متن درس
تفسیر: گشایش الهی در فتّاح و فاطر
برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۱۶۴۴)
دیباچه
قرآن کریم، چونان دریایی ژرف و بی‌کران، گنجینه‌ای از معانی و معارف الهی را در خود نهان دارد که هر واژه‌اش، کلیدی است برای گشودن دروازه‌های حکمت و معرفت. در میان صفات الهی، «فتّاح» و «فاطر» چون دو گوهر درخشان، نمایانگر گشایش و آفرینش‌اند که با ظرافتی بی‌مانند، در آیات نورانی قرآن کریم تجلی یافته‌اند. این نوشتار، با تأمل در این دو صفت و مفاهیم مرتبط با آن‌ها، در پی آن است که پرده از رازهای نهفته در این واژگان بردارد و با نگاهی عمیق به آیات و تحلیل آن‌ها، منظری نو به سوی فهم کیفیت خلقت و گشایش‌های الهی بگشاید. این بررسی، با ساختاری منظم و زبانی فصیح، می‌کوشد تا معانی این صفات را در بستر قرآن کریم و با پیوند به معارف عالمان دینی، به گونه‌ای روشن و جامع تبیین نماید.
بخش نخست: فتّاح، گشاینده حکیم
مفهوم‌شناسی فتّاح و فتح
صفت «فتّاح» در قرآن کریم، چونان کلیدی زرین، درهای بسته را می‌گشاید و راه را برای ظهور خیرات و حتی شرور، هموار می‌سازد. این صفت، در برابر «إقلاق» یا بستن، قرار می‌گیرد و به معنای گشایش و رفع موانع است. گشایشی که «فتّاح» به ارمغان می‌آورد، گاه در قالب رحمت و برکت برای مؤمنان و گاه در هیبت عذاب و مکری الهی برای غافلان ظاهر می‌شود. این مفهوم، چونان نسیمی که قفل‌های دل را باز می‌کند، در آیات متعدد قرآن کریم تجلی یافته و نشان از گستردگی و تنوع کاربرد آن دارد.
درنگ: صفت «فتّاح» به گشایش در امور مادی و معنوی، خیرات و شرور، و برای مؤمنان و غیرمؤمنان اشاره دارد و همواره با علم و حکمت الهی همراه است، چنان‌که در ترکیب «الفتّاح العلیم» نمایان است.
آیات مرتبط و تبیین
قرآن کریم، با بیانی بلیغ، گشایش‌های الهی را در قالب صفت «فتّاح» و مشتقات آن به تصویر کشیده است. این آیات، چونان آیینه‌ای، گستره این صفت را در خیر و شر، و در برابر مؤمنان و غیرمؤمنان نشان می‌دهند.
﴿قُلْ رَبَّنَا يَفْتَحُ بَيْنَنَا وَبَيْنَ قَوْمِنَا بِالْحَقِّ وَهُوَ الْفَتَّاحُ الْعَلِيمُ﴾ (الأعراف: ۸۹)
بگو: پروردگار ما میان ما و قوم ما به حق داوری می‌کند و او گشاینده داناست.
این آیه، «فتّاح» را در مقام داوری عادلانه و حکیمانه به تصویر می‌کشد که با صفت «علیم» همراه شده و گشایشی را نشان می‌دهد که ریشه در علم و حکمت الهی دارد.
﴿إِنَّا فَتَحْنَا لَكَ فَتْحًا مُبِينًا﴾ (الفتح: ۱)
ما برای تو گشایشی آشکار پدید آوردیم.
این آیه، به فتح مبین، یعنی گشایشی آشکار و ملموس اشاره دارد که در تاریخ اسلام، مصداق بارز آن فتح مکه یا دیگر پیروزی‌های ظاهری است. این گشایش، نه تنها در امور مادی، بلکه در دل‌ها و اذهان نیز رخ می‌نماید.
فتح در خیرات و شرور
صفت «فتح» در قرآن کریم، چونان جویباری که گاه به باغی سرسبز می‌رسد و گاه به سرزمینی خشک، در دو وجه خیر و شر به کار رفته است. این گشایش، برای مؤمنان در قالب برکت و رحمت، و برای غافلان در قالب عذاب و مکری الهی ظهور می‌یابد.
﴿فَلَمَّا نَسُوا مَا ذُكِّرُوا بِهِ فَتَحْنَا عَلَيْهِمْ أَبْوَابَ كُلِّ شَيْءٍ﴾ (الأنعام: ۴۴)
پس چون آنچه را که به آن تذکر داده شده بودند فراموش کردند، درهای همه‌چیز را بر آنان گشودیم.
