متن درس
تفسیر: خالقیت و خلقت در قرآن کریم
برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۱۶۴۰)
دیباچه
قرآن کریم، کتاب آسمانی و راهنمای الهی، با بیانی ژرف و حکیمانه به تبیین حقیقت خالقیت خداوند و فرآیند خلقت پرداخته است. این نوشتار، با محوریت آیات مرتبط با خالقیت و خلقت، به بررسی صفت خالقیت مطلق الهی، فرآیند تدریجی خلقت آسمان‌ها و زمین، و پیچیدگی خلقت انسان می‌پردازد. هدف از این اثر، ارائه تحلیلی جامع و منسجم از آیات قرآنی است که با زبانی روشن و متین، مفاهیم عمیق الهی را برای پژوهشگران و طالبان معرفت الهی روشن می‌سازد. با بهره‌گیری از آیات نورانی و روایات معتبر، این متن تلاش دارد تا به گونه‌ای منظم و علمی، ابعاد گوناگون خالقیت و خلقت را تبیین نماید.
بخش یکم: خالقیت مطلق الهی
مفهوم خالقیت در قرآن کریم
قرآن کریم با تأکید بر صفت خالقیت خداوند، او را به عنوان خالق کل شیء معرفی می‌کند. این صفت، نه تنها به خلقت موجودات اشاره دارد، بلکه شامل خلقت خالقان و آفریده‌های آنان نیز می‌شود. خداوند در آیات متعدد، خود را به عنوان خالق مطلق معرفی کرده و هرگونه خالقیت مستقل از سوی غیر او را نفی می‌کند.
هُوَ الْخَالِقُ الْعَلِيمُ
اوست آفریننده دانا (یس: ۸۱)
این آیه، با تأکید بر صفت خالقیت و علم الهی، خداوند را به عنوان مبدأ خلقت و دانای به همه امور معرفی می‌کند. همچنین، آیه‌ای دیگر با بیانی قاطع، خالقیت را منحصر به خداوند می‌داند:
هَلْ مِنْ خَالِقٍ غَيْرِ اللَّهِ
آیا جز خداوند آفریننده‌ای هست؟ (فاطر: ۳)
این پرسش، با لحنی که هرگونه شبهه را زایل می‌سازد، بر انحصار خالقیت در خداوند تأکید دارد. اما در عین حال، قرآن کریم در آیه‌ای دیگر، از صفت «أَحْسَنُ الْخَالِقِينَ» سخن می‌گوید:
فَتَبَارَكَ اللَّهُ أَحْسَنُ الْخَالِقِينَ
پس مبارک باد خداوند، بهترین آفرینندگان (مؤمنون: ۱۴)
این آیه، با به‌کارگیری صیغه تفضیل، به ظاهر به وجود خالقان دیگر اشاره دارد. اما تنافی ظاهری میان این آیات با این تبیین رفع می‌شود: خالقیت مخلوقات، مقید و وابسته به خالقیت مطلق الهی است. هر آنچه مخلوقات می‌آفرینند، از مواد اولیه‌ای است که خداوند خلق کرده و خود خالق نیز آفریده خداوند است. بدین سان، خالقیت خداوند، احسن و برتر از هر خالقیت دیگری است، چنان‌که گویی تمامی خلقت‌ها در نهایت به او بازمی‌گردد، مانند رودی که به اقیانوس بی‌کران الهی می‌پیوندد.
جمع‌بندی بخش یکم
خالقیت مطلق الهی، به عنوان یکی از صفات برجسته خداوند در قرآن کریم، بیانگر آن است که هرگونه خلقت، از کوچک‌ترین ذره تا عظیم‌ترین آسمان‌ها، در نهایت به خداوند بازمی‌گردد. آیات مرتبط، با بیانی حکیمانه، بر انحصار خالقیت در خداوند تأکید دارند، در حالی که به خالقیت مقید مخلوقات نیز اشاره می‌کنند. این تبیین، نه تنها تنافی ظاهری میان آیات را رفع می‌کند، بلکه حکمت و عظمت الهی را در خلقت به نمایش می‌گذارد.
