متن درس
جلسات دورهمی: معرفت‌شناسی دینی در پرتو کتاب، سنت و عقل
برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۶۱)
دیباچه
این نوشتار، بازخوانی و تبیینی است از درس‌گفتار جلسه شصت و یکم، ارائه‌شده در تاریخ ۲۲ آبان ۱۳۸۹، که به بررسی معرفت‌شناسی دینی با تأکید بر نقش کتاب، سنت و عقل در فهم دین اختصاص دارد. استاد فرزانه قدس‌سره، با نگاهی نقادانه و نظام‌مند، بر ضرورت استناد به منابع معتبر دینی و پالایش علم دینی از عناصر غیرمستند تأکید دارند. این متن، با ساختاری منسجم و زبانی روشن، محتوای درس‌گفتار را در قالبی جامع عرضه می‌کند، در حالی که با تمثیلات و اشارات معنوی، به غنای آن افزوده است.
بخش یکم: منابع معرفت دینی
جایگاه کتاب و سنت به‌عنوان منابع اصلی شرع
کتاب و سنت، به‌عنوان منابع اصلی و حاکم شرع، محورهای بنیادین معرفت دینی‌اند. هر ادعای دینی باید به این دو منبع ارجاع داده شود و بدون تأیید آن‌ها، نمی‌توان آن را به دین نسبت داد. این منابع، مانند دو ستون استوار، بنای معرفت دینی را نگاه می‌دارند.
روایت: إِنِّي تَارِكٌ فِيكُمُ الثَّقَلَيْنِ كِتَابَ اللَّهِ وَعِتْرَتِي
ترجمه: من در میان شما دو چیز گران‌قدر می‌گذارم: کتاب خدا و عترتم.
| درنگ: کتاب و سنت، محورهای اصلی معرفت دینی‌اند و هر ادعای دینی باید به این دو منبع مستند شود. |
تفاوت میان ارزش‌گذاری شخصی و احکام دینی
ارزش‌گذاری‌های شخصی، مانند ترجیح یک چیز بر چیز دیگر، نمی‌توانند به‌عنوان احکام دینی تلقی شوند، مگر اینکه با استناد به شرع تأیید شوند. این تمایز، مانند خطی است که حقیقت دینی را از ذهنیت‌های فردی جدا می‌سازد.
| درنگ: احکام دینی نیازمند استناد به کتاب و سنت‌اند و ارزش‌گذاری‌های شخصی نمی‌توانند به دین نسبت داده شوند. |
نقد اجماع به‌عنوان منبع مستقل
اجماع یا شهرت، به دلیل فقدان سند معتبر، نمی‌تواند به‌عنوان منبع مستقلی برای احکام دینی تلقی شود و تنها در صورتی معتبر است که به کتاب و سنت مستند باشد. اجماع، مانند سایه‌ای گنگ است که بدون نور کتاب و سنت، هیچ اعتباری ندارد.
| درنگ: اجماع، بدون استناد به کتاب و سنت، فاقد اعتبار دینی است و نمی‌تواند منبع مستقلی باشد. |
جمع‌بندی بخش یکم
این بخش، با تبیین جایگاه کتاب و سنت به‌عنوان منابع اصلی شرع، بر ضرورت استناد به این دو منبع تأکید دارد. استاد فرزانه، با نقد اجماع و ارزش‌گذاری‌های شخصی، معرفت دینی را به‌عنوان نظامی مستند و معتبر معرفی می‌کنند.
بخش دوم: نقش عقل در فهم دین
عقل در دو سطح منطقی و عقلایی
عقل در دو سطح تعریف شده است: عقل منطقی که به محال و ممکن می‌پردازد و عقل عقلایی که احکام مورد پذیرش جامعه را شامل می‌شود. این دو سطح، مانند دو بال‌اند که پرنده فهم دینی را به پرواز درمی‌آورند.
