متن درس

جلسات دورهمی: اراده پولادین و همت متعالی در مسیر علم و ایمان

برگرفته از درس‌گفتارهای آیت الله نکونام قدس سره (جلسه چهلم)

دیباچه

این نوشتار، بازنویسی و تدوین درس‌گفتارهای آیت الله نکونام قدس سره در جلسه‌ای به تاریخ ۲۳/۱۱/۱۳۸۹ است که با محوریت اراده، همت بلند، و تأثیر اهداف متعالی بر استحکام وجود انسانی ارائه شده است. محتوای این جلسه، با تأمل در سیره علمای پیشین و نقد وضعیت کنونی جوامع علمی و دینی، به بررسی نقش اراده پولادین و قصد قربت در خلق آثار جاودان و تحول وجودی انسان می‌پردازد. متن پیش‌رو، با زبانی روشن و متین، تلاش دارد تا پیام‌های عمیق این درس‌گفتار را با حفظ تمامی جزئیات و معانی، به شکلی منسجم و مناسب برای خوانندگان فرهیخته ارائه نماید. با بهره‌گیری از تلویحات و اشارات معنوی، این نوشتار می‌کوشد تا تأملات استاد را به گونه‌ای بازتاب دهد که هم روح ایمانی و هم عمق علمی آن حفظ شود.

بخش نخست: اراده و همت، بنیاد استحکام وجودی

نقش اهداف متعالی در تقویت اراده

استاد فرزانه تأکید دارند که تعیین اهداف بلند، اقتدار نفس انسانی را تقویت کرده و اراده را به مثابه ستونی استوار می‌سازد. هرچه هدف والاتر باشد، اراده نیرومندتر و ساختار عملی کار منسجم‌تر می‌گردد. این اصل، همانند مشعلی است که مسیر وجود انسانی را روشن می‌کند و او را از پراکندگی و تشتت نجات می‌دهد. این دیدگاه با نظریه‌های روان‌شناختی هم‌خوانی دارد که انگیزه‌های متعالی را عامل خودشکوفایی می‌دانند. در فلسفه اسلامی نیز، همت بلند به منزله موتور محرکه تحول وجودی معرفی شده است، که انسان را به سوی وحدت و تمرکز سوق می‌دهد.

کارهای عظیم علمای گذشته با امکانات اندک

استاد فرزانه به کارهای شگرف علمای پیشین اشاره می‌کنند که با وجود محدودیت‌های مادی، آثاری چون مکاسب، رسائل، قوانین، و جواهر را با دقتی بی‌نظیر خلق کردند. این آثار، که حتی با ابزارهای مدرن شگفت‌انگیز به نظر می‌رسند، گواهی بر اراده‌ای پولادین و بهره‌گیری از لحظه‌لحظه عمر است. این نکته، نقدی ضمنی بر استفاده ناکارآمد از امکانات امروزی است و نشان می‌دهد که چگونه علما با تکیه بر قصد قربت و خودفراموشی، محدودیت‌ها را به فرصت بدل کردند.

قصد قربت و خودفراموشی: راز موفقیت علما

استاد فرزانه بیان می‌دارند که علمای گذشته، با قصد قربت و خودفراموشی، عمل خود را به منزله جهادی مقدس می‌دیدند و چنان در کارشان غرق می‌شدند که وجود شخصی خود را به‌کلی نادیده می‌گرفتند. این حالت، که در عرفان اسلامی به «فنا» تعبیر می‌شود، انسان را از حواس‌پرتی‌های نفسانی آزاد کرده و او را به سوی تمرکز و بهره‌وری حداکثری سوق می‌دهد. قصد قربت، به مثابه کلیدی الهی، عمل را از سطح مادی به مقام معنوی ارتقا می‌بخشد، گویی روحی تازه در کالبد تلاش‌های انسانی دمیده می‌شود.

مثال صاحب معالم: شدت مطالعه و غرقگی

استاد فرزانه به داستان صاحب معالم اشاره می‌کنند که به دلیل شدت مطالعه، حتی نیازهای جسمانی خود را نادیده می‌گرفت، تا جایی که خون از او جاری می‌شد. این مثال، چونان آیینه‌ای است که اولویت‌بندی اهداف متعالی بر نیازهای اولیه را نشان می‌دهد. در روان‌شناسی، این حالت به «غرقگی» (Flow) تعبیر می‌شود، جایی که فرد چنان در کار خود مستغرق می‌گردد که از نیازهای جسمانی غافل می‌ماند. این شدت اراده، نتیجه تربیت نفسانی و قصد قربت است، که انسان را به سوی قله‌های کمال هدایت می‌کند.