بخش دوم: تدریجی بودن خلقت آسمان‌ها و زمین
مفهوم تدریج در خلقت
یکی از ویژگی‌های برجسته خلقت در قرآن کریم، تدریجی بودن آن است. این مفهوم در آیه‌ای کلیدی به روشنی بیان شده است:
إِنَّ رَبَّكُمُ اللَّهُ الَّذِي خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ فِي سِتَّةِ أَيَّامٍ
پروردگار شما خداوند است که آسمان‌ها و زمین را در شش روز آفرید (اعراف: ۵۴)
عبارت «ستة أيام» (شش روز) نه به معنای روزهای متعارف، بلکه به معنای مراحلی تدریجی در خلقت است. این تدریج، هم در حدوث خلقت (آغاز آن) و هم در استمرار آن صدق می‌کند. خلقت آسمان‌ها و زمین، مانند گلی است که لحظه به لحظه شکوفا می‌شود و همچنان در حال گشایش و گسترش است. این مفهوم در آیه‌ای دیگر نیز تأیید می‌شود:
إِنَّا لَمُوسِعُونَ
ما هستیم که گسترش‌دهنده‌ایم (ذاریات: ۴۷)
این آیه، به گشایش مداوم عالم اشاره دارد، گویی هستی مانند بادکنکی است که پیوسته باد می‌شود و باز می‌گردد. این گشایش، نگرانی‌های بشری درباره کمبود منابع را بی‌مورد می‌سازد، زیرا خلقت الهی پایان‌ناپذیر است. آیه‌ای دیگر، این استمرار را با بیانی شگفت‌انگیز تأیید می‌کند:
كُلَّ يَوْمٍ هُوَ فِي شَأْنٍ
هر روز او در کاری است (رحمن: ۲۹)
این آیه، به تازگی و پویایی مداوم خلقت اشاره دارد. خصوصیات اشیاء، از خورشید و زمین گرفته تا مواد ساده مانند برنج، در گذر زمان تغییر می‌کند. برای نمونه، برنج تازه برداشت‌شده بویی اندک دارد، اما با گذر زمان و کاهش رطوبت، عطری دل‌انگیز می‌یابد و پس از مدتی، انرژی خود را از دست می‌دهد. این تحولات، نشانه‌ای از خلقت مداوم و پویای الهی است.
تدریج، نشانه حکمت الهی
تدریجی بودن خلقت، نه نشانه ناتوانی، بلکه جلوه‌ای از حکمت و نظم الهی است. خداوند می‌فرماید:
وَمَا أَمْرُنَا إِلَّا وَاحِدَةٌ
فرمان ما جز یک‌بار نیست (قمر: ۵۰)
این آیه نشان می‌دهد که خداوند قادر است خلقت را به‌صورت دفعی انجام دهد، اما تدریج در خلقت، نظم و حکمت او را آشکار می‌سازد. تدریج، مانند نغمه‌ای است که به آرامی نواخته می‌شود تا گوش جان را نوازش دهد، نه آنکه یک‌باره به پایان برسد.
جمع‌بندی بخش دوم
خلقت آسمان‌ها و زمین، فرآیندی تدریجی و استمراری است که لحظه به لحظه در حال گشایش و تازگی است. این پویایی، نه تنها نشانه حکمت الهی است، بلکه نگرانی‌های بشری درباره پایان‌پذیری منابع را بی‌مورد می‌سازد. آیات قرآن کریم، با بیانی شگفت‌انگیز، این حقیقت را به تصویر می‌کشند و راه را برای فهم علمی و معرفتی خلقت هموار می‌کنند.
بخش سوم: خلقت بشر و پیچیدگی آن
مراحل خلقت انسان
قرآن کریم، خلقت انسان را با ظرافت و دقت بی‌نظیری توصیف کرده است:
ثُمَّ أَنْشَأْنَاهُ خَلْقًا آخَرَ ۚ فَتَبَارَكَ اللَّهُ أَحْسَنُ الْخَالِقِينَ
سپس او را آفرینشی دیگر بخشیدیم، پس مبارک باد خداوند، بهترین آفرینندگان (مؤمنون: ۱۴)
این آیه، به مراحل خلقت انسان از نطفه، علقه، مضغه، عظام، و لحم تا دمیده شدن روح اشاره دارد. خداوند، با تمجید از این خلقت، خود را «أَحْسَنُ الْخَالِقِينَ» می‌خواند، گویی که این شاهکار خلقت، حتی در نگاه خالق، شایسته ستایش است. این پیچیدگی، در مقایسه با خلقت حیوانات که بسیط‌تر است، برجسته‌تر می‌شود. علوم تجربی نیز از حیوانات آغاز می‌کنند، زیرا خلقت آنها ساده‌تر است، اما هدف نهایی، فهم خلقت انسان است.