این آیه، گشایش نعمت‌های مادی را به تصویر می‌کشد که به دلیل غفلت، به عذابی دردناک منجر می‌شود. این فتح، چونان دری است که به سوی سرابی فریبنده گشوده شده و سرانجام به گرفتاری می‌انجامد.
﴿لَفَتَحْنَا عَلَيْهِمْ بَرَكَاتٍ مِنَ السَّمَاءِ وَالْأَرْضِ﴾ (الأعراف: ۹۶)
هرآینه برکاتی از آسمان و زمین بر آنان می‌گشودیم.
در این آیه، فتح به معنای گشایش برکات برای مؤمنان است که چونان بارانی حیات‌بخش، زمین دل‌هایشان را سیراب می‌کند.
فتّاح و علم الهی
صفت «فتّاح» در قرآن کریم، همواره با علم و حکمت الهی پیوند خورده است. خداوند، چونان گشاینده‌ای حکیم، با آگاهی کامل، درهای رحمت و عذاب را می‌گشاید. این علم، فتح الهی را از فتوحات بشری که گاه از سر جهل یا زور است، متمایز می‌سازد.
﴿وَهُوَ الْفَتَّاحُ الْعَلِيمُ﴾ (سبأ: ۲۶)
و او گشاینده داناست.
ترکیب «فتّاح» و «علیم» در این آیه، چونان مشعلی است که تاریکی‌های جهل را می‌زداید و گشایشی را نشان می‌دهد که ریشه در حکمت بی‌انتهای الهی دارد.
مفتاح و مفاتیح الغیب
واژه «مفتاح» (کلید) و «مفاتیح» (کلیدها) در قرآن کریم، به کلیدهای غیب اشاره دارند که در اختیار خداوند است. اگرچه صفت «مفتاح» به‌صراحت در قرآن به خداوند نسبت داده نشده، اما از آنجا که او صاحب مفاتیح الغیب است، می‌توان او را «مفتاح المفاتیح» یا کلیددار کلیدها نامید.
﴿وَعِنْدَهُ مَفَاتِيحُ الْغَيْبِ لَا يَعْلَمُهَا إِلَّا هُوَ﴾ (الأنعام: ۵۹)
و کلیدهای غیب نزد اوست که جز او کسی آن‌ها را نمی‌داند.
این آیه، خداوند را چونان نگهبان گنجینه‌های غیب به تصویر می‌کشد که کلیدهای آن تنها در دست اوست. این مفهوم، به نقش بی‌همتای او در گشایش اسرار نهان اشاره دارد.
جمع‌بندی بخش نخست
صفت «فتّاح» در قرآن کریم، چونان نوری است که درهای بسته را می‌گشاید و راه را برای ظهور خیرات و شرور هموار می‌سازد. این صفت، با علم و حکمت الهی پیوند خورده و گشایش‌هایی ابدی و ازلی را به ارمغان می‌آورد. «مفتاح» و «مفاتیح الغیب» نیز، به نقش خداوند به‌عنوان کلیددار اسرار نهان اشاره دارند. این مفاهیم، نشان‌دهنده نظم و تدبیری الهی‌اند که در گشایش‌های عالم، از خلقت تا قیامت، تجلی یافته‌اند.
بخش دوم: فاطر، آفریننده گشایش‌گر
مفهوم‌شناسی فاطر
صفت «فاطر» در قرآن کریم، به خالقی اشاره دارد که خلقت را با گشایش و انفتاح به انجام می‌رساند. این صفت، چونان باغبانی که بذر حیات را در خاک وجود می‌کارد، بر کیفیت خلقت تأکید دارد و آن را از صفت «بدیع» که بر نوآفرینی دلالت می‌کند، متمایز می‌سازد.
درنگ: «فاطر» بر کیفیت خلقت با گشایش و انشراح دلالت می‌کند، در حالی که «بدیع» بر نوع خلقت و نوآفرینی تأکید دارد. این صفت، خلقت آسمان‌ها و زمین را با کیفیتی یکسان به تصویر می‌کشد.
﴿الْحَمْدُ لِلَّهِ فَاطِرِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ﴾ (فاطر: ۱)
سپاس خدایی را که آفریننده آسمان‌ها و زمین است.