أَحَلَّ اللَّهُ الْبَيْعَ وَحَرَّمَ الرِّبَا
خداوند خرید و فروش را حلال و ربا را حرام کرده است.
| درنگ: عقل منطقی و عقلایی، ابزارهایی برای فهم دین‌اند، اما به‌تنهایی مشرع نیستند. |
نقد مفهوم عوام در معرفت دینی
مفهوم عوام به‌عنوان جامعه‌ای بی‌بهره از معرفت دینی نقد شده و تأکید شده است که متن جامعه، حتی در جوامع غیرمسلمان، دارای فهم و آگاهی است. این دیدگاه، مانند نوری است که تاریکی تصورات نادرست درباره جامعه را می‌زداید.
نقد عوام‌زدگی در علم دینی
عوام‌زدگی در علم دینی، که جامعه را ناآگاه فرض می‌کند، نقد شده است. حتی جوامع غیرمسلمان نیز دارای سطحی از آگاهی‌اند و این تصور نادرست، مانند سدی است که مانع فهم درست جامعه می‌شود.
نقد اخباری‌گری در علم دینی
اخباری‌گری، که عقل را نادیده می‌گیرد و تنها به ظاهر احادیث تکیه می‌کند، نقد شده است. این رویکرد، مانند راهی است که در تاریکی به خطا می‌رود.
| درنگ: اخباری‌گری، با نادیده گرفتن عقل، به انحراف در فهم دین منجر می‌شود. |
جمع‌بندی بخش دوم
این بخش، با بررسی نقش عقل در فهم دین، بر دو سطح عقل منطقی و عقلایی تأکید دارد. استاد فرزانه، با نقد عوام‌زدگی و اخباری‌گری، عقل را به‌عنوان ابزاری کلیدی در کنار کتاب و سنت معرفی می‌کنند.
بخش سوم: نقد رویکردهای غیرمستند در علم دینی
نقد قیاس و اجماع در علم دینی
قیاس و اجماع، به دلیل فقدان استناد به کتاب و سنت، در علم دینی معتبر نیستند. این رویکردها، مانند شاخه‌هایی هستند که از ریشه اصلی دین جدا شده‌اند.
نقد وارداتی بودن برخی مفاهیم
برخی مفاهیم، مانند اجماع، از مکاتب غیرشیعی وارد شده‌اند و فاقد پشتوانه معتبر در شیعه‌اند. این مفاهیم، مانند مهمانان ناخوانده‌ای هستند که در خانه دین جا خوش کرده‌اند.
نقد جمود و دگماتیسم در علم دینی
جمود و دگماتیسم در علم دینی نقد شده و تأکید شده است که علم دینی باید از علوم روز بهره‌مند شود. این جمود، مانند قفلی است که درهای دانش را بسته نگه می‌دارد.
| درنگ: علم دینی باید از جمود و دگماتیسم رها شده و با علوم روز تعامل داشته باشد. |
نقد تقلید کورکورانه
تقلید کورکورانه در علم دینی، که مانع آزادی فکر است، نقد شده است. این تقلید، مانند زنجیری است که عقل را در بند می‌کشد.
جمع‌بندی بخش سوم
این بخش، با نقد رویکردهای غیرمستند مانند قیاس، اجماع و تقلید کورکورانه، بر ضرورت پویایی علم دینی تأکید دارد. استاد فرزانه، با رد مفاهیم وارداتی و جمود، علم دینی را به‌عنوان نظامی آزاد و پویا معرفی می‌کنند.
بخش چهارم: نقش علوم و عرفان در فهم دین
نقش علوم تجربی در فهم دین
علوم تجربی، مانند سایر علوم، می‌توانند در فهم دین مؤثر باشند، به‌شرطی که با شرع و عقل سازگار باشند. این علوم، مانند ابزارهایی هستند که در خدمت بنای معرفت دینی قرار می‌گیرند.
نقش عرفان معتبر در فهم دین
عرفان معتبر، که با شرع و عقل سازگار است، در فهم دین مؤثر است، اما عرفان غیرمستند، مانند مهی است که حقیقت را می‌پوشاند.
نقد عرفان غیرمستند
عرفان غیرمستند، که از شرع و عقل دور است، مانند سرابی است که راه دین را گمراه می‌کند.
| درنگ: عرفان معتبر، که با شرع و عقل سازگار است، در فهم دین مؤثر است، اما عرفان غیرمستند گمراه‌کننده است. |
نقد فلسفه تقلیدی
فلسفه تقلیدی، که فاقد نوآوری و آزادی فکر است، نقد شده است. این فلسفه، مانند سایه‌ای است که از نور حقیقت دور مانده است.