بخش دوم: پیچیدگی آثار علمی و تلاش بی‌وقفه علما

پیچیدگی کتب علمی گذشته

استاد فرزانه به پیچیدگی کتب علمی، مانند قوانین مرحوم میرزا، اشاره می‌کنند که حتی مطالعه یک جلد آن دشواری‌های بسیار به همراه دارد. این پیچیدگی، چونان دژی استوار، نشانه‌ای از عمق علمی و همت بلند نویسندگان این آثار است. کتب فقهی و فلسفی، مانند لمعه و قوانین، به دلیل ساختار لایه‌لایه و چندمعنایی، نیازمند تأمل عمیق و اراده‌ای قوی برای فهم هستند. این نکته، نقدی بر مطالعه سطحی در دوران کنونی است و بر ضرورت صبر و دقت در مواجهه با متون علمی تأکید دارد.

تلاش شخصی در جست‌وجوی منابع علمی

استاد فرزانه به خاطره‌ای شخصی اشاره می‌کنند که برای یافتن نسخه دوجلدی قوانین، به جست‌وجوی بسیار پرداخته و نسخه‌ای پاره را با هزینه صحافی کرده‌اند. این خاطره، چونان مشعلی است که اشتیاق و پشتکار در مسیر علم‌آموزی را روشن می‌سازد. در فرهنگ اسلامی، طلب علم به مثابه جهادی مقدس شناخته شده و این تلاش‌ها، نمونه‌ای از اراده‌ای است که محدودیت‌های مادی را نادیده می‌گیرد.

تمثیل ریش مرحوم میرزا و مرکب

استاد فرزانه با طنزی عمیق بیان می‌دارند که گفته‌اند مرحوم میرزا قوانین را با ریش خود در مرکب نوشته است، کنایه از دشواری و شدت تلاش او. این تمثیل، چونان شعله‌ای است که فداکاری و سختی‌های علمای گذشته را در خلق آثار علمی نشان می‌دهد. در ادبیات عرفانی، این تلاش‌ها به «ریاضت» تشبیه می‌شود که وجود انسان را از حالت خشتی به سوی استحکام سوق می‌دهد.

دشواری مطالعه لمعه و نیاز به صبر

استاد فرزانه به لمعه اشاره می‌کنند که گاه مطالعه دو خط آن یک ساعت زمان می‌طلبد، نشانه‌ای از عمق و پیچیدگی این اثر. این نکته، چونان آیینه‌ای است که اهمیت صبر و دقت در مطالعه متون علمی را بازتاب می‌دهد. لمعه، به عنوان اثری فقهی، نیازمند تحلیل عمیق و ذهنی متمرکز است که تنها با اراده‌ای استوار ممکن می‌گردد.

بخش سوم: استقامت و فداکاری علما در برابر سختی‌ها

گرفتاری‌های علما و شهادت آن‌ها

استاد فرزانه به مشکلات علمایی چون شهید اول و ثانی اشاره می‌کنند که در تمام عمر با اذیت، زندان، و فشارهای حکومتی مواجه بودند و در نهایت به شهادت رسیدند. این استقامت، چونان صخره‌ای است که در برابر طوفان‌های زمان استوار می‌ماند. شهادت آن‌ها، نتیجه یک روز نبود، بلکه ثمره عمری مبارزه و اراده‌ای پولادین بود که به مثابه «جهاد اکبر» در مسیر علم و دین نمود یافت.

برتری مداد علما بر خون شهدا

استاد فرزانه به حدیث «مداد العلماء افضل من دماء الشهداء» استناد می‌کنند و آن را واقعیتی عینی می‌دانند. ترجمه این حدیث چنین است: «مرکب قلم عالمان برتر از خون شهیدان است.» این حدیث، چونان مشعلی است که اهمیت علم و تأثیرگذاری آن در هدایت جامعه را روشن می‌سازد. آثار علمی علما، مانند جواهر و لمعه، قرن‌ها پس از شهادتشان، همچنان چراغ راه بشریت‌اند.

