشنهاد اصلاح
یکی از چالش‌های نظام قضایی اسلامی، نبود سازوکاری نظام‌مند برای احراز عدالت شهود است. قاضی، چون باغبانی که باید سلامت هر شاخه را بررسی کند، نمی‌تواند بدون شناخت شهود یا تحقیق شخصی، عدالت آنها را تأیید نماید. این امر، گاه به تعطیلی بخش مهمی از قضاوت شرعی می‌انجامد. برای رفع این خلأ، پیشنهاد می‌شود بخشی به نام «تعديل عدول» در قوه قضاییه ایجاد شود. این بخش، با بهره‌گیری از افراد عادل و مورد اعتماد، عدالت شهود را بررسی کرده و به قاضی اطمینان می‌دهد که شهادت ارائه‌شده معتبر است. این افراد، چون دیده‌بانانی امین، باید خود عادل و مورد وثوق قاضی باشند تا نظام قضایی از هرگونه خطا مصون ماند.
نبود چنین سازوکاری در نظام قضایی کنونی، چون غباری بر آینه عدالت، کارآمدی قضاوت شرعی را کاهش داده است. قاضی نمی‌تواند همه مردم را بشناسد، و تحقیق شخصی او، چون سفری بی‌پایان، قضاوت را تعطیل می‌کند. از این‌رو، ایجاد بخشی برای «تعديل عدول» نه‌تنها ضروری، بلکه گامی بنیادین در راستای تحقق عدالت قرآنی است.
جمع‌بندی بخش نخست
آیه ۱۲۴ سوره بقره، چون چراغی هدایتگر، بر ضرورت عدالت در قضاوت و شهادت تأکید دارد. ظالم، اعم از فاسق یا گناهکار، از عهده‌داری مناصب الهی محروم است. این آیه، نظام قضایی اسلامی را به سوی ایجاد سازوکارهایی برای احراز عدالت هدایت می‌کند. پیشنهاد ایجاد بخش «تعديل عدول» در قوه قضاییه، گامی است برای رفع کاستی‌های موجود و تحقق عدالت قرآنی، که چون جریانی زلال، جامعه را از هرگونه ظلم و کژی پاک می‌سازد.
بخش دوم: کتابت و سند مکتوب در نظام حقوقی اسلامی
تبیین آیه ۲۸۲ سوره بقره
يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا تَدَايَنْتُمْ بِدَيْنٍ إِلَىٰ أَجَلٍ مُسَمًّى فَاكْتُبُوهُ ۚ وَلْيَكْتُبْ بَيْنَكُمْ كَاتِبٌ بِالْعَدْلِ ۚ وَلَا يَأْبَ كَاتِبٌ أَنْ يَكْتُبَ كَمَا عَلَّمَهُ اللَّهُ فَلْيَكْتُبْ ۚ وَلْيُمْلِلِ الَّذِي عَلَيْهِ الْحَقُّ وَلْيَتَّقِ اللَّهَ رَبَّهُ وَلَا يَبْخَسْ مِنْهُ شَيْئًا ۚ فَإِنْ كَانَ الَّذِي عَلَيْهِ الْحَقُّ سَفِيهًا أَوْ ضَعِيفًا أَوْ لَا يَسْتَطِيعُ أَنْ يُمِلَّ هُوَ فَلْيُمْلِلْ وَلِيُّهُ بِالْعَدْلِ ۚ وَاسْتَشْهِدُوا شَهِيدَيْنِ مِنْ رِجَالِكُمْ ۖ فَإِنْ لَمْ يَكُونَا رَجُلَيْنِ فَرَجُلٌ وَامْرَأَتَانِ مِمَّنْ تَرْضَوْنَ مِنَ الشُّهَدَاءِ أَنْ تَضِلَّ إِحْدَاهُمَا فَتُذَكِّرَ إِحْدَاهُمَا الْأُخْرَىٰ ۚ وَلَا يَأْبَ الشُّهَدَاءُ إِذَا مَا دُعُوا ۚ وَلَا تَسْأَمُوا أَنْ تَكْتُبُوهُ صَغِيرًا أَوْ كَبِيرًا إِلَىٰ أَجَلِهِ ۚ ذَٰلِكُمْ أَقْسَطُ عِنْدَ اللَّهِ وَأَقْوَمُ لِلشَّهَادَةِ وَأَدْنَىٰ أَلَّا