متن درس
جلسات دورهمی: پویایی فقه در مواجهه با مسائل نوین
برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۱۱۹)
دیباچه
این نوشتار، با تأمل بر دغدغه‌های بنیادین معرفت دینی و ضرورت پویایی فقه در پاسخ‌گویی به مسائل نوظهور، به بازنویسی و تحلیل درس‌گفتارهای استاد فرزانه قدس‌سره پرداخته است. محور این گفتار، بررسی ظرفیت‌های شریعت در انطباق با چالش‌های معاصر و نقش عقل و عرف در تکمیل احکام است. متن پیش رو، با زبانی فصیح و متین، کوشیده است تا معارف دینی را در قالبی منسجم و معنوی ارائه دهد، به‌گونه‌ای که هم پاسخگوی نیازهای فکری باشد و هم روح حقیقت‌جویی را در خواننده برانگیزد. این نوشتار، چونان چراغی است که راه پویایی فقه را در گستره زمان روشن می‌سازد.
بخش یکم: پویایی شریعت در مواجهه با مسائل نوین
گستردگی مسائل در برابر محدودیت عناوین روایی
استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که احکام شرعی در باب شجاج و جراحات، به عناوین محدودی (ده تا دوازده عنوان) در روایات خلاصه شده‌اند، حال آنکه مسائل واقعی در جامعه، به مراتب گسترده‌تر از این احکام هستند. این محدودیت، نه به معنای ناتوانی شریعت، بلکه دعوتی است به تطبیق و تعمیم احکام به مسائل نوظهور. شریعت، چونان جاده‌ای است که اگرچه عنوان واحدی دارد، اما هزاران مسیر در آن قابل پیمایش است.
این دیدگاه، بر پویایی فقه تأکید دارد. شریعت، به‌عنوان نظامی حقوقی-اخلاقی، چارچوبی کلی ارائه داده و برای موارد خارج از نص، به عقلای عادل و مقوم واگذار کرده است تا با ارزیابی دقیق، احکام مناسب را استخراج کنند. این انعطاف، مانع از تحجر فقه شده و آن را به نظامی پاسخ‌گو به نیازهای زمان تبدیل می‌کند.
| درنگ: شریعت، با ارائه چارچوب‌های کلی و ابزارهایی مانند ارش و حکومت، امکان پاسخ‌گویی به مسائل نوظهور را فراهم می‌سازد. |
تمایز احکام تعبدی و غیرتعبدی
احکام تعبدی، مانند نماز، دارای ساختاری مشخص و غیرقابل تغییر (دو، سه یا چهار رکعت) هستند، اما احکام غیرتعبدی، مانند شجاج و جراحات، به دلیل تنوع و پیچیدگی، قابلیت تطبیق با شرایط مختلف را دارند. شکستگی‌ها و جراحات، به دلیل تفاوت در شدت، عمق، و نوع، نیازمند ارزیابی عرفی و کارشناسی است. این تمایز، چونان خطی است که میان صلابت عبادت و انعطاف قضاوت کشیده شده است.
این دیدگاه، بر انعطاف‌پذیری شریعت در حوزه احکام غیرتعبدی تأکید دارد. برخلاف احکام تعبدی که به دلیل ماهیت عبادی، صلب و غیرقابل تغییرند، احکام غیرتعبدی به عرف، عقل، و تخصص وابسته‌اند تا عدالت در قضاوت و جبران خسارت تأمین شود.
| درنگ: احکام غیرتعبدی، به دلیل وابستگی به عرف و تخصص، انعطاف‌پذیری لازم برای پاسخ‌گویی به تنوع مسائل را دارند. |
نقش عقلای عادل در تعیین احکام
در مواردی که شریعت حکم صریحی ارائه نکرده، عقلای عادل مسئول تعیین ارزش و جبران خسارت هستند. این فرآیند، با عنوان «ارش و حکومت» شناخته می‌شود و نیازمند ارزیابی دقیق توسط کارشناسان عادل است. ارش، چونان ترازویی است که عدالت را در قضاوت‌های فقهی سنجیده و حق هیچ‌کس را ضایع نمی‌کند.
این مکانیزم، شریعت را از جمود و تحجر دور نگه داشته و به آن قابلیت پاسخ‌گویی به مسائل نوین را می‌بخشد. شریعت، خود به عقلای عادل اجازه داده است که در نبود نص صریح، با ارزیابی عقلایی و عرفی، احکام را تعیین کنند. این فرآیند، نه قیاس، بلکه تطبیق عقلایی در چارچوب شرعی است.
| درنگ: ارش و حکومت، ابزارهایی فقهی برای تطبیق احکام با شرایط متغیر و تأمین عدالت هستند. |
نقد محدودیت به عناوین روایی
محدود کردن مسائل به چند عنوان روایی، مانع از پاسخ‌گویی به تنوع مسائل است. استاد تأکید دارند که شریعت به دنبال ضایع شدن حق هیچ‌کس نیست و در صورت نبود نص صریح، باید از ارش و حکومت استفاده کرد. این نقد، چونان هشداری است که فقه را از تنگنای تحجر به سوی گستره اجتهاد پویا رهنمون می‌سازد.