نطفه‌سازی و علم دینی
قرآن کریم، با بیان مراحل خلقت انسان، راه را برای تحقیقات علمی گشوده است:
مِنْ نُطْفَةٍ أَمْشَاجٍ
از نطفه‌ای آمیخته (انسان: ۲)
عبارت «نطفه أمشاج» به آمیختگی و ترکیب نطفه اشاره دارد. این توصیف، زمینه را برای پژوهش‌های علمی در حوزه نطفه‌سازی فراهم می‌کند. اگر علم دینی با معیارهای ایمانی و انسانی به این حوزه وارد شود، می‌تواند مشکلات اجتماعی مانند فساد و زنا را کاهش دهد. نطفه‌سازی، مانند باغبانی است که بذری با ویژگی‌های والا می‌کارد تا درختی پرثمر بروید.
جمع‌بندی بخش سوم
خلقت انسان، با مراحل دقیق و پیچیده‌اش، شاهکار الهی است که قرآن کریم آن را با ستایش توصیف کرده است. این پیچیدگی، زمینه را برای تحقیقات علمی و معرفتی فراهم می‌کند. علم دینی، با الهام از آیات قرآنی، می‌تواند به خلق نطفه‌هایی با ویژگی‌های ایمانی و انسانی بپردازد و بدین‌ترتیب، به بهبود جامعه کمک کند.
بخش چهارم: زوجیت در خلقت
اصل زوجیت در هستی
قرآن کریم، زوجیت را به عنوان اصلی کلی در خلقت معرفی می‌کند:
وَمِنْ كُلِّ شَيْءٍ خَلَقْنَا زَوْجَيْنِ
و از هر چیز جفت آفریدیم (ذاریات: ۴۹)
این آیه، به زوجیت در همه موجودات، از ذكر و انثی تا دیگر اشیاء، اشاره دارد. مشکلات اجتماعی مانند کمبود همسر، ناشی از موانع روانی و اجتماعی است، نه نبود زوجیت در خلقت. زوجیت قرآنی، فراتر از ترکیب ماهیت و وجود در فلسفه است و به توازن و همراهی هر موجود با مکمل خود اشاره دارد، مانند دو بال پرنده‌ای که با هماهنگی به پرواز درمی‌آید.
جمع‌بندی بخش چهارم
زوجیت، به عنوان اصلی بنیادین در خلقت، بیانگر حکمت و نظم الهی است. این اصل، نه تنها در موجودات زنده، بلکه در تمامی شئون هستی جریان دارد. فهم این اصل، نیازمند پیگیری علمی و معرفتی است تا مشکلات اجتماعی با الهام از آیات قرآنی رفع شوند.
بخش پنجم: آزادی و غضب الهی در خلقت
خلقت اعمال و آزادی الهی
قرآن کریم، خلقت را نه تنها به موجودات، بلکه به اعمال و حتی نادانسته‌های انسان گسترش می‌دهد:
وَاللَّهُ خَلَقَكُمْ وَمَا تَعْمَلُونَ
و خداوند شما و آنچه انجام می‌دهید آفرید (صافات: ۹۶)
این آیه، به خلقت اعمال انسان، از نفس کشیدن تا کارهای پیچیده‌تر، اشاره دارد. خداوند حتی چیزهایی را که انسان نمی‌داند خلق کرده است:
وَمَا لَا تَعْلَمُونَ
و آنچه نمی‌دانید (بقره: ۳۰)
خداوند، با غنای الهی خود، از مخالفت بندگان باکی ندارد و کفر و ایمان را تحت خلقت خود می‌داند:
فَمِنْكُمْ كَافِرٌ وَمِنْكُمْ مُؤْمِنٌ
پس برخی از شما کافرند و برخی مؤمن (تغابن: ۲)
مقدم آوردن کفر بر ایمان، نشانه آزادی و بی‌نیازی الهی است، گویی خداوند با متانت و بزرگواری، حتی مخالفت را در نظام خلقت خود جای داده است.