تَرْتَابُوا ۖ إِلَّا أَنْ تَكُونَ تِجَارَةً حَاضِرَةً تُدِيرُونَهَا بَيْنَكُمْ فَلَيْسَ عَلَيْكُمْ جُنَاحٌ أَلَّا تَكْتُبُوهَا ۚ وَأَشْهِدُوا إِذَا تَبَايَعْتُمْ ۚ وَلَا يُضَارَّ كَاتِبٌ وَلَا شَهِيدٌ ۚ وَإِنْ تَفْعَلُوا فَإِنَّهُ فُسُوقٌ بِكُمْ ۗ وَاتَّقُوا اللَّهَ ۖ وَيُعَلِّمُكُمُ اللَّهُ ۗ وَاللَّهُ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ
ای کسانی که ایمان آورده‌اید، هرگاه بدهی‌ای تا سررسید معین به یکدیگر دادید، آن را بنویسید. و باید نویسنده‌ای عادل میان شما بنویسد. و نویسنده نباید از نوشتن، آن‌گونه که خدا به او آموخته، خودداری کند؛ پس باید بنویسد. و کسی که بدهکار است، باید [مطالب را] املا کند و از پروردگارش پروا کند و چیزی از آن نکاهد. و اگر بدهکار سفیه یا ناتوان بود یا نمی‌توانست خود املا کند، ولی‌اش به عدالت املا کند. و دو شاهد از مردان خود انتخاب کنید، و اگر دو مرد نبودند، یک مرد و دو زن از کسانی که به شهادتشان رضایت دارید، [انتخاب کنید] تا اگر یکی از آن دو [زنان] فراموش کرد، دیگری او را یادآوری کند. و شاهدان نباید هنگامی که دعوت شدند، خودداری کنند. و از نوشتن آن، چه کوچک باشد چه بزرگ، تا سررسیدش خسته نشوید. این نزد خدا عادلانه‌تر و برای شهادت استوارتر و به عدم تردید نزدیک‌تر است، مگر اینکه تجارت نقدی باشد که میان خود دست به دست می‌کنید، که در این صورت بر شما گناهی نیست که آن را ننویسید. و هرگاه خرید و فروش کردید، شاهد بگیرید. و نباید به نویسنده و شاهد زیانی برسد. و اگر چنین کنید، نافرمانی شماست. و از خدا پروا کنید، و خدا به شما می‌آموزد، و خدا به هر چیز داناست.
این آیه، چون چشمه‌ای زلال، چارچوبی دقیق برای نظام حقوقی معاملات در اسلام ارائه می‌دهد. تأکید بر کتابت («فَاكْتُبُوهُ») و شرط عدالت کاتب («وَلْيَكْتُبْ بَيْنَكُمْ كَاتِبٌ بِالْعَدْلِ»)، نشان از اهتمام قرآن کریم به سند مکتوب به‌عنوان پایه‌ای استوار در روابط مالی و قضایی دارد. کتابت، چون قلمی که حقیقت را بر لوح ثبت می‌کند، از هرگونه تردید و اختلاف جلوگیری می‌نماید.
اهمیت کتابت در قرآن کریم
واژه «کتاب» و مشتقات آن، حدود ۳۱۶ بار در قرآن کریم تکرار شده است، که چون ستارگانی در آسمان کلام الهی، بر اهمیت نوشتن در نظام حقوقی و اجتماعی اسلام نور می‌افشانند. آیه ۲۸۲ سوره بقره، با تأکید بر نوشتن معاملات بدهی، حتی در مقادیر کوچک («صَغِيرًا أَوْ كَبِيرًا»), نشان می‌دهد که کتابت، چون سدی محکم، از تحریف و سوءاستفاده در معاملات جلوگیری می‌کند. این امر، قضاوت را آسان‌تر و عادلانه‌تر می‌سازد، چنان‌که گویی با هر سند مکتوب، دریچه‌ای به سوی اطمینان و اعتماد گشوده می‌شود.