این دیدگاه، به ضرورت اجتهاد پویا اشاره دارد. فقه سنتی اگر به عناوین محدود روایی اکتفا کند، نمی‌تواند به نیازهای جامعه مدرن پاسخ دهد. استفاده از ابزارهایی مانند ارش، به معنای انطباق فقه با واقعیت‌های اجتماعی است.
| درنگ: اکتفا به عناوین محدود روایی، مانع از پاسخ‌گویی فقه به تنوع مسائل است و اجتهاد پویا را ضروری می‌سازد. |
ضعف برخی روایات و ضرورت ارزیابی عقلایی
استاد اشاره دارند که برخی روایات در باب شجاج ضعیف هستند و نمی‌توان صرفاً به آن‌ها اکتفا کرد. تنوع جراحات، مانند تفاوت میان خراشی سی‌سانتی‌متری و دوسانتی‌متری، نیازمند ارزیابی عقلایی و کارشناسی است. این تفاوت‌ها، چونان شاخه‌های درختی هستند که هر یک به رنگی و شکلی از حقیقت شریعت جلوه‌گر می‌شوند.
این نکته، بر اهمیت نقد سندی و محتوایی روایات تأکید دارد. ضعف برخی روایات، فقیه را ملزم می‌کند که به عقل و عرف رجوع کند تا احکام عادلانه‌ای استخراج شود. این رویکرد، فقه را به سوی علمی شدن و دوری از سطحی‌نگری سوق می‌دهد.
| درنگ: ضعف برخی روایات، ضرورت رجوع به عقل و عرف برای استخراج احکام عادلانه را برجسته می‌سازد. |
جمع‌بندی بخش یکم
این بخش، با تأکید بر پویایی شریعت و انعطاف‌پذیری احکام غیرتعبدی، به نقش محوری عقلای عادل و ابزارهایی مانند ارش و حکومت در پاسخ‌گویی به مسائل نوظهور پرداخته است. استاد، با نقد اکتفا به عناوین محدود روایی و تأکید بر ارزیابی عقلایی، شریعت را نظامی پویا و پاسخ‌گو به چالش‌های معاصر معرفی کرده‌اند.
بخش دوم: نقد عامیانه‌نگری و ضرورت علمی شدن فقه
عامیانه‌نگری به‌عنوان مانع رشد فقه
استاد، عامیانه‌نگری را مانعی در برابر رشد و کمال فقه می‌دانند. شریعت، نه‌تنها مانع پیشرفت نیست، بلکه از طریق ابزارهایی مانند ارش و حکومت، به عقلای عادل اجازه می‌دهد تا احکام را با شرایط روز تطبیق دهند. عامیانه‌نگری، چونان غباری است که بر آیینه فقه نشسته و مانع از انعکاس نور حقیقت می‌شود.
این نقد، دعوتی است به علمی شدن فقه و اجتهاد. فهم سطحی و غیرعلمی از دین، مانع از بهره‌گیری از ظرفیت‌های پویای شریعت می‌شود. شریعت، با ارائه چارچوب‌های کلی، فقیهان را به سوی اجتهادی روشمند و علمی رهنمون می‌سازد.
| درنگ: عامیانه‌نگری، مانع رشد فقه است و اجتهاد علمی، راه برون‌رفت از این محدودیت است. |
شست‌وشوی اموات با دستگاه: انطباق با فناوری
استاد به مثالی اشاره دارند که در برخی جوامع، شست‌وشوی اموات با دستگاه‌های مدرن مطرح شده و عالمان دینی باید آن را بررسی کنند. این مثال، چونان پلی است که فقه را به سوی پذیرش فناوری‌های نوین هدایت می‌کند، مشروط بر اینکه با موازین شرعی سازگار باشد.
این دیدگاه، ضرورت انطباق فقه با پیشرفت‌های تکنولوژیک را نشان می‌دهد. شریعت، از پذیرش فناوری‌های جدید استقبال می‌کند، به شرطی که در چارچوب موازین شرعی قرار گیرد. این انعطاف، فقه را به نظامی زنده و پویا تبدیل می‌کند.
| درنگ: شریعت، با پذیرش فناوری‌های سازگار با موازین شرعی، پویایی خود را در مواجهه با پیشرفت‌های مدرن نشان می‌دهد. |
فناوری در ورزش و نقد خطای داوری
استاد، با اشاره به استفاده از فناوری در فوتبال (مانند دوربین‌های چندگانه برای تشخیص خطای داور)، تأکید دارند که خطا در هر حوزه‌ای، از جمله قضاوت دینی، باید با ابزارهای علمی شناسایی و اصلاح شود. این مقایسه، چونان تمثیلی است که ضرورت نقد علمی در فقه را به تصویر می‌کشد.
