متن درس
تفسیر: اسباب، تسبيح و نظام الهی در قرآن کریم
برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۱۶۹۵)
دیباچه
قرآن کریم، چون چراغی تابناک، راهنمای بشر به سوی سعادت و کمال است. در این کتاب آسمانی، مفاهیمی چون «اسباب»، «تسبيح» و «نظام الهی» به مثابه رشته‌های به‌هم‌تنیده‌ای هستند که انسان را به شناخت عمیق‌تر از هستی و جایگاه خویش در آن رهنمون می‌سازند. این نوشتار، با تکیه بر آیات نورانی قرآن کریم، به کاوش در این مفاهیم پرداخته و با زبانی روشن و متین، ابعاد معنوی، اجتماعی و تمدنی آن‌ها را بررسی می‌کند. هدف آن است که خواننده با تأمل در این مفاهیم، به درک نظام‌مندی خلقت و ضرورت همگونی با آن دست یابد.
بخش نخست: اسباب، بنیاد تمدن‌سازی
مفهوم اسباب در قرآن کریم
«اسباب» در قرآن کریم به ابزارها، وسایل و نظام‌های علّی اشاره دارد که انسان با بهره‌گیری از آن‌ها به اهداف مادی و معنوی خود دست می‌یابد. این مفهوم، چون ستون‌هایی استوار، پایه‌های تمدن‌سازی و پیشرفت را تشکیل می‌دهد. قرآن کریم، انسان را به استفاده از این اسباب برای ایجاد نظمی پویا و عادلانه در جامعه دعوت می‌کند.
نقاط کلیدی:
- معنای اسباب: اسباب به ابزارها و نظام‌های علّی اطلاق می‌شود که برای تحقق اهداف به کار می‌روند.
- قطع اسباب در آخرت: در روز قیامت، اسباب دنیوی مانند خویشاوندان و ثروت قطع می‌شود.
- اسباب و تمدن‌سازی: انبیا با بهره‌گیری از اسباب، نظام‌های اجتماعی پیشرفته‌ای ایجاد کردند.
- نقد سنت‌گرایی: جامعه اسلامی باید از شیوه‌های سنتی فاصله گرفته و نظام‌های مدرن و سیستمی را جایگزین کند.
- اسلام و نظام‌مندی: اسلام، دینی مبتنی بر اسباب و نظام است که جوامع را به سوی پیشرفت هدایت می‌کند.
آیات مرتبط با اسباب
سوره مؤمنون، آیه ۱۰۰:
وَتَقَطَّعَتْ بِهِمُ الْأَسْبَابُ
«و اسبابشان از آن‌ها قطع شد.»
این آیه به روشنی بیان می‌دارد که در روز قیامت، تمامی اسباب دنیوی، از خویشاوندان و ثروت گرفته تا امکانات مادی، از انسان سلب می‌شود. این قطع اسباب، نشان‌دهنده پایان وابستگی‌های دنیوی و بازگشت انسان به حقیقت وجودی خویش است.
سوره غافر، آیه ۳۶:
فَابْنِ لِي صَرْحًا لَعَلِّي أَبْلُغُ الْأَسْبَابَ
«برایم بنایی بساز تا شاید به اسباب [آسمان‌ها] برسم.»
این آیه به تلاش فرعون برای دستیابی به اسباب آسمان‌ها اشاره دارد. او، با توهم دستیابی به حقیقت از طریق ابزارهای مادی، بنایی عظیم طلب می‌کند، اما شک و تردیدش (وَإِنِّي أَظُنُّهُ كَاذِبًا) نشان‌دهنده محدودیت‌های فهم بشری در برابر نظام الهی است.
سوره کهف، آیه ۸۴:
إِنَّا مَكَّنَّا لَهُ فِي الْأَرْضِ وَآتَيْنَاهُ مِنْ كُلِّ شَيْءٍ سَبَبًا
«ما او را در زمین قدرت دادیم و از هر چیزی وسیله‌ای به او عطا کردیم.»
این آیه، نمونه‌ای از بهره‌گیری انبیا از اسباب برای ایجاد تمدن است. ذوالقرنین، با استفاده از فناوری و ابزارهای مادی، سدی استوار بنا کرد که نشان‌دهنده قدرت نظام‌مندی و تمدن‌سازی در پرتو اسباب الهی است.
نقد سنت‌گرایی و ضرورت نظام‌مندی
سنت‌گرایی، چون زنجیری بر پای پیشرفت، جوامع اسلامی را از بهره‌گیری از اسباب مدرن بازمی‌دارد. علم دینی باید با نگاهی پویا و سیستمی، به تولید دانش و فناوری منجر شود. جامعه اسلامی، به جای اکتفا به روش‌های سنتی، باید با بهره‌گیری از اسباب، نظام‌هایی پویا و پیشرفته ایجاد کند، چنان‌که انبیا با استفاده از اسباب، تمدن‌هایی عظیم بنا نهادند.