غضب الهی در برابر ظلم
با وجود متانت الهی در برابر کفر، ظلم واکنش تندی را برمی‌انگیزد:
ذَرْنِي وَمَنْ خَلَقْتُ وَحِيدًا
مرا واگذار با کسی که او را تنها آفریدم (مدثر: ۱۱)
این آیه، با لحنی تند و قاطع، به غضب الهی در برابر ظلم اشاره دارد. ظلم، که نظم و عدالت خلقت را مخدوش می‌کند، واکنش شدید خداوند را برمی‌انگیزد، برخلاف کفر که با متانت پاسخ داده می‌شود:
أَفَمَنْ يَخْلُقُ كَمَنْ لَا يَخْلُقُ
آیا کسی که می‌آفریند با کسی که نمی‌آفریند یکسان است؟ (نحل: ۱۷)
این تفاوت در لحن، نشان‌دهنده اهمیت حفظ عدالت در نظام خلقت است. ظلم، مانند خاری است که در گلستان خلقت فرومی‌رود و نظم آن را برهم می‌زند.
جمع‌بندی بخش پنجم
خداوند، خالق انسان، اعمال او، و حتی نادانسته‌های اوست. این خلقت گسترده، با آزادی و غنای الهی همراه است که حتی کفر را در نظام خود جای می‌دهد. اما ظلم، به دلیل مخدوش کردن عدالت و حکمت خلقت، واکنش تند الهی را برمی‌انگیزد. این تفاوت، اهمیت حفظ نظم خلقت را نشان می‌دهد.
بخش ششم: خلقت و علم تجربی
آیات خلقت و علوم تجربی
قرآن کریم، با بیان مراحل خلقت انسان، راه را برای علوم تجربی گشوده است. احکام مرتبط با مراحل جنین (نطفه، علقه، مضغه) نشان‌دهنده توجه قرآن به جزئیات خلقت است. برای نمونه، دیه‌های متفاوت برای جنین در مراحل مختلف، حکایت از شناخت دقیق این مراحل دارد. علم دینی، با الهام از این آیات، می‌تواند به نطفه‌سازی و حل مشکلات اجتماعی بپردازد.
پیچیدگی خلقت انسان
خلقت انسان، به دلیل پیچیدگی‌اش، از خلقت حیوانات متمایز است. علوم تجربی از حیوانات آغاز می‌کنند، زیرا خلقت آنها ساده‌تر است، اما هدف نهایی، فهم خلقت انسان است. این رویکرد، نه صرفاً اخلاقی، بلکه علمی است، مانند کاوشگری که از مسیرهای ساده‌تر به قله‌های پیچیده‌تر می‌رسد.
جمع‌بندی بخش ششم
قرآن کریم، با بیان دقیق مراحل خلقت، زمینه را برای تحقیقات علمی فراهم کرده است. علم دینی، با بهره‌گیری از این آیات، می‌تواند به نطفه‌سازی و حل مشکلات اجتماعی بپردازد. پیچیدگی خلقت انسان، نیازمند رویکردی علمی و معرفتی است که از ساده به پیچیده پیش می‌رود.
بخش هفتم: تخلق به اسم خالق
تخلق و خلاقیت انسانی
تخلق به اسم خالق، برای سالک و محقق، به معنای اتصال به صفت خالقیت الهی است. این تخلق، در حوزه‌های مختلف، از اختراعات علمی تا رفع ضعف‌های روانی و باطل کردن سحر، کاربرد دارد. سالک، مانند باغبانی است که با الهام از خالق، بذر خلاقیت را در زمین وجود خویش می‌کارد.
جمع‌بندی بخش هفتم
تخلق به اسم خالق، راهی است برای اتصال به صفت خالقیت الهی. این اتصال، نه تنها در خلاقیت‌های علمی، بلکه در رفع مشکلات روانی و اجتماعی نیز کاربرد دارد. علم دینی، با الهام از آیات قرآنی، می‌تواند این تخلق را به فعلیت برساند.
نتیجه‌گیری
قرآن کریم، با بیانی حکیمانه و ژرف، خالقیت مطلق الهی، تدریجی بودن خلقت، پیچیدگی خلقت انسان، زوجیت در هستی، و آزادی و غضب الهی را تبیین کرده است. این آیات، نه تنها راهنمای معرفتی، بلکه زمینه‌ساز تحقیقات علمی و حل مشکلات اجتماعی‌اند. علم دینی، با الهام از این آیات، می‌تواند به نطفه‌سازی، رفع موانع اجتماعی، و تخلق به اسم خالق بپردازد. این نوشتار، با تبیین این مفاهیم، تلاش کرد تا گامی در راستای فهم عمیق‌تر آیات الهی بردارد.