همان‌گونه که فناوری در ورزش به کاهش خطاها کمک کرده، علم دینی نیز باید از ابزارهای علمی برای نقد و اصلاح احکام بهره ببرد. این دیدگاه، بر ضرورت ایجاد نظام نقد علمی در فقه تأکید دارد.
| درنگ: استفاده از ابزارهای علمی برای نقد و اصلاح خطاها، ضرورت پویایی علم دینی است. |
نقد اکتفا به فتوای مجتهد بدون بررسی
استاد تأکید دارند که فتوای مجتهد، هرچند معتبر، نباید بدون نقد و بررسی پذیرفته شود. همان‌گونه که داور در فوتبال ممکن است خطا کند، مجتهد نیز ممکن است اشتباه کند و فتوایش باید کارشناسی شود. این دیدگاه، چونان هشداری است که علم دینی را به سوی شفافیت و پاسخ‌گویی سوق می‌دهد.
این نقد، بر ضرورت ایجاد نظام نقد علمی در علم دینی تأکید دارد. اجتهاد، باید با بررسی‌های دقیق و گروهی همراه باشد تا از خطاها کاسته شود. این فرآیند، فقه را از عامیانه‌نگری دور کرده و به سوی علمی شدن هدایت می‌کند.
| درنگ: فتوای مجتهد باید با نقد علمی و بررسی گروهی همراه باشد تا از خطاها کاسته شود. |
جمع‌بندی بخش دوم
این بخش، با نقد عامیانه‌نگری و تأکید بر ضرورت علمی شدن فقه، به نقش ابزارهای علمی و فناوری در پویایی شریعت پرداخته است. استاد، با بهره‌گیری از مثال‌هایی مانند شست‌وشوی اموات با دستگاه و فناوری در ورزش، بر لزوم انطباق فقه با پیشرفت‌های مدرن و نقد علمی فتواها تأکید کرده‌اند.
بخش سوم: ارزش انسان در شریعت و ابزارهای فقهی
ارزش والای انسان در شریعت
استاد تأکید دارند که در شریعت، انسان با تمام اجزای وجودش ارزشمند است. از دست دادن هر جزء، مانند چشم، گوش یا بینی، معادل نابودی کل انسان تلقی شده و دیه‌ای معادل دیه کامل دارد. انسان، چونان گوهری است که هر جزء آن، درخششی از کل حقیقت او را نمایان می‌سازد.
این دیدگاه، بر کرامت انسانی در شریعت تأکید دارد. هر جزء از انسان، به دلیل نقش آن در هویت و حیات او، ارزشی هم‌سنگ کل انسان دارد. این اصل، شریعت را به نظامی عادلانه و انسان‌محور تبدیل می‌کند.
| درنگ: در شریعت، هر جزء از انسان، به دلیل نقش آن در هویت او، ارزشی معادل کل انسان دارد. |
نقد نقل‌های غیرمعتبر در علم دینی
استاد به نقل‌هایی که بدون بررسی صحت و سقم انجام می‌شوند، انتقاد دارند و معتقدند که علم دینی باید از نقل‌های غیرمعتبر پاکسازی شود. این نقد، چونان نسیمی است که غبار تحریف را از آیینه معارف دینی می‌زداید.
این دیدگاه، دعوتی به بازنگری در روش‌های نقل و انتقال معارف دینی است. علم دینی باید بر پایه منابع معتبر و روش‌های علمی استوار باشد تا از تحریف و خطا مصون بماند.
| درنگ: علم دینی باید از نقل‌های غیرمعتبر پاکسازی شده و بر منابع معتبر استوار گردد. |
لزوم حسابرسی در امور مالی و فتواها
استاد تأکید دارند که عدالت مجتهد، مانع از لزوم حسابرسی در امور مالی یا بررسی علمی فتواها نیست. همان‌گونه که در امور مالی نیاز به حسابرسی است، فتواها نیز باید نقد شوند. حسابرسی، چونان نگهبانی است که از حریم عدالت و شفافیت پاسداری می‌کند.
این دیدگاه، بر شفافیت و پاسخ‌گویی در علم دینی تأکید دارد. عدالت فردی نمی‌تواند جایگزین نظام‌های علمی و نظارتی شود. ایجاد بانک اطلاعاتی فتواها و بررسی گروهی آن‌ها، گامی در راستای علمی شدن علم دینی است.
| درنگ: حسابرسی در امور مالی و نقد علمی فتواها، لازمه شفافیت و پویایی علم دینی است. |
جمع‌بندی بخش سوم
این بخش، با تأکید بر ارزش والای انسان در شریعت و نقد نقل‌های غیرمعتبر، به ضرورت شفافیت و حسابرسی در علم دینی پرداخته است. استاد، با دعوت به پاکسازی علم دینی از نقل‌های غیرمعتبر و ایجاد نظام نقد علمی، فقه را به سوی پویایی و عدالت هدایت کرده‌اند.
