متن درس
جلسات دورهمی: تأملاتی در انعطاف‌پذیری دینی و مدیریت عقلانی احکام
برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۱۲۶)
دیباچه
این نوشتار، بازتابی است از درس‌گفتار شماره ۱۲۶ از مجموعه جلسات دورهمی استاد فرزانه قدس‌سره، که به موضوعی بنیادین در علم دینی، یعنی لزوم انعطاف‌پذیری در اجرای احکام و ضرورت رویکردی عقلانی و ایدئولوژیک در مدیریت دینی جامعه، اختصاص دارد. این درس‌گفتار، با نگاهی ژرف به چالش‌های اجرای احکام در عصر حاضر، بر اهمیت تطبیق دین با شرایط زمان و مکان تأکید می‌ورزد. متن پیش‌رو، با حفظ تمامی محتوای اصلی و تحلیل‌های ارائه‌شده، در قالبی منسجم و با زبانی فصیح و معیار، به تبیین مفاهیم کلیدی این درس‌گفتار می‌پردازد. با بهره‌گیری از تمثیلات و پیوندهای معنایی، تلاش شده است تا مفاهیم به‌گونه‌ای روشن و تأثیرگذار برای مخاطبان فرهیخته ارائه گردد.
بخش نخست: انعطاف‌پذیری در احکام دینی
مفهوم انعطاف در احکام تکلیفیه
استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که احکام دینی، مانند روزه، به توانایی و شرایط فرد وابسته است. اگر فردی به سبب بیماری یا ناتوانی قادر به انجام تکلیف نباشد، فقه اسلامی جایگزین‌هایی مانند کفاره را پیش‌بینی کرده است. این انعطاف، نشانه‌ای از عقلانیت ذاتی دین در تطبیق با واقعیت‌های زندگی است. برای نمونه، در صورتی که فرد بیمار روزه بگیرد، نه‌تنها تکلیفش پذیرفته نمی‌شود، بلکه ممکن است به دلیل تخلف از شرع، مشمول کفاره‌ای دیگر گردد. این اصل، مانند درختی است که شاخه‌هایش در برابر باد خم می‌شوند تا نشکنند، و نشان‌دهنده ظرفیت دین در هماهنگی با محدودیت‌های عملی است.
| درنگ: احکام دینی، مانند روزه، به شرایط و توانایی فرد وابسته است و انعطاف در اجرای آنها، نشانه عقلانیت ذاتی دین است. |
انعطاف در احکام مالی
یکی از نمونه‌های برجسته انعطاف در فقه اسلامی، رویکرد به بدهکاری است. قرآن کریم در آیه ۲۸۰ سوره بقره می‌فرماید:
فَنَظِرَةٌ إِلَىٰ مَيْسَرَةٍ
«مهلتی تا هنگام توانایی»
این آیه، بر مهلت دادن به بدهکار تا زمان توانایی مالی تأکید دارد. استاد فرزانه قدس‌سره این اصل را به مانند پلی می‌دانند که فرد را از تنگنای ناتوانی به ساحل توانمندی می‌رساند، و آن را نشانه‌ای از عقلانیت فقه در تطبیق با شرایط واقعی می‌شمارند.
| درنگ: فقه اسلامی با پیش‌بینی مهلت برای بدهکار، انعطاف خود را در احکام مالی نشان می‌دهد، که با شرایط واقعی زندگی همخوانی دارد. |
جمع‌بندی بخش نخست
انعطاف‌پذیری در احکام دینی، چه در حوزه تکلیفیه مانند روزه و چه در احکام مالی مانند بدهکاری، نشان‌دهنده ظرفیت دین در هماهنگی با محدودیت‌های انسانی و اجتماعی است. این انعطاف، مانند جریانی است که مسیر خود را بر اساس موانع طبیعی تنظیم می‌کند، و از این‌رو، اجرای احکام را با واقعیت‌های زندگی همسو می‌سازد.
بخش دوم: عقلانیت و ارائه جهانی دین
رویکرد عقلانی در ارائه دین
استاد فرزانه قدس‌سره بر این باورند که با رویکردی عقلانی و منعطف، می‌توان دین را به‌گونه‌ای به جهان ارائه کرد که مقبولیت عام یابد. این رویکرد، مانند دری است که به روی گفت‌وگو با فرهنگ‌ها و تمدن‌های دیگر گشوده می‌شود، و از تقابل‌های غیرضروری جلوگیری می‌کند. ارائه دین به‌صورت منطقی، نیازمند فهمی عمیق از احکام و توانایی تطبیق آنها با شرایط اجتماعی و فرهنگی است.
