متن درس
پیام نهضت عاشورا برای نسل امروز
برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۱۰۲)
دیباچه
نهضت عاشورا، چونان مشعلی فروزان در تاریخ بشریت، نه‌تنها رویدادی تاریخی، بلکه جریانی معنوی و الهی است که راه سعادت و رستگاری را به انسان‌ها نشان می‌دهد. این نهضت، با محوریت وجود مبارک امام حسین علیه‌السلام، الگویی بی‌بدیل از ایمان، معرفت، و شجاعت در برابر ظلم ارائه کرده است که برای نسل امروز، پیام‌هایی عمیق و کاربردی دارد. این نوشتار، با تکیه بر درس‌گفتارهای استاد فرزانه قدس‌سره، به تبیین این پیام‌ها می‌پردازد و با نگاهی جامع، ابعاد گوناگون عاشورا را در قالب چارچوبی علمی و منسجم بررسی می‌کند. هدف این اثر، ارائه الگویی پویا برای بهره‌گیری از معارف عاشورا در زندگی فردی و اجتماعی است، به‌گونه‌ای که همسو با نیازهای زمانه و شرایط کنونی باشد.
بخش یکم: جایگاه معصومین علیهم‌السلام در هدایت بشری
معصومین علیهم‌السلام: راه و راهنما
معصومین علیهم‌السلام خود را چونان «سفینة‌النجاة» (کشتی نجات) و «مصباح‌الهدی» (چراغ هدایت) معرفی کرده‌اند. این تعبیر، نمایانگر نقش بی‌همتای ایشان در رهنمون ساختن انسان‌ها به سوی توحید و خداپرستی است. قرآن کریم می‌فرماید: قُولُوا لَا إِلَٰهَ إِلَّا ٱللَّهُ تُفْلِحُوا (بگویید جز خدا هیچ معبودی نیست تا رستگار شوید). معصومین علیهم‌السلام، به‌عنوان واسطه‌های الهی، مسیر رسیدن به این هدف متعالی را هموار می‌سازند. ایشان نه هدف نهایی، بلکه راهنماهایی متعالی‌اند که انسان را به سوی حقیقت توحید هدایت می‌کنند. این جایگاه، التزام به سیره و سلوک معصومین را به ضرورتی انکارناپذیر برای زندگی فردی و اجتماعی تبدیل می‌کند، چنان‌که گویی بی‌بهره‌مندی از این کشتی نجات، انسان در امواج طوفانی گمراهی سرگردان خواهد ماند.
مفهوم «حسین منی و انا من حسین»
پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله فرمودند: «حسین از من است و من از حسینم». این حدیث شریف، جایگاه بی‌نظیر امام حسین علیه‌السلام را در حفظ و تداوم دین مبین اسلام آشکار می‌سازد. فراز «حسین منی» به خویشاوندی معنوی و نسبی میان پیامبر و امام حسین اشاره دارد، اما فراز «انا من حسین» از وابستگی وجودی پیامبر به ایشان حکایت می‌کند. این تعبیر نشان می‌دهد که حیات و بقای دین اسلام به نهضت عاشورا و شهادت امام حسین علیه‌السلام وابسته است. اگر این قیام نبود، دین به‌تدریج در گرداب انحرافات و کژراهه‌های زمانه فرو می‌رفت. این سخن، چونان کلیدی است که درهای معرفت به عظمت عاشورا را می‌گشاید و نقش آن را در احیای ارزش‌های دینی برجسته می‌سازد.
| درنگ: فراز «انا من حسین» نشان‌دهنده وابستگی وجودی پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله به امام حسین علیه‌السلام است، به‌گونه‌ای که بقای دین و رسالت نبوی مرهون شهادت و قیام حسینی است. |
نقش عاشورا در احیای دین
امام حسین علیه‌السلام با شهادت خویش، از استهلاک تدریجی دین جلوگیری کردند. در دورانی که برخی به بهانه تقيه، از قیام در برابر ظلم و انحراف پرهیز می‌کردند، ایشان با گفتار «جز به شهادت مرگ را نمی‌پذیرم»، الگویی از شجاعت و فداکاری ارائه دادند. این اقدام، نشان‌دهنده ضرورت قیام در برابر انحرافات و حفظ اصالت دینی است. تقيه، هرچند در جای خود ارزشمند است، اما نباید بهانه‌ای برای سکوت در برابر ظلم شود. عاشورا، چونان نقطه عطفی در تاریخ اسلام، نشان داد که حفظ دین گاه نیازمند ایثار جان و مال است، مانند مشعلی که در تاریکی شب، راه را به گمشدگان نشان می‌دهد.
