متن درس
تفسیر: غالب و مغرق در قرآن کریم
برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۱۶۵۴)
دیباچه
قرآن کریم، کتابی است که چون دریایی ژرف، معانی بی‌کران را در خود جای داده و هر واژه‌اش چون گوهری، لایه‌های عمیق حکمت و معرفت را آشکار می‌سازد. در این میان، دو مفهوم «غالب» و «مغرق» به‌عنوان جلوه‌هایی از صفات الهی، از جایگاه ویژه‌ای برخوردارند. «غالب» چون قله‌ای استوار، نمایانگر اقتدار و برتری است که در سیاق‌های گوناگون، چه در راستای خیر و چه در مسیر شر، تجلی می‌یابد. در مقابل، «مغرق» چون امواج خروشان دریا، جلال باطنی خداوند را به نمایش می‌گذارد که با لطافتی بی‌رحم، ستمگران را به کام نابودی می‌کشاند. این نوشتار، با تأمل در آیات نورانی قرآن کریم، به کاوش در این دو مفهوم می‌پردازد و با نگاهی عمیق، دلالت‌های الهیاتی، اخلاقی و عرفانی آن‌ها را بررسی می‌کند.
بخش نخست: مفهوم غالب در قرآن کریم
تعریف و ماهیت غالب
واژه «غالب» در قرآن کریم، چون نوری که بر تاریکی چیره می‌شود، به معنای برتری، اقتدار و تفوق است. این مفهوم، گاه به خداوند به‌عنوان ذات اقتدار مطلق و گاه به انسان‌ها در سیاق‌های مختلف اطلاق می‌گردد. برخلاف برداشت‌های نادرست که غالب را با خشونت یا ستمگری هم‌معنا می‌دانند، این واژه در قرآن کریم از هرگونه معنای مذموم به دور است. غالب، چون بادبانی است که کشتی وجود را در مسیر حکمت و عدالت پیش می‌راند، نه چون طوفانی که به تخریب و نابودی می‌انجامد.
کاربردهای غالب در آیات قرآنی
قرآن کریم در آیات متعدد، از مفهوم غالب برای بیان برتری و اقتدار استفاده کرده است. این کاربردها را می‌توان در سه حوزه اصلی بررسی کرد: اقتدار الهی، پیروزی مؤمنان، و تسلط شقاوت بر گمراهان.
كَمْ مِنْ فِئَةٍ قَلِيلَةٍ غَلَبَتْ فِئَةً كَثِيرَةً بِإِذْنِ اللَّهِ
چه بسا گروه اندکی که به اذن خدا بر گروهی بسیار غالب شدند.
این آیه (بقره: ۲۴۹) چون مشعلی فروزان، پیروزی گروهی اندک از مؤمنان را بر جمعی کثیر از کافران به تصویر می‌کشد. غلبه در اینجا، نه به معنای نابودی یا خشونت، بلکه به معنای برتری و اقتدار در سایه اذن الهی است. این پیروزی، چون نسیمی خنک در بیابانی سوزان، از لطف و حکمت پروردگار سرچشمه می‌گیرد.
قَالُوا رَبَّنَا غَلَبَتْ عَلَيْنَا شِقْوَتُنَا وَكُنَّا قَوْمًا ضَالِّينَ
گفتند: پروردگارا، شقاوت ما بر ما چیره شد و ما قومی گمراه بودیم.
در این آیه (انبیاء: ۴۴)، شقاوت چون سایه‌ای سنگین بر قوم گمراه چیره شده و آن‌ها را مغلوب کرده است. این غلبه، نه از جنس اقتدار الهی، بلکه از نوع تسلط بدی‌ها و گمراهی‌ها بر انسان است که او را از مسیر حق دور می‌سازد.
وَكَذَٰلِكَ مَكَّنَّا لِيُوسُفَ فِي الْأَرْضِ وَلِنُعَلِّمَهُ مِنْ تَأْوِيلِ الْأَحَادِيثِ ۚ وَاللَّهُ غَالِبٌ عَلَىٰ أَمْرِهِ
و این‌گونه یوسف را در زمین قدرت دادیم و به او تعبیر خواب آموختیم، و خدا بر امر خویش غالب است.