| درنگ: ارائه عقلانی و منعطف دین، امکان گفت‌وگو با جهان و مقبولیت جهانی آن را فراهم می‌سازد. |
نقد اجرای حدود در عصر حاضر
یکی از چالش‌های اجرای احکام در دنیای معاصر، مسئله حدود، مانند حد زنا، است. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که اجرای این حدود، در صورتی که با مقبولیت جهانی سازگار نباشد، می‌تواند به وجهه دین آسیب برساند. برای نمونه، اجرای سنگسار یا اعدام در شرایطی که جهان آن را خشونت می‌انگارد، مانند تیری است که به‌جای هدف، به قلب اعتبار دین اصابت می‌کند. از این‌رو، بازنگری در نحوه اجرای این احکام با توجه به شرایط اجتماعی ضروری است.
| درنگ: اجرای حدود بدون توجه به مقبولیت جهانی، می‌تواند به وجهه دین آسیب برساند و نیازمند بازنگری عقلانی است. |
جمع‌بندی بخش دوم
ارائه دین به‌صورت عقلانی و منعطف، مانند نوری است که در تاریکی‌های سوءتفاهمات می‌درخشد و راه را برای گفت‌وگوی جهانی هموار می‌کند. نقد اجرای حدود در عصر حاضر، بر ضرورت تطبیق احکام با مقتضیات زمان تأکید دارد تا از آسیب به اعتبار دین جلوگیری شود.
بخش سوم: چالش‌های علم دینی و ضرورت تخصص
نقد ضعف‌های علم دینی
استاد فرزانه قدس‌سره ضعف‌های علم دینی را در فقدان انعطاف‌پذیری و تکیه بر حفظیات می‌دانند. این ضعف، مانند بنایی است که بر پایه‌ای سست بنا شده و در برابر طوفان‌های زمان فرو می‌ریزد. علم دینی، به دلیل نبود رویکردی منسجم و منطبق با نیازهای معاصر، نتوانسته احکام را به‌گونه‌ای اجرا کند که با شرایط اجتماعی و سیاسی همخوانی داشته باشد.
| درنگ: فقدان انعطاف‌پذیری و تکیه بر حفظیات در علم دینی، به کاستی آن در پاسخ به نیازهای معاصر منجر شده است. |
نیاز به کارشناسان متخصص و صادق
اجرای صحیح احکام دینی، نیازمند ترکیبی از تخصص و صداقت است. استاد فرزانه قدس‌سره، علم دینی را به بیمارستانی تشبیه می‌کنند که به جای پزشکان متخصص، توسط پرستاران اداره می‌شود. این تشبیه، مانند آینه‌ای است که کاستی ناشی از نبود تخصص را نمایان می‌سازد. فقدان کارشناسان متخصص، به اجرای نادرست احکام و آسیب به دین منجر شده است.
| درنگ: اجرای احکام دینی نیازمند ترکیبی از تخصص و صداقت است، و فقدان آن به کاستی و آسیب به دین منجر می‌شود. |
مدیریت لحظه‌به‌لحظه دین
استاد فرزانه قدس‌سره دین را به هواپیمایی تشبیه می‌کنند که نیازمند خلبانانی بیدار و مدیریت لحظه‌به‌لحظه است. بدون این مدیریت، دین مانند کشتی‌ای است که در طوفان به سوی غرق شدن پیش می‌رود. این تشبیه، بر ضرورت توجه مستمر و دقیق به شرایط زمان در اجرای احکام تأکید دارد.
| درنگ: مدیریت دینی، مانند هدایت هواپیما، نیازمند توجه لحظه‌به‌لحظه و تخصص است تا از انحراف جلوگیری شود. |
جمع‌بندی بخش سوم
چالش‌های علم دینی، از فقدان انعطاف‌پذیری و تخصص سرچشمه می‌گیرد. مانند درختی که ریشه‌هایش در خاک سست فرو رفته، علم دینی بدون تخصص و صداقت نمی‌تواند پاسخگوی نیازهای جامعه باشد. مدیریت لحظه‌به‌لحظه و عقلانی، راهی است برای بازسازی این بنای سست و بازگرداندن اعتبار به دین.
بخش چهارم: تمایز بین اعتقادات و عملیات اجرایی
تمایز اعتقادات قلبی و عملیات
استاد فرزانه قدس‌سره بین اعتقادات قلبی و عملیات اجرایی تمایز قائل می‌شوند. ناتوانی در اجرای احکام، مانند ناتوانی در برداشتن باری سنگین، به اعتقادات خللی وارد نمی‌کند. اعتقادات، مانند گوهری در دل است که از محدودیت‌های عملی مصون می‌ماند. این تمایز، از سوءتفاهم در فهم دین جلوگیری می‌کند.
| درنگ: ناتوانی در اجرای احکام، به اعتقادات قلبی خللی وارد نمی‌کند، زیرا اعتقاد امری درونی و عملیات امری بیرونی است. |
انعطاف در اعتقادات در شرایط تقیه
در شرایط تقیه، فرد می‌تواند برای حفظ جان، اعتقادات خود را پنهان کند یا عملی برخلاف آن انجام دهد، بدون اینکه به ایمان قلبی‌اش آسیبی برسد. این انعطاف، مانند سپری است که از مؤمن در برابر خطر محافظت می‌کند، و با عقلانیت دینی سازگار است.