نسبت وجودی پیامبر و امام حسین علیه‌السلام
پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله فرمودند: «من پیامبر بودم در حالی که آدم میان آب و گل بود». این حدیث، به تقدم وجودی ایشان اشاره دارد و رابطه «انا من حسین» را به مثابه نسبتی مشابه میان پیامبر و حضرت آدم علیه‌السلام قرار می‌دهد. این تعبیر، جایگاه متعالی امام حسین علیه‌السلام را به‌عنوان ادامه‌دهنده رسالت نبوی نشان می‌دهد. عاشورا، نه‌تنها یک واقعه تاریخی، بلکه جریانی معنوی و الهی است که دین را در برابر انحرافات حفظ کرد. این نسبت، چونان پلی است که گذشته و آینده دین را به هم پیوند می‌دهد و عاشورا را به‌عنوان محوری بی‌بدیل در تاریخ اسلام معرفی می‌کند.
بخش دوم: ویژگی‌های ممتاز امام حسین علیه‌السلام و یارانش
سه ویژگی برجسته امام حسین علیه‌السلام
امام حسین علیه‌السلام دارای سه ویژگی برجسته ایمان، معرفت، و عصمت‌اند که در آیات قرآن کریم تأیید شده‌اند. قرآن کریم در آیه تطهیر می‌فرماید: إِنَّمَا يُرِيدُ ٱللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنكُمُ ٱلرِّجْسَ أَهْلَ ٱلْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيرًا (همانا خدا می‌خواهد پلیدی را از شما اهل بیت بزداید و شما را پاک و پاکیزه گرداند). این آیه، به‌همراه آیات مودة و مباهله، گواه طهارت و عصمت ایشان است. ایمان عمیق به خدا، معرفت کامل به حقیقت، و عصمت در برابر خطا، امام حسین علیه‌السلام را به الگویی بی‌نظیر بدل ساخته است. این ویژگی‌ها، چونان ستارگانی در آسمان هدایت، مسیر سعادت را برای پیروان روشن می‌سازند.
صحت مبدأ، مسیر، و هدف
نهضت عاشورا با سه ویژگی صحت مبدأ، صحت مسیر، و صحت هدف متمایز است. صحت مبدأ به نسب پاک و طیب امام حسین علیه‌السلام اشاره دارد که از خمسه طیبه و برترین پدران و مادران است. صحت هدف، در اقامه حق و محو نسبی باطل تجلی یافته است. صحت مسیر نیز به روش عادلانه و معصومانه ایشان در پیمودن راه حق اشاره دارد. این سه ویژگی، نهضت عاشورا را به حرکتی کامل و بی‌نقص بدل کرده است، مانند رودی زلال که از سرچشمه‌ای پاک جاری شده و به دریای حقیقت می‌پیوندد.
| درنگ: صحت مبدأ، مسیر، و هدف در نهضت عاشورا، این حرکت را به الگویی بی‌نظیر از کمال و جامعیت تبدیل کرده است که برای نسل امروز درس‌آموز است. |
تمایز یاران امام حسین علیه‌السلام
یاران امام حسین علیه‌السلام از خلوص و فداکاری بی‌مانندی برخوردار بودند و نفاق در میان ایشان راه نداشت. برخلاف دیگر معصومین علیهم‌السلام که گاه با نفاق یاران مواجه بودند، یاران عاشورا با قلبی پاک و عزمی راسخ برای شهادت در کنار امام خویش ماندند. این خلوص، عاشورا را به نمونه‌ای بی‌بدیل از وفاداری و ایثار بدل کرده است. در شب عاشورا، هنگامی که امام بیعت را از یاران برداشتند و فرمودند هرکس می‌خواهد از تاریکی شب بهره گیرد و برود، یاران با صفا و قداست پاسخ دادند که شهادت در کنار ایشان از زندگی برتر است. این وفاداری، چونان گوهری درخشان در تاریخ بشریت می‌درخشد.