آیه ۲۱ سوره یوسف، چون آیینه‌ای صاف، اقتدار مطلق خداوند را به نمایش می‌گذارد. خداوند، غالب بر امر خویش است، یعنی قادر است هر آنچه اراده کند، به انجام رساند: از اعطای مکنت و علم به یوسف تا هدایت یا عدم هدایت بندگان. این اقتدار، چون جویباری زلال، در مسیر حکمت و عدالت جاری است و هیچ‌گونه خشونت یا ستمگری در آن راه ندارد.
ویژگی‌های مفهوم غالب
نکات کلیدی:
- غالب به معنای تفوق و اقتدار است، نه خشونت یا ستمگری.
- این مفهوم می‌تواند الهی (مانند اقتدار خداوند در یوسف: ۲۱) یا انسانی (مانند پیروزی مؤمنان در بقره: ۲۴۹) باشد.
- غلبه در قرآن کریم، گاه در راستای خیر (پیروزی مؤمنان) و گاه در راستای شر (تسلط شقاوت بر گمراهان) به کار رفته است.
- خداوند به‌عنوان «غالب على أمره»، دارای اقتدار مطلق است که در راستای حکمت و عدالت الهی عمل می‌کند.
غالب، چون ستاره‌ای در آسمان معرفت، نمایانگر برتری و اقتداری است که می‌تواند در مسیر خیر یا شر به کار رود. این مفهوم، از خشونت و ستمگری به دور است و به توانایی و تفوق در امور اشاره دارد. در داستان یوسف، خداوند با اعطای مکنت و علم، اقتدار خویش را نشان می‌دهد، اما این اقتدار، چون نسیمی ملایم، با لطف و حکمت همراه است.
جمع‌بندی بخش نخست
مفهوم غالب در قرآن کریم، چون گوهری در صدف، نمایانگر اقتدار و برتری است که در سیاق‌های گوناگون، از اقتدار الهی تا پیروزی مؤمنان و تسلط شقاوت بر گمراهان، به کار رفته است. این مفهوم، از هرگونه معنای خشونت‌بار یا ستمگرانه به دور است و در راستای حکمت و عدالت الهی تفسیر می‌شود. تأمل در این مفهوم، ما را به درک عمیق‌تری از اقتدار خداوند و نقش آن در هدایت و پیروزی بندگان می‌رساند.
بخش دوم: مفهوم مغرق در قرآن کریم
ماهیت و تعریف مغرق
«مغرق»، چون امواجی خروشان در دریایی بی‌کران، یکی از اسماء جلالی باطنی خداوند است که به نابودی کامل ستمگران و معاندان اشاره دارد. این واژه، به غرق کردن در آب یا در گناهان و خطاها اطلاق می‌شود و با لطافتی بی‌رحم، قاطعیت الهی را به نمایش می‌گذارد. مغرق، برخلاف جبار یا قهار که ممکن است با مجازات ظاهری همراه باشند، با لطافتی مرگبار، بدون نیاز به ابزارهای مادی، نابودی را به انجام می‌رساند.
کاربردهای مغرق در آیات قرآنی
قرآن کریم در ۲۱ مورد، از واژه مغرق و مشتقات آن برای بیان نابودی ستمگران استفاده کرده است. این موارد، عمدتاً به قوم نوح (۶ مورد)، فرعون و آل فرعون (۷ مورد)، و دیگر گناهکاران به دلیل ذنوب و خطیئاتشان مربوط می‌شود.
ثُمَّ أَغْرَقْنَا الْآخَرِينَ
سپس دیگران را غرق کردیم.
این آیه (شعراء: ۶۶) چون نقشی بر سنگ، نابودی آل فرعون را به دلیل تکذیب آیات الهی و ستمگری به تصویر می‌کشد. غرق در اینجا، چون تیغی تیز، قاطعیت خداوند را نشان می‌دهد.
فَلَمَّا آسَفُونَا انْتَقَمْنَا مِنْهُمْ فَأَغْرَقْنَاهُمْ أَجْمَعِينَ
چون ما را به خشم آوردند، از آن‌ها انتقام گرفتیم و همه را غرق کردیم.