بخش چهارم: ضرورت نظام‌مند شدن اجتهاد
نقد روش‌های غیرعلمی در اجتهاد
استاد به روش‌های غیرعلمی در اجتهاد انتقاد دارند و معتقدند که فتواها باید در یک نظام علمی نقد و بررسی شوند تا از خطاها جلوگیری شود. این نقد، چونان فریادی است که علم دینی را به سوی روشمندی و دقت فرامی‌خواند.
این دیدگاه، به ضرورت ایجاد بانک اطلاعاتی فتواها و بررسی گروهی آن‌ها اشاره دارد. علم دینی باید با روش‌های علمی و نظام‌مند پیش رود تا از خطاها و تحریفات مصون بماند.
| درنگ: اجتهاد باید با روش‌های علمی و نظام‌مند پیش رود تا از خطاها مصون بماند. |
نقد نظام‌های آموزشی کنونی در علم دینی
استاد نظام‌های آموزشی کنونی در علم دینی را نقد کرده و معتقدند که فقدان نظام نقد و بررسی گروهی، به پراکندگی و خطا در فتواها منجر شده است. این نقد، چونان هشداری است که علم دینی را به سوی اصلاح و انسجام دعوت می‌کند.
ایجاد بانک اطلاعاتی فتواها و نقد گروهی آن‌ها، گامی در راستای اصلاح نظام‌های آموزشی است. این فرآیند، علم دینی را از عامیانه‌نگری به سوی روشمندی علمی هدایت می‌کند.
| درنگ: اصلاح نظام‌های آموزشی و ایجاد بانک اطلاعاتی فتواها، لازمه پویایی علم دینی است. |
جمع‌بندی بخش چهارم
این بخش، با نقد روش‌های غیرعلمی در اجتهاد و نظام‌های آموزشی کنونی، به ضرورت روشمندی و انسجام در علم دینی پرداخته است. استاد، با تأکید بر نقد گروهی فتواها و ایجاد نظام‌های علمی، علم دینی را به سوی پویایی و شفافیت رهنمون ساخته‌اند.
بخش پنجم: تأملات قرآنی و جمع‌بندی معرفتی
نظارت الهی و ضرورت دقت در قضاوت
استاد، با استناد به آیه وَرَبُّكَ لَبِالْمِرْصَادِ (و پروردگار تو در کمین‌گاه است؛ سوره فجر، آیه ۱۴)، بر نظارت الهی بر اعمال و ضرورت دقت و عدالت در قضاوت تأکید دارند. این آیه، چونان نگهبانی است که فقیهان را به سوی عدالت و دقت در احکام رهنمون می‌سازد.
این دیدگاه، بر اهمیت نظارت الهی و مسئولیت فردی در قضاوت تأکید دارد. فقیهان، به‌عنوان پاسداران شریعت، باید با دقت و عدالت، احکام را استخراج و نقد کنند.
| درنگ: نظارت الهی، فقیهان را به سوی دقت و عدالت در قضاوت رهنمون می‌سازد. |
جمع‌بندی بخش پنجم
این بخش، با تأمل بر نظارت الهی و ضرورت دقت در قضاوت، به نقش محوری عدالت و روشمندی در علم دینی پرداخته است. استاد، با استناد به آیات قرآن کریم، بر لزوم پویایی و شفافیت در فقه تأکید کرده‌اند.
نتیجه‌گیری
این نوشتار، با بازنویسی درس‌گفتارهای استاد فرزانه قدس‌سره، به بررسی پویایی شریعت در مواجهه با مسائل نوین پرداخته است. شریعت، به‌عنوان نظامی حقوقی-اخلاقی، با ابزارهایی مانند ارش و حکومت، امکان پاسخ‌گویی به چالش‌های معاصر را فراهم ساخته است. نقد عامیانه‌نگری، تأکید بر نقش عقلای عادل، و دعوت به نظام‌مند شدن اجتهاد، از مهم‌ترین محورهای این گفتار است. استاد، با بهره‌گیری از آیات قرآن کریم و مثال‌های معاصر، فقه را به‌عنوان نظامی پویا و پاسخ‌گو معرفی کرده‌اند که می‌تواند با روش‌های علمی، عدالت را در همه ابعاد تأمین کند. این متن، چونان جویباری است که از سرچشمه حقیقت شریعت نشأت گرفته و به سوی دریای عدالت و پویایی جاری است.
| با نظارت صادق خادمی |