نقد عیب‌جویی از علمای گذشته

استاد فرزانه از عیب‌جویی‌های امروزیان نسبت به علمای پیشین انتقاد می‌کنند و همت و پشتکار آن‌ها را ستایش می‌نمایند. این نقد، چونان زنگ بیدارباشی است که به ضرورت احترام به تلاش‌های پیشینیان اشاره دارد. در فلسفه تاریخ، هر دوره باید در بستر زمانی خود ارزیابی شود، و عیب‌جویی بدون درک محدودیت‌های آن دوران، نشانه‌ای از فقدان انصاف علمی است.

بخش چهارم: نقد وضعیت کنونی و راهکارهای تحول

تجربه شخصی از کار طاقت‌فرسا در فیضیه

استاد فرزانه به خاطره‌ای از شب‌های بی‌خوابی و کار طاقت‌فرسا در مدرسه فیضیه اشاره می‌کنند که گاه به حالت انتحاری منجر می‌شد. این خاطره، چونان شعله‌ای است که اهمیت تلاش و استقامت در مسیر علم‌آموزی را روشن می‌سازد. در فرهنگ حوزوی، تحمل سختی‌ها برای کسب علم، بخشی از تربیت نفسانی است که اراده را تقویت می‌کند.

شگفتی از آثار شیخ انصاری

استاد فرزانه به نقل از عالمی دینی بیان می‌کنند که اگر شیخ انصاری قوانین را ندیده بود و رسائل را نوشته بود، آن را معجزه می‌پنداشت. این نکته، چونان آیینه‌ای است که عمق علمی و پیچیدگی آثار شیخ انصاری را بازتاب می‌دهد. رسائل و مکاسب، به دلیل ساختار منطقی و استدلالی، حتی برای عالمان بزرگ، شگفت‌انگیزند و نشانه‌ای از اراده و نبوغ نویسنده‌اند.

پیچیدگی کتب فقهی و قدرت علمی

استاد فرزانه تأکید دارند که کتب فقهی مانند مکاسب، رسائل، و کفایه چنان پیچیده‌اند که هر عالم قوی‌تری می‌تواند دیگری را مغلوب کند. این پیچیدگی، چونان اقیانوسی ژرف است که نیازمند مناظره و تحلیل عمیق است. در سنت حوزوی، این چالش‌های علمی، اراده و توان فکری عالمان را صیقل می‌دهد.

تمثیل کشتی درویشان و عالمان

استاد فرزانه با تمثیلی از درویشان که با شعر و عرفان کشتی می‌گرفتند، به مناظرات علمی عالمان اشاره می‌کنند. این تمثیل، چونان صحنه‌ای از رقص عرفانی است که فرهنگ مناظره و رقابت علمی در گذشته را نشان می‌دهد. فقدان این فرهنگ در دوران کنونی، نقدی بر سستی علمی است و بر ضرورت احیای این سنت تأکید دارد.

فقدان پهلوانان علمی در عصر حاضر

استاد فرزانه از فقدان «پهلوانان» علمی در عصر حاضر انتقاد می‌کنند و امروزیان را «پهلوان‌پنبه» می‌نامند. این نقد، چونان زنگ هشداری است که به کاهش اراده و پشتکار در میان عالمان امروزی اشاره دارد. در روان‌شناسی، فقدان چالش‌های علمی و غرق شدن در کثرت‌های مادی، به کاهش انگیزه و تمرکز منجر می‌شود.

دشواری نگارش حاشیات کتب

استاد فرزانه به نگارش حاشیات ریز کتب، مانند لمعه، اشاره می‌کنند که خواندنشان نیازمند ذره‌بین بود. این نکته، چونان نوری است که دقت و تلاش عالمان در نگارش متون علمی را روشن می‌سازد. حاشیات، به عنوان مکمل متون اصلی، نیازمند دانش عمیق و اراده‌ای قوی برای نگارش و مطالعه‌اند.

بخش پنجم: نقد کثرت‌های مادی و دعوت به خودفراموشی

بازی با طبیعت در کارهای علما

استاد فرزانه بیان می‌دارند که کارهای علما خارق‌العاده نبود، بلکه نتیجه بازی با طبیعت و تصرف در آن از طریق همت و قصد قربت بود. این ایده، چونان کلیدی است که به مفهوم «تسخیر طبیعت» در فلسفه اسلامی اشاره دارد. عالمان با اراده و ایمان، محدودیت‌های مادی را پشت سر گذاشته و آثاری خلق کردند که فراتر از توان عادی به نظر می‌رسد.