بخش سوم: ویژگی‌های عاشورائیان و الگوبرداری از عاشورا
ویژگی‌های عاشورائیان
برای حسینی بودن، باید به الگوی امام حسین علیه‌السلام اقتدا کرد. عاشورائیان باید دارای ایمان، معرفت، شجاعت، و همدلی با مظلومان باشند. حسینی بودن، نه به ظاهر و کلیشه، بلکه به حقیقت و محتواست. عاشورایی کسی است که در برابر ظالم بایستد، با مظلومان همدردی کند، و اهل احسان و شهامت باشد. کسانی که تنها به ظواهر بسنده می‌کنند یا از حقیقت عاشورا غافل‌اند، حسینی بودنشان صوری است، مانند کسانی که در کوفه به دنبال منافع مادی بودند و امام را رها کردند. حسینی واقعی، در ظاهر و باطن با مولای خویش همراه است، مانند درختی که هم ریشه‌ای استوار دارد و هم شاخسارانی سرسبز.
هدف عاشورائیان
هدف عاشورائیان، محو باطل و اقامه حق است، نه کسب منافع مادی. عاشورایی کسی است که دین‌باوری را توسعه می‌دهد و جامعه را به سوی سلامت و سعادت رهنمون می‌سازد. این هدف، چونان مشعلی است که تاریکی‌های جهل و ظلم را می‌زداید و راه را برای تحقق عدالت روشن می‌کند. کسانی که به دنبال منافع شخصی‌اند، از این هدف والا فاصله دارند و نمی‌توانند ادعای حسینی بودن داشته باشند.
اهمیت صحت مسیر
صحت مسیر، نتیجه شناخت مبدأ و هدف است. عاشورایی باید مسیری آگاهانه، عالمانه، و عادلانه را برگزیند. ممکن است کسی مبدأ و هدف درستی داشته باشد، اما مسیر نادرست، او را به کژراهه برد. مسیر حسینی، با اعتدال و آگاهی همراه است و از افراط و تفریط به دور است. انتخاب مسیر صحیح، مانند تنظیم قطب‌نمایی است که در طوفان‌های زمانه، راه درست را نشان می‌دهد.
| درنگ: صحت مسیر، میوه شناخت مبدأ و هدف است و عاشورائیان باید با آگاهی و اعتدال، مسیری عادلانه را برای تحقق آرمان‌های حسینی برگزینند. |
شناخت مسیر در شرایط مختلف
شناخت مسیر صحیح، به شرایط زمانی و مکانی بستگی دارد و باید لحظه به لحظه ارزیابی شود. عاشورائیان باید مانند پزشکان اورژانس، با حضور مداوم، تخصص، و به‌روز بودن، مسیر مناسب را انتخاب کنند. گاه اقتضای زمان، قیام و مبارزه است و گاه صلح و آگاهی‌بخشی. این پویایی، عاشورا را به الگویی زنده و کارآمد برای همه اعصار بدل کرده است، مانند رودی که با توجه به زمین، مسیر خود را می‌یابد.
ضرورت تخصص و به‌روز بودن
جامعه حسینی باید با تخصص، ایمان، و معرفت حرکت کند. هدف باید روشن باشد: آیا دین هدف است یا دنیا؟ عاشورایی واقعی، لحظه به لحظه مسیر را با آگاهی و معرفت طی می‌کند، مانند پزشکی که با دانش روز، بیمار را درمان می‌کند. تخصص و به‌روز بودن، کلید موفقیت در تحقق آرمان‌های عاشوراست.
بخش چهارم: نقد رویکردهای کنونی و راهکارهای اصلاحی
نقد رویکردهای ظاهری به عاشورا
متأسفانه، بهره‌گیری جامعه از عاشورا اغلب صوری و ظاهری است. عزاداری‌های ده‌روزه محرم، گرچه ارزشمندند، اما اگر به کلیشه و عادت بدل شوند، نتایج محدودی دارند. مجالس عاشورایی که تنها به سینه‌زنی و توزیع غذا بسنده می‌کنند، مانند آتشی‌اند که پس از فروزان شدن، با باران غفلت خاموش می‌شود. انگیزه برخی شرکت‌کنندگان در این مجالس، ضعیف‌تر از تماشاگران یک رویداد ورزشی است، زیرا هدفمندی و جهت‌گیری در آن‌ها کمرنگ است.