جمع‌بندی بخش نخست
اسباب، چون رشته‌های حیات‌بخش، انسان را به سوی تمدن‌سازی و پیشرفت هدایت می‌کنند. قرآن کریم، با تأکید بر این مفهوم، از جامعه اسلامی می‌خواهد که با بهره‌گیری از ابزارها و نظام‌های علّی، از عقب‌ماندگی فاصله گرفته و به سوی تمدنی پیشرفته حرکت کند. این بخش، بر ضرورت نظام‌مندی و دوری از سنت‌گرایی تأکید دارد.
بخش دوم: تسبيح، همگونی با نظام هستی
مفهوم تسبيح در قرآن کریم
«تسبيح» در قرآن کریم، فراتر از گفتن «سبحان الله»، به معنای همگونی و همراهی با نظام هستی است. این مفهوم، چون رودی جاری، نشان‌دهنده حرکت هماهنگ موجودات در مدار الهی است. تسبیح، نظام‌مندی خلقت را به تصویر می‌کشد و انسان را به هماهنگی با این نظم دعوت می‌کند.
نقاط کلیدی:
- معنای تسبيح: تسبیح، همگونی و همراهی با نظام الهی است که در ۹۷ مورد از قرآن کریم ذکر شده است.
- تسبيح موجودات: همه موجودات، از آسمان‌ها و زمین تا پرندگان، با حرکت هماهنگ، تسبیح خدا می‌کنند.
- همدلی انسانی: تسبیح انسانی، در محبت، همکاری و همراهی با دیگران تجلی می‌یابد.
- نقد عدم فهم تسبیح: انسان‌ها به دلیل عدم درک تسبیح، از هماهنگی با نظام هستی بازمی‌مانند.
- نظام‌مندی اجتماعی: جامعه اسلامی باید با تسبیح، به سیستمی پویا و منظم دست یابد.
آیات مرتبط با تسبيح
سوره نور، آیه ۴۱:
أَلَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ يُسَبِّحُ لَهُ مَنْ فِي السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَالطَّيْرُ صَافَّاتٍ
«آیا ندیدی که هر که در آسمان‌ها و زمین است و پرندگان بال‌گشوده برای خدا تسبیح می‌گویند؟»
این آیه، به زیبایی نشان می‌دهد که همه موجودات، از پرندگان تا آسمان‌ها، در حرکتی هماهنگ و همگون، تسبیح خدا می‌کنند. این هماهنگی، نشانه‌ای از نظام‌مندی خلقت است.
سوره اسراء، آیه ۴۴:
تُسَبِّحُ لَهُ السَّمَاوَاتُ السَّبْعُ وَالْأَرْضُ وَمَنْ فِيهِنَّ ۚ وَإِنْ مِنْ شَيْءٍ إِلَّا يُسَبِّحُ بِحَمْدِهِ وَلَٰكِنْ لَا تَفْقَهُونَ تَسْبِيحَهُمْ
«آسمان‌های هفت‌گانه و زمین و هر که در آن‌هاست برای او تسبیح می‌گویند و چیزی نیست مگر اینکه با ستایش او تسبیح می‌کند، ولی شما تسبیح آن‌ها را درنمی‌یابید.»
این آیه، بر عدم فهم انسان از تسبیح موجودات تأکید دارد. انسان، به دلیل غرق شدن در مادیات، از درک این هماهنگی عظیم بازمی‌ماند.
سوره انبیاء، آیه ۷۹:
فَسَخَّرْنَا لَهُ الرِّيحَ تَجْرِي بِأَمْرِهِ رُخَاءً حَيْثُ أَصَابَ
«و باد را برای او مسخر کردیم که به فرمانش نرم و آرام به هر کجا که می‌خواست جریان می‌یافت.»
این آیه، نمونه‌ای از تسبیح و همگونی است که در آن باد، به فرمان حضرت سلیمان علیه‌السلام، با نظام هستی همراه می‌شود.
تسبيح و همدلی انسانی
تسبیح انسانی، در محبت، همکاری و همراهی با دیگران تجلی می‌یابد. انسان، چون عضوی از پیکره هستی، باید با دیگر موجودات و انسان‌ها همدل و هم‌نوا شود. این همدلی، چون چشمه‌ای زلال، حیات اجتماعی را سیراب می‌کند و از تفرقه و کینه جلوگیری می‌نماید.