آیه ۱۰۳ سوره اسراء، چون آتشی که در دل سنگ شعله می‌کشد، قاطعیت الهی در مجازات ستمگران را نشان می‌دهد. غرق، چون جریانی بی‌امان، همه را در بر می‌گیرد و هیچ راه گریزی باقی نمی‌گذارد.
حَتَّىٰ إِذَا أَدْرَكَهُ الْغَرَقُ قَالَ آمَنْتُ أَنَّهُ لَا إِلَٰهَ إِلَّا الَّذِي آمَنَتْ بِهِ بَنُو إِسْرَائِيلَ
تا زمانی که غرق او را در بر گرفت، گفت: ایمان آوردم که جز خدایی که بنی‌اسرائیل به او ایمان آوردند، خدایی نیست.
این آیه (یونس: ۹۰) چون آینه‌ای که حقیقت را عریان می‌کند، بی‌رحمی مغرق را به نمایش می‌گذارد. حتی ایمان آوردن فرعون در لحظه غرق، فایده‌ای ندارد، زیرا مغرق، چون دریایی که هیچ رحمی ندارد، کار خود را به پایان می‌رساند.
وَاصْنَعِ الْفُلْكَ بِأَعْيُنِنَا وَوَحْيِنَا وَلَا تُخَاطِبْنِي فِي الَّذِينَ ظَلَمُوا ۖ إِنَّهُمْ مُغْرَقُونَ
کشتی را زیر نظر ما و وحی ما بساز و درباره ستمگران با من سخن مگو، که آن‌ها غرق‌شدگان‌اند.
آیه ۳۷ سوره هود، چون فرمانی از عرش الهی، قاطعیت خداوند در نابودی قوم نوح را نشان می‌دهد. مغرق، چون جریانی که هیچ مانعی نمی‌شناسد، ستمگران را به کام نابودی می‌کشاند.
ویژگی‌های مفهوم مغرق
نکات کلیدی:
- مغرق، جلوه‌ای از جلال باطنی خداوند است که با لطافت و بدون نیاز به ابزار ظاهری، نابودی کامل را به دنبال دارد.
- علت غرق، گناهان، تکذیب آیات، شرك و كفر است که در آیاتی مانند «مِمَّا خَطِيئَاتِهِمْ أَغْرَقُوا» (نوح: ۲۵) بیان شده است.
- مغرق، برخلاف جبار و قهار، هیچ رحمی ندارد و حتی ایمان در لحظه غرق پذیرفته نمی‌شود.
- آب به‌عنوان جلال باطنی، در مقایسه با آتش (جلال ظاهری)، بی‌رحم‌تر است و هیچ فرصتی برای فرار یا توبه باقی نمی‌گذارد.
- از ۲۱ مورد غرق در قرآن کریم، ۶ مورد به قوم نوح، ۷ مورد به فرعون و آل فرعون، و بقیه به دیگر گناهکاران مربوط است.
مغرق، چون امواجی که در سکوت، همه چیز را در خود فرو می‌برند، نمایانگر قاطعیت الهی در مجازات ستمگران است. این صفت، با لطافتی مرگبار، گناهکاران را به دلیل ذنوب و خطیئاتشان به کام نابودی می‌کشاند و هیچ راه گریزی برایشان باقی نمی‌گذارد.
جمع‌بندی بخش دوم
مغرق، چون دریایی عمیق و بی‌رحم، یکی از جلوه‌های جلال باطنی خداوند است که با قاطعیت و بدون نیاز به ابزار ظاهری، ستمگران را نابود می‌کند. آیات قرآن کریم نشان می‌دهند که غرق شدن، نتیجه گناهان و تکذیب آیات الهی است و مغرق، هیچ فرصتی برای توبه یا فرار باقی نمی‌گذارد. این مفهوم، ما را به تأمل در قاطعیت الهی و ضرورت پرهیز از گناه و معصیت دعوت می‌کند.
بخش سوم: مقایسه غالب و مغرق
تفاوت‌های بنیادین
غالب و مغرق، چون دو روی یک سکه، دو جنبه متمایز از صفات الهی را به نمایش می‌گذارند. غالب، چون خورشیدی که بر همه چیز نور می‌افکند، نمایانگر اقتدار و برتری است که می‌تواند در مسیر خیر (پیروزی مؤمنان) یا شر (تسلط شقاوت) به کار رود. در مقابل، مغرق، چون گردابی در دل دریا، با لطافتی بی‌رحم، ستمگران را به کام نابودی می‌کشاند و هیچ رحمی ندارد.