| درنگ: انعطاف در شرایط تقیه، امکان حفظ جان مؤمن را بدون آسیب به اعتقادات قلبی فراهم می‌سازد. |
اعتقادات عامه و تسامح دینی
استاد فرزانه قدس‌سره به افرادی که به دلیل کمبود سواد، توان اعتقادی محدودی دارند، توصیه می‌کنند که به اعتقادات عامیانه خود پایبند باشند. این دیدگاه، مانند چشمه‌ای است که به هر ظرف به اندازه گنجایشش آب می‌دهد، و بر تسامح دینی در حوزه اعتقادات تأکید دارد.
| درنگ: اعتقادات عامیانه برای افرادی با توان علمی محدود کافی است و نیازی به تغییر آنها نیست. |
جمع‌بندی بخش چهارم
تمایز بین اعتقادات و عملیات، مانند خطی است که حقیقت درونی را از چالش‌های بیرونی جدا می‌سازد. انعطاف در شرایط تقیه و تسامح با اعتقادات عامه، نشان‌دهنده ظرفیت دین در هماهنگی با تنوع انسانی است.
بخش پنجم: مدیریت عقلانی و زندگی مسالمت‌آمیز
مدیریت عقلانی و تقسیم وظایف
استاد فرزانه قدس‌سره مدیریت عقلانی دین را نیازمند تقسیم وظایف و تخصیص منابع بر اساس توان می‌دانند. این رویکرد، مانند باغبانی است که هر شاخه را به اندازه نیازش آبیاری می‌کند، و از هدررفت منابع جلوگیری می‌نماید.
| درنگ: مدیریت عقلانی دین، نیازمند تخصیص منابع و وظایف بر اساس توان و شرایط است. |
مثال کشتی و طلا
استاد فرزانه قدس‌سره با تمثیل کشتی پر از طلا، بر ضرورت کنار گذاشتن برخی احکام در شرایط بحرانی برای حفظ اصل دین تأکید دارند. مانند ناخدایی که برای نجات کشتی، بخشی از بار را به دریا می‌ریزد، اجرای احکام نیز نیازمند انعطاف است تا از غرق شدن دین جلوگیری شود.
| درنگ: انعطاف در اجرای احکام، مانند کنار گذاشتن بار اضافی کشتی، برای حفظ اصل دین ضروری است. |
زندگی مسالمت‌آمیز با جهان
استاد فرزانه قدس‌سره بر ضرورت عقلانیت و انعطاف در دین برای زندگی مسالمت‌آمیز با جهان تأکید دارند. رویکرد غیرمنعطف، مانند دیواری است که میان دین و جهان فاصله می‌اندازد، در حالی که انعطاف، مانند پلی است که این دو را به هم پیوند می‌دهد.
| درنگ: عقلانیت و انعطاف در دین، امکان زندگی مسالمت‌آمیز با جهان را فراهم می‌کند. |
جمع‌بندی بخش پنجم
مدیریت عقلانی دین، مانند هدایت کشتی در دریای طوفانی، نیازمند انعطاف و تخصص است. این رویکرد، با کنار گذاشتن بار اضافی و ایجاد پیوند با جهان، امکان زندگی مسالمت‌آمیز و حفظ اعتبار دین را فراهم می‌سازد.
نتیجه‌گیری نهایی
درس‌گفتار شماره ۱۲۶ استاد فرزانه قدس‌سره، چونان چراغی است که راه انعطاف‌پذیری و عقلانیت در اجرای احکام دینی را روشن می‌سازد. با تأکید بر منوط بودن احکام به قدرت و شرایط، و نقد ضعف‌های علم دینی در تطبیق با زمان، این درس‌گفتار بر ضرورت تخصص و صداقت در مدیریت دینی تأکید دارد. تمثیلاتی مانند کشتی پر از طلا و بیمارستان بدون متخصص، نشان‌دهنده عمق چالش‌های پیش‌رو و راه‌حل‌های عقلانی برای آنهاست. تمایز بین اعتقادات و عملیات، مانند خطی است که حقیقت درونی را از محدودیت‌های بیرونی جدا می‌کند، و انعطاف در شرایط تقیه و تسامح با اعتقادات عامه، ظرفیت دین را در هماهنگی با تنوع انسانی نشان می‌دهد. این نوشتار، مخاطبان را به تأمل در اهمیت انعطاف‌پذیری، تخصص و مدیریت عقلانی در علم دینی دعوت می‌کند تا دین چونان جریانی زلال، در مسیر زمان جاری بماند.
| با نظارت صادق خادمی |