ضرورت هدفمندی در مجالس عاشورایی
مجالس عاشورایی باید هدفمند و جهت‌دار باشند، مانند رویدادهای ورزشی که با انگیزه و برنامه‌ریزی برگزار می‌شوند. گرچه سینه‌زنی، عزاداری، و منبر ارزشمندند، اما باید به سوی اهداف متعالی جهت‌گیری شوند. عاشورا، سوژه‌ای بی‌نظیر است که در میان انبیا و اولیا بی‌مانند است، اما بسنده کردن به ظواهر آن، مانند بهره‌گیری از گوهری گرانبها تنها برای نمایش است.
پرهیز از افراط و تفریط
افراط در عزاداری یا انکار ارزش آن، هر دو خطاست. حسینی بودن، به معنای هماهنگی با اهداف و حرکت امام حسین علیه‌السلام است. نه غرق شدن در ظواهر و نه نادیده گرفتن ارزش‌های عاشورا، بلکه التزام به آرمان‌های آن، حسینی بودن را محقق می‌سازد. این اعتدال، مانند ترازویی است که عدالت و حقیقت را در جامعه برقرار می‌کند.
بخش پنجم: آموزش و تبیین علمی عاشورا
ضرورت آموزش علمی عاشورا
برای نهادینه‌سازی معارف عاشورا، باید آن را از پیش‌دبستانی تا دانشگاه در قالب واحدهای درسی ارائه کرد. این آموزش‌ها نباید صوری باشند، بلکه باید ابعاد عرفانی، تاریخی، جامعه‌شناختی، روان‌شناختی، فلسفی، فقهی، و اخلاقی عاشورا را در بر گیرند. حرف‌های کهنه و تکراری، در دنیای امروز خریدار ندارد. آموزش عاشورا باید نو و مدرن باشد تا نسل جدید را با این نهضت عالمانه آشنا سازد، مانند نهالی که با آبی زلال پرورش می‌یابد.
عاشورا به‌عنوان سوژه علمی
نهضت عاشورا می‌تواند موضوعی برای علوم انسانی مانند جامعه‌شناسی، روان‌شناسی، فلسفه، و حقوق باشد. در حالی که برای شخصیت‌هایی مانند گاندی و نهرو صدها جلد کتاب نوشته شده، درباره عاشورا آثار علمی اندکی وجود دارد. این نهضت، چونان معدنی غنی است که می‌تواند برای مراکز علمی، سوژه‌ای بی‌پایان برای پژوهش باشد و پیام‌های آن را به جهانیان معرفی کند.
| درنگ: نهضت عاشورا، به‌عنوان سوژه‌ای چندوجهی، قابلیت تحلیل علمی در حوزه‌های گوناگون علوم انسانی را دارد و می‌تواند چراغی پرنور برای جهانیان باشد. |
نقد فقدان آثار علمی درباره عاشورا
اکثر آثار درباره عاشورا، مانند مقاتل، فاقد سندیت علمی و پر از مطالب غیرمستندند. علم دینی نتوانسته است کتاب‌های روان‌شناختی، جامعه‌شناختی، یا فلسفی درباره عاشورا تولید کند. این ضعف، مانع از تبیین دقیق و عالمانه این نهضت برای نسل امروز شده است، مانند گوهری که در خاک مدفون مانده و ارزش آن ناشناخته است.
نقد اشکالات فقهی به عاشورا
برخی اشکالات در علم دینی به قیام عاشورا وارد شده است، مانند آیه وَلَا تُلْقُوا بِأَيْدِيكُمْ إِلَى ٱلتَّهْلُكَةِ (و خود را با دستان خود به هلاکت نیفکنید). این اشکالات، ناشی از عدم درک عمیق فقه حسینی است. فقه حسینی، مبتنی بر معرفت و شجاعت است و نیازمند بازنگری در چارچوب‌های سنتی علم دینی است تا با روح عاشورا همخوانی یابد.
تبیین علمی مظلومیت عاشورا
مظلومیت امام حسین علیه‌السلام باید به‌صورت علمی و نه صرفاً احساسی تبیین شود. رویکرد احساسی، گرچه ارزشمند است، اما نمی‌تواند تأثیر عمیقی بر جامعه داشته باشد. تبیین علمی مظلومیت عاشورا، می‌تواند نسل جدید را با عمق این نهضت آشنا سازد، مانند نوری که از پس ابرهای جهل می‌تابد.