نقد سستی در عصر کنونی

استاد فرزانه از سستی امروزیان انتقاد می‌کنند که با وجود امکانات، کار مهمی انجام نمی‌دهند و درگیر حواس‌پرتی‌هایی مانند سریال‌های رسانه‌ای هستند. این نقد، چونان آینه‌ای است که تأثیر کثرت‌های مادی و رسانه‌ای بر کاهش تمرکز را نشان می‌دهد. در روان‌شناسی شناختی، حواس‌پرتی‌های مدرن، مانع از غرقگی و بهره‌وری حداکثری می‌شوند.

گرفتاری‌های روزمره و کاهش تمرکز

استاد فرزانه به گرفتاری‌های روزمره، مانند نگرانی‌های مالی و خانوادگی، اشاره می‌کنند که مانع از خودفراموشی و تمرکز عالمان می‌شود. این نکته، چونان هشداری است که به تأثیر عوامل محیطی بر اراده اشاره دارد. در عرفان اسلامی، دلبستگی به امور دنیوی، انسان را از مقام فنا و تمرکز بر اهداف متعالی بازمی‌دارد.

نقد علم دینی و اولویت‌های نادرست

استاد فرزانه به‌طور ضمنی به علم دینی انتقاد می‌کنند که به‌جای پرورش اراده‌های قوی، درگیر مسائل غیرعلمی شده است. این نقد، چونان دعوتی است به بازنگری در نظام‌های آموزشی دینی، که باید به جای تمرکز بر ظواهر، اراده و همت عالمان را تقویت کند.

مقایسه با پاستور و استقامت علمی

استاد فرزانه استقامت علما را با پاستور مقایسه می‌کنند که با تحمل گرسنگی و درد، به مطالعه ادامه می‌داد. این مقایسه، چونان پلی است که اهمیت تاب‌آوری در علم‌آموزی را نشان می‌دهد. در روان‌شناسی مثبت‌گرا، تاب‌آوری در برابر سختی‌ها، کلید موفقیت‌های بزرگ است.

ضرورت کاهش کثرت‌های نفسانی

استاد فرزانه توصیه می‌کنند که انسان باید کثرت‌های نفسانی و تمایلات خود را به‌تدریج کاهش دهد تا به تمرکز و اراده دست یابد. این توصیه، چونان راهنمایی است که با مفهوم «زهد» در عرفان اسلامی هم‌خوانی دارد. کاهش دلبستگی‌ها، انسان را به سوی وحدت وجودی و تمرکز بر اهداف متعالی هدایت می‌کند.

بخش ششم: تمثیلات و تلویحات معنوی

تمثیل پفک و وجود پوک

استاد فرزانه با تمثیل پفک، به سستی و شکنندگی وجود امروزیان اشاره می‌کنند که با کوچک‌ترین فشار فرومی‌ریزد. این تمثیل، چونان آینه‌ای است که شکنندگی وجودی انسان در برابر کثرت‌های مادی را نشان می‌دهد. وجود پوک، نتیجه فقدان اراده و غرق شدن در تمایلات نفسانی است.

مثال صاحب جواهر و نادیده گرفتن نامه‌ها

استاد فرزانه به داستان صاحب جواهر اشاره می‌کنند که نامه‌های خانوادگی را نادیده می‌گرفت تا چهل جلد جواهر را بنویسد. این مثال، چونان مشعلی است که اهمیت اولویت‌بندی اهداف متعالی بر مسائل شخصی را روشن می‌سازد. در فلسفه اخلاق، فداکاری برای هدف بزرگ، نشانه‌ای از اراده و ایمان است.

تمثیل شمع و سوختن برای روشنایی

استاد فرزانه با تمثیل شمع، به فداکاری علما اشاره می‌کنند که مانند شمع سوختند تا روشنایی علم را به دیگران برسانند. این تمثیل، چونان شعله‌ای است که مفهوم «ایثار» در فرهنگ اسلامی را نشان می‌دهد. علما با فنا شدن در راه خدا، آثاری خلق کردند که قرن‌ها روشنگر راه بشریت است.

نقد هوس‌ها و کپک‌زدگی وجود

استاد فرزانه بیان می‌دارند که هوس‌های نفسانی، انسان را نه‌تنها پفک‌مانند، بلکه کپک‌زده می‌کند. این نقد، چونان هشداری است که به تأثیر منفی دلبستگی‌های مادی بر وجود انسانی اشاره دارد. در عرفان اسلامی، هوس‌ها مانع از رشد معنوی و استحکام وجودی می‌شوند.