عدالت کاتب و اعتبار سند
برخلاف شهادت که نیازمند عدالت شاهد است، کتابت خود به‌عنوان سندی معتبر تلقی می‌شود، به شرط آنکه کاتب عادل باشد. عدالت کاتب، چون نگهبانی امین، از تحریف سند و تبدیل بدهکار به طلبکار جلوگیری می‌کند. این شرط، نشان‌دهنده اهتمام قرآن کریم به صداقت و امانت در تنظیم اسناد است. اگر کاتب عادل نباشد، ممکن است چون گرگی در لباس میش، با تحریف سند، حقی را پایمال کند.
درنگ:
کتابت در نظام حقوقی اسلامی، به‌عنوان سندی معتبر، از تردید و اختلاف در معاملات جلوگیری می‌کند. شرط عدالت کاتب، تضمین‌کننده صداقت و امانت در تنظیم اسناد است، و این اصل، ریشه در آیه ۲۸۲ سوره بقره دارد.
نقد رویکردهای سنتی و تأکید بر سیره عقلا
برخی از عالمان دینی در گذشته، به دلیل محدودیت‌های تاریخی مانند کم‌سوادی، به کتابت اعتبار کمتری داده‌اند و قول شفاهی را معتبرتر دانسته‌اند. اما سیره عقلا در عصر حاضر، چون جریانی نیرومند، بر اهمیت سند مکتوب تأکید دارد. قرآن کریم نیز کتابت را معتبرتر از قول شفاهی می‌داند، چنان‌که در آیه ۲۸۲، بر نوشتن معاملات، حتی بدون نیاز به شاهد، تأکید شده است. این امر، ضرورت بازنگری در رویکردهای سنتی علم دینی را آشکار می‌سازد تا با نیازهای روز و سیره عقلا همخوانی یابد.
در معاملات نقدی («تِجَارَةً حَاضِرَةً»), قرآن کریم نوشتن را الزامی نمی‌داند، اما در صورت نیاز به شهادت، شاهد باید عادل باشد. این انعطاف، چون نسیمی که به تناسب فصل می‌وزد، نشان‌دهنده حکمت و جامعیت نظام حقوقی اسلامی است.
جمع‌بندی بخش دوم
آیه ۲۸۲ سوره بقره، چون نقشه‌ای دقیق، چارچوبی استوار برای نظام حقوقی معاملات ارائه می‌دهد. تأکید بر کتابت و عدالت کاتب، سند مکتوب را به‌عنوان پایه‌ای محکم در روابط مالی و قضایی معرفی می‌کند. نقد رویکردهای سنتی علم دینی که به قول شفاهی اعتبار بیشتری داده‌اند، ضرورت انطباق فقه با سیره عقلا را نشان می‌دهد. این آیه، با ارائه چارچوبی منعطف و در عین حال دقیق، راه را برای پژوهش‌های حقوقی و فقهی در زمینه نظام اسناد اسلامی هموار می‌سازد.
جمع‌بندی نهایی
سوره بقره، با آیات ۱۲۴ و ۲۸۲، چون دو بال نیرومند، نظام قضایی و حقوقی اسلامی را به پرواز درمی‌آورد. آیه ۱۲۴، با تأکید بر عدالت در قضاوت و شهادت، هرگونه مسئولیت الهی را از دسترس ظالمان دور می‌داند و بر ضرورت ایجاد سازوکارهایی مانند «تعديل عدول» برای احراز عدالت شهود تأکید دارد. آیه ۲۸۲، با تبیین اهمیت کتابت و شرط عدالت کاتب، سند مکتوب را به‌عنوان پایه‌ای استوار در نظام حقوقی معرفی می‌کند. این دو آیه، چون دو گوهر در تاج حکمت الهی، راه را برای تحقق عدالت و امانت در جامعه اسلامی هموار می‌سازند. این تحلیل، با تکیه بر مفاهیم قرآنی و نقد کاستی‌های نظام قضایی، زمینه‌ای ارزشمند برای پژوهش‌های فقهی و حقوقی فراهم می‌آورد تا جامعه اسلامی، چون درختی تناور، در سایه عدالت و صداقت به رشد و بالندگی ادامه دهد.
با نظارت صادق خادمی