بخش ششم: گذار از فرهنگ سنتی به علمی
نقد فرهنگ سنتی و احساسی
فرهنگ کنونی جامعه، سنتی و احساسی است و از ویژگی‌های فرهنگ علمی فاصله دارد. مجالس عاشورایی، اغلب با حرف‌های تکراری و کهنه برگزار می‌شوند و انگیزه برخی شرکت‌کنندگان، به اندازه تماشاگران رویدادهای ورزشی نیست. این فرهنگ سنتی، مانند قایقی است که در ساحل عادت لنگر انداخته و از حرکت به سوی اقیانوس معرفت بازمانده است.
ضرورت گذار به فرهنگ علمی
جامعه حسینی باید به سوی فرهنگ علمی و عقلانی حرکت کند. عاشورا، الگویی پویا و به‌روز است که جامعه را به رشد و بالندگی دعوت می‌کند. علم دینی و دانشگاهیان باید با تکیه بر معرفت و تخصص، این نهضت را به نسل جدید معرفی کنند تا از عادت‌های سنتی و غیرهدفمند فاصله گیرند.
بخش هفتم: الگوبرداری عملی از عاشورا
شیوه‌های الگوبرداری از عاشورا
برای الگوبرداری از عاشورا، باید سوژه‌های آن را به آثار فرهنگی و جهانی تبدیل کرد. تولید فیلم و آثار هنری می‌تواند پیام عاشورا را به جهانیان منتقل کند. آرمان شهادت، در جبهه‌های جنگ مؤثر بود، اما امروز جامعه به ایثار و انفاق نیاز دارد. این ارزش‌ها، در جامعه کنونی کمرنگ شده و بخل و حسد رواج یافته است. ایثار، مانند آبی است که زمین خشک جامعه را سیراب می‌کند.
ادب حسینی به‌عنوان الگو
ادب امام حسین علیه‌السلام، مانند رفتار ایشان با پیرمردی که وضویش را نادرست می‌گرفت، باید الگوی جامعه باشد. ایشان با احترام و بدون تحقیر، اشکال او را اصلاح کردند. این ادب، در جامعه امروز که پر از بی‌احترامی و رفتارهای ناپسند است، می‌تواند الگویی تحول‌آفرین باشد. رفتارهای ناپسند، مانند آلودگی صوتی، نشان‌دهنده فاصله جامعه از فرهنگ حسینی است.
| درنگ: ادب حسینی، به‌عنوان الگویی از احترام و مهربانی، می‌تواند جامعه را از بی‌فرهنگی و رفتارهای ناپسند نجات دهد. |
ضرورت توسعه متوازن
جامعه حسینی باید در همه زمینه‌ها، از جمله کشاورزی، به سوی مدرن‌سازی حرکت کند. همان‌گونه که در آرمان شهادت رشد کرده‌ایم، باید در ایثار و انفاق نیز پیشرفت کنیم. کشاورزی سنتی، با مصرف غیرعلمی آب، باید جای خود را به روش‌های مدرن و صنعتی دهد. این توازن، مانند بدنی است که همه اعضای آن هماهنگ و سالم‌اند.
نتیجه‌گیری
نهضت عاشورا، چونان گوهری درخشان در تاریخ بشریت، پیام‌هایی عمیق و جاودانه برای نسل امروز دارد. ویژگی‌های ایمان، معرفت، و عصمت امام حسین علیه‌السلام، همراه با خلوص یاران ایشان، این نهضت را به الگویی بی‌نظیر از فداکاری و شجاعت بدل کرده است. نقد رویکردهای احساسی و سنتی به عاشورا، بر ضرورت تبیین علمی و عالمانه این نهضت تأکید دارد. آموزش عاشورا در قالب واحدهای درسی، تولید آثار علمی در حوزه‌های گوناگون، و الگوبرداری از آرمان‌هایی مانند ایثار و ادب، می‌تواند جامعه را به سوی رشد و بالندگی هدایت کند. این نوشتار، با تکیه بر درس‌گفتارهای استاد فرزانه قدس‌سره، تلاش کرد تا این پیام‌ها را با زبانی فاخر و علمی به تصویر کشد و راه را برای بهره‌گیری عملی از عاشورا هموار سازد.
| با نظارت صادق خادمی |