جمع‌بندی بخش دوم
تسبيح، چون آینه‌ای شفاف، نظام‌مندی و هماهنگی خلقت را بازتاب می‌دهد. انسان، با درک این مفهوم، باید با همدلی و همکاری، در مسیر نظام الهی گام بردارد. این بخش، بر ضرورت هم Emergenciesگونی با نظام هستی و دوری از تفرقه تأکید دارد.
بخش سوم: نظام الهی و همگونی اجتماعی
نظام الهی در قرآن کریم
نظام الهی، چون باغی پربار، نظم و هماهنگی را در خلقت و جامعه به ارمغان می‌آورد. این نظام، بر پایه تسبیح و اسباب شکل گرفته و از انسان می‌خواهد با محبت و همکاری، به سوی جامعه‌ای پویا و عادلانه حرکت کند.
نقاط کلیدی:
- نظام و تسبیح: نظام الهی، مبتنی بر تسبیح و همگونی است که در مقابل فساد و تفرقه قرار دارد.
- همدلی اجتماعی: جامعه اسلامی باید با محبت و همکاری، به سیستمی منظم دست یابد.
- نقد تفرقه: تفرقه و کینه، مانع تسبیح و نظام‌مندی است و به عقب‌ماندگی منجر می‌شود.
- نقش علم دینی: علم دینی باید با آموزش‌های مدرن، به تولید علم و فناوری کمک کند.
- استغفار ملائکه: ملائکه برای مؤمنان استغفار می‌کنند، اما انسان‌ها باید با همدلی این ویژگی را تقویت کنند.
آیات مرتبط با نظام الهی
سوره بقره، آیه ۳۰:
قَالُوا أَتَجْعَلُ فِيهَا مَنْ يُفْسِدُ فِيهَا وَيَسْفِكُ الدِّمَاءَ وَنَحْنُ نُسَبِّحُ بِحَمْدِكَ
«گفتند: آیا در آن کسی را می‌گماری که در آن فساد کند و خون‌ها بریزد، در حالی که ما با ستایش تو تسبیح می‌کنیم؟»
این آیه، تضاد میان فساد و تسبیح را نشان می‌دهد. ملائکه، با تسبیح و همگونی، در برابر فساد و تفرقه انسان‌ها قرار دارند.
سوره غافر، آیه ۷:
الَّذِينَ يَحْمِلُونَ الْعَرْشَ وَمَنْ حَوْلَهُ يُسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَيَسْتَغْفِرُونَ لِلَّذِينَ آمَنُوا
«کسانی که عرش را حمل می‌کنند و آنان که پیرامون آن‌اند، با ستایش پروردگارشان تسبیح می‌گویند و برای مؤمنان آمرزش می‌طلبند.»
این آیه، استغفار ملائکه برای مؤمنان را نشان می‌دهد، در حالی که انسان‌ها باید با همدلی، این ویژگی را در خود تقویت کنند.
نقد تفرقه و ضرورت همدلی
تفرقه، چون آتشی سوزان، پیکره جامعه را از هم می‌گسلد. علم دینی، به جای انزوای سنت‌گرایانه، باید با آموزش‌های مدرن و سیستمی، به تولید دانش و فناوری منجر شود. جامعه اسلامی، با همدلی و همکاری، می‌تواند به نظمی پویا و عادلانه دست یابد.
جمع‌بندی بخش سوم
نظام الهی، چون چراغی هدایتگر، راه را به سوی جامعه‌ای هماهنگ و پویا نشان می‌دهد. این بخش، بر ضرورت همدلی و دوری از تفرقه تأکید دارد و از علم دینی می‌خواهد که با نگاهی مدرن، به پیشرفت جامعه کمک کند.
نتیجه‌گیری
قرآن کریم، چون دریایی بی‌کران، مفاهیمی چون اسباب، تسبيح و نظام الهی را در خود جای داده است. اسباب، ابزارهای تمدن‌سازی هستند که انسان را به سوی پیشرفت هدایت می‌کنند. تسبيح، نشانه همگونی با نظام هستی است که از انسان می‌خواهد با محبت و همکاری، در مدار الهی حرکت کند. نظام الهی، با تأکید بر هماهنگی و دوری از تفرقه، جامعه‌ای پویا و عادلانه را ترسیم می‌کند. علم دینی، به‌عنوان مشعلی فروزان، باید با آموزش‌های مدرن، به تحقق این اهداف کمک کند. این نوشتار، با کاوش در این مفاهیم، راهنمایی‌هایی ارزشمند برای ایجاد جامعه‌ای هماهنگ و پیشرفته ارائه می‌دهد.
با نظارت صادق خادمی