متن درس

جلسات دورهمی: علم دینی و منابع معرفتی

برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۵۲)

دیباچه

علم دینی، چونان جویباری زلال، از سرچشمه‌های وحیانی کتاب و سنت سیراب می‌شود و راه را برای هدایت و تعالی انسان هموار می‌سازد. این نوشتار، با تکیه بر درس‌گفتارهای استاد فرزانه قدس‌سره، به کاوش در ماهیت علم دینی، منابع معرفتی آن، و چالش‌های پیش روی حوزه‌های علمی می‌پردازد. هدف آن است که با نگاهی عمیق و روشمند، جایگاه کتاب و عترت به‌عنوان ثقلین، نقش عقل و اجماع، و ضرورت تلفیق علم و عمل در مسیر سعادت بررسی شود. این بحث، چونان مشعلی است که راه را برای سالکان معرفت و عالمان دین روشن می‌کند.

بخش نخست: ماهیت علم دینی

علم دینی، موجودی زنده و پویا

استاد فرزانه قدس‌سره علم دینی را موجودی زنده و پویا می‌دانند که در بستر تحولات هستی جریان دارد. برخلاف رویکردهای ایستا که علم را به تبادل اطلاعات محدود می‌کنند، علم دینی چونان نهالی است که با تحولات اجتماعی و فرهنگی رشد می‌کند و با نیازهای زمان هماهنگ می‌شود.

تفاوت علم دینی با محافل غیرعلمی

جلسات علمی دینی، برخلاف محافل غیرعلمی که به خیال‌پردازی و لذت‌جویی محدود می‌شوند، بر حرکت در مسیر حقیقت هستی متمرکز هستند. این جلسات، چونان کارگاهی هستند که معرفت را برای هدایت و تعالی جامعه تولید می‌کنند، نه صرفاً برای سرگرمی و تفنن.

بخش دوم: منابع معرفت دینی

کتاب و عترت، ثقلین هدایت

استاد فرزانه قدس‌سره با استناد به حدیث ثقلین، کتاب خدا و عترت را دو منبع اصلی معرفت دینی معرفی می‌کنند: «من در میان شما دو چیز گران‌بها می‌گذارم: کتاب خدا و عترتم». این دو، چونان دو ستون استوار، بنای معرفت دینی را تشکیل می‌دهند.

نقد گسترش منابع به عقل و اجماع

افزودن عقل و اجماع به‌عنوان منابع معرفت دینی، به دلیل عدم وجود مبنای صریح در حدیث ثقلین، مورد نقد قرار گرفته است. این دو، چونان شاخه‌های طفیلی، نمی‌توانند در کنار کتاب و عترت به‌عنوان منابع اصیل تلقی شوند.

نقش ائمه معصومین به‌عنوان علت مبقیه

ائمه معصومین علیهم‌السلام، به‌عنوان مجریان قانون الهی، علت مبقیه دین هستند. سنت، در حقیقت، به خود ایشان اشاره دارد، نه صرفاً به احادیث. این نقش، چونان قلب تپنده‌ای است که حیات دین را تداوم می‌بخشد.

بخش سوم: متشرع در برابر مشرع

متشرع بودن در سنت شیعی

در سنت شیعی، هیچ‌کس مشرع نیست، بلکه همه متشرع‌اند و به اجرای احکام الهی متعهدند. این اصل، چونان خطی روشن، عالمان شیعه را از قانون‌گذاری مستقل بازمی‌دارد و آنها را به تبعیت از کتاب و سنت ملزم می‌سازد.

نقد رویکرد خودمحور دانشمندان غیرمسلمان

دانشمندان غیرمسلمان، نظرات خود را بدون استناد به منبع معتبر الهی ارائه می‌دهند، در حالی که عالمان شیعه، با آگاهی، صداقت و تخصص، نظرات خود را مبتنی بر کتاب و سنت عرضه می‌کنند. این تفاوت، چونان آینه‌ای است که اصالت معرفت دینی را نشان می‌دهد.

بخش چهارم: نقش عقل در علم دینی

عقل، ناظر محترم

عقل، به‌عنوان ناظری محترم، در فهم و تبیین دین نقش دارد، اما خود مشرع نیست. این نقش، چونان دیده‌بانی است که مسیر اجرای احکام را روشن می‌سازد، اما قانون را وضع نمی‌کند.

نقد عقل مستقل

عقل، اگر به‌صورت مستقل و بدون استناد به کتاب و سنت عمل کند، به انحراف منجر می‌شود. این نقد، چونان هشداری است که عقل را به تبعیت از منابع وحیانی فرا می‌خواند.

بخش پنجم: نقد اجماع و تقلید

اجماع، امری طفیلی

اجماع، به دلیل فقدان مبنای صریح در منابع اصلی، امری طفیلی تلقی می‌شود و نمی‌تواند به‌عنوان منبع مستقل معرفت دینی مطرح باشد. این دیدگاه، چونان خطی است که مرزهای اصالت معرفتی را مشخص می‌کند.