وجود علما به‌منزله معجزه

استاد فرزانه تأکید دارند که وجود علمای گذشته، خود معجزه‌ای بود، نه صرفاً کارهایشان. این ایده، چونان گوهری است که مقام والای علما در فرهنگ اسلامی را نشان می‌دهد. وجود آن‌ها، نتیجه اراده، ایمان، و فداکاری بود که فراتر از توان عادی بشر به نظر می‌رسد.

بخش هفتم: دعوت به خودآزمایی و تحول وجودی

ضرورت خودآزمایی و تقویت اراده

استاد فرزانه انسان را به خودآزمایی دعوت می‌کنند تا درصد اراده و سستی خود را بسنجد. این توصیه، چونان ترازویی است که با مفهوم «محاسبه نفس» در اخلاق اسلامی هم‌خوانی دارد. خودآزمایی، انسان را به شناخت ضعف‌ها و تقویت اراده هدایت می‌کند.

تمثیل خشت و تبدیل به آجر

استاد فرزانه با تمثیل خشت، به شکنندگی وجود انسانی اشاره می‌کنند که با آتش اراده، می‌تواند به آجر یا پولاد تبدیل شود. این تمثیل، چونان کوره‌ای است که به مفهوم «تکامل وجودی» در فلسفه اسلامی اشاره دارد. اراده و سختی‌ها، وجود انسان را از حالت خام به استحکام می‌رسانند.

نقد قبرهای خشتی در وادی‌السلام

استاد فرزانه به قبرهای خشتی در وادی‌السلام اشاره می‌کنند که با آب فرومی‌ریزند، کنایه از سستی وجود. این تمثیل، چونان هشداری است که به شکنندگی وجودی انسان در برابر کثرت‌های مادی اشاره دارد. وجود خشتی، بدون اراده و ایمان، در برابر فشارها فرومی‌پاشد.

امکانات امروزی و پتانسیل‌های عظیم

استاد فرزانه تأکید دارند که با امکانات امروزی، انسان می‌تواند از علمای گذشته پیشی بگیرد، مشروط به غلبه بر سستی. این نکته، چونان دعوتی است به بهره‌وری از امکانات مدرن. در روان‌شناسی، استفاده بهینه از منابع، نیازمند اراده و تمرکز است که در عصر کنونی کمیاب شده است.

بخش هشتم: جمع‌بندی و دعا برای توفیق الهی

استاد فرزانه درس‌گفتار را با دعای «اللهم صل على محمد وآل محمد» به پایان می‌برند و توفیق الهی را طلب می‌کنند. این دعا، چونان کلیدی است که به اهمیت توسل به اهل‌بیت (ع) در مسیر علم و اراده اشاره دارد. در فرهنگ اسلامی، توفیق الهی، رمز موفقیت در تلاش‌های انسانی است.

دعا: اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَآلِ مُحَمَّدٍ

جمع‌بندی نهایی

درس‌گفتارهای آیت الله نکونام قدس سره در جلسه چهلم، با محوریت اراده، همت بلند، و خودفراموشی، ارائه‌ای عمیق و چندوجهی از مسائل فلسفی، روان‌شناختی، و دینی است. این درس‌گفتار، با تمثیلات قدرتمند، مانند پفک، شمع، و خشت، و استناد به حدیث «مرکب عالمان برتر از خون شهیدان است»، بر ضرورت تقویت اراده و غلبه بر کثرت‌های مادی تأکید دارد. استاد با نقد علم دینی و سستی‌های امروزی، مخاطبان را به بازنگری در اولویت‌ها و خودآزمایی دعوت می‌کنند. علمای گذشته، با قصد قربت، خودفراموشی، و استقامت، آثاری خلق کردند که معجزه‌وار به نظر می‌رسند، درحالی‌که امروزیان، با وجود امکانات، به دلیل فقدان اراده، به وجودی شکننده دچار شده‌اند. این درس‌گفتار، چونان مشعلی است که خوانندگان را به تأمل در اراده، همت، و اهداف متعالی دعوت می‌کند تا از وجود خشتی به سوی وجودی پولادین حرکت کنند. ان‌شاءالله این تأملات، راهگشای تحول در وجود و عمل انسان‌ها باشد.

دعا: اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَآلِ مُحَمَّدٍ