جلال ظاهری و باطنی
غالب، چون قله‌ای که در برابر دیدگان همه است، جلوه‌ای از اقتدار الهی است که با حکمت و رحمت همراه است. اما مغرق، چون جریانی پنهان در اعماق دریا، جلال باطنی خداوند را نشان می‌دهد که با قاطعیت مطلق عمل می‌کند. این تفاوت، چون تفاوت میان نور خورشید و امواج دریا، دو جنبه متمایز از صفات الهی را آشکار می‌سازد.
کاربرد در اذکار و طلسمات
استفاده از مغرق در اذکار و طلسمات، چون بازی با امواج خروشان دریا، خطرناک است و صفا و لطافت باطنی فاعل را کاهش می‌دهد. در مقابل، جبار و قهار، چون ابزارهایی که می‌توانند پس از مجازات فرصتی برای اصلاح باقی بگذارند، چنین اثری ندارند. مغرق، چون نمکی که در طلسمات به کار می‌رود، باید با احتیاط و به قدر لازم استفاده شود، زیرا تأثیر آن می‌تواند ویرانگر باشد.
جمع‌بندی بخش سوم
مقایسه غالب و مغرق، چون نگریستن به دو سوی یک حقیقت الهی، ما را به درک عمیق‌تری از صفات خداوند رهنمون می‌سازد. غالب، نمایانگر اقتدار و برتری است که در مسیر خیر و شر به کار می‌رود، در حالی که مغرق، با قاطعیت باطنی، ستمگران را به کام نابودی می‌کشاند. این دو مفهوم، مکمل یکدیگرند و جلوه‌های متفاوتی از حکمت و قاطعیت الهی را به نمایش می‌گذارند.
جمع‌بندی و نتیجه‌گیری
تأمل در مفاهیم غالب و مغرق در قرآن کریم، چون سفری در اعماق اقیانوس معرفت، ما را به شناخت عمیق‌تری از صفات الهی رهنمون می‌سازد. غالب، چون مشعلی که راه را روشن می‌کند، اقتدار و برتری خداوند و بندگانش را در مسیر خیر و شر نشان می‌دهد. مغرق، چون امواجی که هیچ مانعی را برنمی‌تابند، قاطعیت باطنی خداوند در مجازات ستمگران را به تصویر می‌کشد. این دو مفهوم، هر یک به‌گونه‌ای، ما را به پرهیز از گناه و معصیت و حرکت در مسیر حکمت و عدالت الهی دعوت می‌کنند.
نکات برجسته:
- غالب، نمایانگر اقتدار و برتری است که در راستای خیر (پیروزی مؤمنان) یا شر (تسلط شقاوت) به کار می‌رود.
- مغرق، جلوه‌ای از جلال باطنی خداوند است که با لطافت و قاطعیت، ستمگران را به دلیل گناهانشان نابود می‌کند.
- علت غرق، گناهان، تکذیب آیات، شرك و كفر است که در ۲۱ مورد قرآنی، به‌ویژه در داستان قوم نوح و فرعون، بیان شده است.
- استفاده از مغرق در اذکار و طلسمات خطرناک است و صفا و لطافت باطنی را کاهش می‌دهد.
- آب (مغرق) به‌عنوان جلال باطنی، بی‌رحم‌تر از آتش (جلال ظاهری) است و هیچ فرصتی برای فرار یا توبه باقی نمی‌گذارد.
برای پژوهشگران، کاوش در تفاوت‌های جلال ظاهری و باطنی خداوند، بررسی ویژگی‌های آب و آتش در قرآن کریم، و تحلیل کاربردهای مغرق در متون عرفانی، می‌تواند افق‌های جدیدی در فهم معارف قرآنی بگشاید. این تأملات، چون کلیدی برای گشودن درهای حکمت، ما را به سوی معرفتی عمیق‌تر از ذات و صفات الهی هدایت می‌کند.
با نظارت صادق خادمی