نقد تقلید از اعلم

تقلید از اعلم، بدون استناد و بررسی، به استضعاف معرفتی منجر می‌شود. این تقلید، چونان زنجیری است که عقل و معرفت را در بند می‌کشد.

بخش ششم: علم و عمل در علم دینی

ضرورت تلفیق علم و عمل

علم دینی بدون عمل، به استضعاف و دوری از حقیقت منجر می‌شود. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که علم باید در خدمت سعادت عالم و جامعه باشد، چونان غذایی که نه‌تنها پخته می‌شود، بلکه خود پزنده را نیز سیر می‌کند.

نقد علم بی‌تأثیر

علم دینی که بر خود عالم تأثیری نگذارد، به مشاقی و استضعاف منجر می‌شود. این علم، چونان آتشی است که گرما نمی‌بخشد و تنها دود تولید می‌کند.

علم برای خود، نه برای دیگران

عالم دینی باید علم را ابتدا برای خود به کار گیرد تا به سعادت برسد. علمی که تنها برای دیگران باشد، چونان غذایی است که پزنده از آن بی‌بهره می‌ماند و گرسنگی‌اش را رفع نمی‌کند.

بخش هفتم: چالش‌های حوزه‌های علمی

استضعاف معرفتی در علم دینی

استاد فرزانه قدس‌سره هشدار می‌دهند که علم دینی، به دلیل عدم عمل‌گرایی و استناد، گاهی به استضعاف معرفتی دچار شده است. این استضعاف، چونان سایه‌ای است که نور معرفت را کم‌رنگ می‌سازد.

لزوم اصلاح نظام آموزشی

حوزه‌های علمی باید با تکیه بر عقل و استناد، اصلاح شوند تا از استضعاف معرفتی جلوگیری شود. این اصلاح، چونان بازسازی بنایی کهن است که باید با مصالح نوین استحکام یابد.

بخش هشتم: زیست مومنانه و آمادگی برای مرگ

زیستن در چارچوب مسلمانی

استاد با استناد به آیه کریم قرآن کریم، بر ضرورت زیستن در حالت مسلمانی تأکید دارند: لَا تَمُوتُنَّ إِلَّا وَأَنْتُمْ مُسْلِمُونَ (بقره: ۱۳۲، «نممیرید مگر آنکه مسلمان باشید»). این زیستن، چونان سفری است که مقصد آن تسلیم در برابر حق است.

نقد ترس از مرگ

ترس از مرگ، نشانه ضعف ایمان است. مومن باید همواره آماده مرگ باشد، چونان سربازی که در میدان زندگی با ایمان و اطمینان گام برمی‌دارد.

زیستن در چالش

حیات مومن با چالش همراه است و باید چالش را به‌عنوان اصل زندگی پذیرفت. این پذیرش، چونان در آغوش گرفتن طوفان است که مومن را به سوی استحکام و رشد هدایت می‌کند.

بخش نهم: یقین و معرفت

یقین، معرفتی عمیق

استاد با استناد به آیه کریم قرآن کریم، یقین را معرفتی عمیق معرفی می‌کنند: كَلَّا لَوْ تَعْلَمُونَ عِلْمَ الْيَقِينِ ۝ لَتَرَوُنَّ الْجَحِيمَ (تکاثر: ۵-۶، «اگر به علم یقین می‌دانستید، هر آینه دوزخ را می‌دیدید»). یقین، چونان نوری است که حقیقت را در برابر دیدگان مومن آشکار می‌سازد.

نقد تعبد بدون عمل

تعبد بدون عمل، به استضعاف و دوری از حقیقت منجر می‌شود. این تعبد، چونان پوسته‌ای توخالی است که از محتوای ایمان تهی است.

جمع‌بندی

این درس‌گفتار، چونان نقشه‌ای جامع، به بررسی ماهیت علم دینی، منابع معرفتی آن، و چالش‌های پیش روی حوزه‌های علمی پرداخته است. استاد فرزانه قدس‌سره با تأکید بر کتاب و عترت به‌عنوان ثقلین، نقش عقل به‌عنوان ناظر محترم، و نقد اجماع و تقلید، راهکارهایی برای پویایی علم دینی ارائه داده‌اند. علم دینی، به‌عنوان جریانی زنده، باید با عمل تلفیق شود تا سعادت عالم و جامعه را تضمین کند. نقد استضعاف معرفتی، ضرورت اصلاح نظام آموزشی، و تأکید بر زیست مومنانه و آمادگی برای مرگ، از محورهای اصلی این بحث است. این نوشتار، با تکیه بر آیات قرآن کریم و احادیث، راهنمایی ارزشمند برای عالمان و طلاب در مسیر تولید علم دینی پویا و هدایت جامعه به سوی سعادت ارائه می‌دهد.