جمع‌بندی بخش چهارم
این بخش، با بررسی نقش علوم تجربی و عرفان معتبر در فهم دین، بر ضرورت سازگاری این علوم با شرع و عقل تأکید دارد. استاد فرزانه، با نقد عرفان غیرمستند و فلسفه تقلیدی، راه را برای فهم پویای دین هموار می‌کنند.
بخش پنجم: پویایی و عمل‌گرایی در علم دینی
ضرورت عمل‌گرایی در علم دینی
علم دینی باید به مسائل عملی و ضروری زندگی پرداخته و از مباحث انحرافی پرهیز کند. این عمل‌گرایی، مانند جویباری است که نیازهای زندگی را سیراب می‌کند.
نقد مباحث غیرضروری در علم دینی
مباحث غیرضروری، مانند بحث درباره تعداد فرشتگان، در علم دینی نقد شده‌اند. این مباحث، مانند شاخه‌های بی‌ثمرند که از درخت دانش جدا می‌شوند.
ضرورت پالایش علم دینی
علم دینی نیازمند پالایش از عناصر غیرمستند و تقویت استناد به منابع معتبر است. این پالایش، مانند صیقل دادن آینه‌ای است که حقیقت دین را منعکس می‌کند.
| درنگ: علم دینی باید از عناصر غیرمستند پالایش شده و به منابع معتبر استناد کند. |
عقل به‌عنوان مصدق دین
عقل، به‌عنوان تأییدکننده دین، مبنای پذیرش پیامبری و معجزات است.
روایت: العقل ما عُبد به الرحمن واکتسب به الجنان
ترجمه: عقل، آن چیزی است که با آن خداوند پرستیده می‌شود و بهشت به دست می‌آید.
هماهنگی عقل و وحی
عقل و وحی هیچ‌گونه تعارضی ندارند و هرگونه چالش در فهم دین، ناشی از نقص در عقل یا فهم نادرست کتاب و سنت است. این هماهنگی، مانند دو رود است که در یک دریا به هم می‌پیوندند.
تعامل دین و علوم در جهان مدرن
دانشمندان غربی، با وجود برخی اشکالات، به فهم دینی نزدیک شده‌اند و این فرصت برای تعامل میان دین و علم فراهم است. این تعامل، مانند پلی است که دانش دینی و علمی را به هم متصل می‌کند.
موانع رشد علم دینی
دولتمردان سیاسی و نادانی‌های حاشیه‌ای، موانع اصلی رشد علم دینی‌اند. این موانع، مانند سنگ‌هایی هستند که راه پیشرفت دانش را سد کرده‌اند.
| درنگ: حذف موانع سیاسی و نادانی‌های حاشیه‌ای، شرط رشد علم دینی است. |
جمع‌بندی بخش پنجم
این بخش، با تأکید بر پویایی و عمل‌گرایی در علم دینی، بر ضرورت پالایش از عناصر غیرمستند و تعامل با علوم مدرن اصرار می‌ورزد. استاد فرزانه، با تبیین نقش عقل و نقد موانع، علم دینی را به‌عنوان نظامی پویا و عمل‌گرا معرفی می‌کنند.
جمع‌بندی نهایی
درس‌گفتار جلسه شصت و یکم، مانند گنجینه‌ای گران‌قدر، به تبیین معرفت‌شناسی دینی در پرتو کتاب، سنت و عقل پرداخته است. استاد فرزانه، با تأکید بر استناد به منابع معتبر و نقد رویکردهای غیرمستند مانند اجماع، اخباری‌گری و تقلید کورکورانه، علم دینی را به‌عنوان نظامی پویا، عمل‌گرا و هماهنگ با علوم مدرن معرفی می‌کنند. این نوشتار، مانند آیینه‌ای است که حقیقت دین را در پرتو عقل و وحی منعکس کرده و منبعی ارزشمند برای پژوهشگران فراهم می‌آورد.
| با نظارت صادق خادمی |