این آیه، «فاطر» را به‌عنوان آفریننده‌ای معرفی می‌کند که خلقت آسمان‌ها و زمین را با گشایش و انفتاح به انجام رسانده و کیفیتی یکسان را در این آفرینش به نمایش گذاشته است.
تمایز فاطر و فطور
«فاطر» به خلقت اولیه با گشایش اشاره دارد، در حالی که «فطور» به تحولات ثانوی، چون شکافتن آسمان‌ها، شق زمین، و ریزش کوه‌ها دلالت می‌کند. این تمایز، چونان تفاوت میان کاشت بذر و شکفتن گل است که هر یک در مرحله‌ای از وجود رخ می‌نماید.
﴿يَوْمَ تَشَقَّقُ السَّمَاءُ بِالْغَمَامِ﴾ (الفرقان: ۲۵)
روزی که آسمان با ابر شکافته شود.
این آیه، به تحولات ثانوی اشاره دارد که با «فطور» و «انشقاق» همراه است و نشان‌دهنده دقت قرآن کریم در به‌کارگیری واژگان برای بیان کیفیت‌های متفاوت است.
فاطر و پیوند با ولايت و دفع شك
صفت «فاطر» در قرآن کریم، با مفاهیمی چون ولايت و دفع شك پیوند خورده است. این صفت، چونان مشعلی است که تاریکی‌های تردید را می‌زداید و راه را برای ایمان و معرفت هموار می‌سازد.
﴿قُلْ أَغَيْرَ اللَّهِ أَتَّخِذُ وَلِيًّا فَاطِرِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ﴾ (الأنعام: ۱۴)
بگو: آیا جز خدا را ولی خود گیرم، [خدایی که] آفریننده آسمان‌ها و زمین است.
این آیه، «فاطر» را در کنار ولايت قرار داده و نشان می‌دهد که آفرینش با گشایش، دلیلی است بر حقانیت خداوند و دفع هرگونه شك و تردید.
کاربرد علمی فاطر و فطور
قرآن کریم، چونان کتابی آسمانی، نه تنها راهنمای معنوی، بلکه منبعی برای تحقیقات علمی است. واژگان «فاطر» و «فطور» می‌توانند چونان کلیدی، درهای علوم طبیعی و زیست‌شناسی را بگشایند و به کشف معجزات خلقت منجر شوند.
درنگ: بررسی واژگان «فاطر» و «فطور» در قرآن کریم، می‌تواند به درک بهتر فرآیندهای خلقت و تحولات طبیعی منجر شود و زمینه‌ساز گشایش‌های علمی برای مسلمین باشد.
این مفاهیم، چونان بذرهایی هستند که در خاک دانش کاشته شده و می‌توانند به باروری معرفت در علوم طبیعی بینجامند. اگر مسلمین این واژگان را به‌دقت کاوش کنند، می‌توانند به کشفیات مادی و معنوی دست یابند که هم در دنیا و هم در آخرت سودمند است.
جمع‌بندی بخش دوم
صفت «فاطر» در قرآن کریم، چونان نغمه‌ای الهی، کیفیت خلقت را با گشایش و انفتاح به تصویر می‌کشد. این صفت، در برابر «بدیع» که بر نوآفرینی تأکید دارد، بر چگونگی خلقت دلالت می‌کند. «فطور» نیز به تحولات ثانوی اشاره دارد که با شکافتن و ریزش همراه است. این مفاهیم، نه تنها در فهم خلقت، بلکه در تحقیقات علمی نیز راهگشایند و می‌توانند به کشفیات عمیقی در علوم طبیعی منجر شوند.
نتیجه‌گیری
صفات «فتّاح» و «فاطر» در قرآن کریم، چونان دو ستاره درخشان در آسمان معرفت الهی، راه را برای فهم گشایش و خلقت هموار می‌سازند. «فتّاح»، با گشودن درهای خیر و شر، و «فاطر»، با آفرینش همراه با انفتاح، نشان‌دهنده حکمت و تدبیری بی‌مانند در نظام آفرینش‌اند. این صفات، نه تنها در حوزه معنوی، بلکه در عرصه علوم طبیعی نیز راهگشا هستند و می‌توانند به کشفیات عمیقی منجر شوند. قرآن کریم، چونان گنجینه‌ای بی‌پایان، با واژگان دقیق و بلیغ خود، دعوتی است به سوی تأمل و کاوش در اسرار خلقت و گشایش‌های الهی.
با نظارت صادق خادمی