متن درس

جلسات دورهمی: گفتمان دینی و اجتماعی با رویکردی علمی

برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۱۴۳)

دیباچه

این نوشتار، بازنویسی و تحلیلی است از گفت‌وگوی عمیق و چندوجهی در جلسه‌ای از سلسله درس‌گفتارهای استاد فرزانه قدس‌سره، که به بررسی مسائل دینی، اجتماعی و فرهنگی حوزه‌های علمیه و نقش آن‌ها در جامعه معاصر پرداخته است. این متن، با هدف ارائه دیدگاهی جامع و علمی، تمامی محتوای اصلی گفت‌وگو را با ساختاری منظم و زبانی فصیح و معیار بازآفرینی کرده است. گفت‌وگو در فضایی معنوی و علمی، در شهر قم و در راستای تدوین اثری با عنوان «آخرین یادگار» شکل گرفته و با روش‌های میدانی و مصاحبه‌های نیمه‌ساختارمند، داده‌هایی غنی از تجربه‌های زیسته عالمان دینی گردآوری شده است. این اثر، با نگاهی پدیدارشناختی، به دنبال تبیین نقش علم دینی در مواجهه با چالش‌های مدرن و حفظ اصالت معنوی است.

بخش نخست: زمینه‌ها و روش‌شناسی گفتمان دینی

زمینه گفت‌وگو

گفت‌وگوی این جلسه، در راستای تدوین کتابی با عنوان «آخرین یادگار» شکل گرفته و به بررسی تحولات حوزه‌های علمیه، نقاط قوت و ضعف علم دینی، و نقش آن در جامعه معاصر پرداخته است. این گفت‌وگو در شهر قم، در مکان‌هایی چون کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی و حرم حضرت معصومه (س)، با حضور طلاب، روحانیون و عالمان دینی انجام شده است. روش‌شناسی پژوهش، ترکیبی از مصاحبه‌های نیمه‌ساختارمند و مشاهده مشارکتی است که امکان گردآوری داده‌های کیفی عمیق را فراهم کرده است.

این روش، به مثابه سفری در ژرفای معرفت دینی، تجربه‌های زیسته عالمان را در بستر تاریخی و اجتماعی کاوش می‌کند. انتخاب مکان‌های معنوی و علمی، چون حرم و کتابخانه، به مانند پلی میان دو ساحت قدسی و عقلانی، امکان درک چندوجهی مسائل علم دینی را فراهم آورده است.

نقش دعا و توکل در پژوهش

استاد فرزانه قدس‌سره بر نقش دعا و توکل در تسهیل ارتباطات و یافتن افراد مناسب برای گفت‌وگو تأکید دارند. این رویکرد، به جای اتکای صرف به روش‌های عقلانی، ترکیبی از ایمان و عمل را در فرآیند پژوهش پیشنهاد می‌کند. به تعبیری، دعا چونان چراغی است که مسیر حقیقت‌جویی را روشن می‌سازد و توکل، چون سپری است که پژوهشگر را در برابر ناملایمات مصون می‌دارد.

از منظر معرفت‌شناسی دینی، این دیدگاه به ترکیبی از عقل و وحی اشاره دارد که در سنت شیعه جایگاه ویژه‌ای دارد. این رویکرد، علم دینی را نه تنها به ابزارهای عقلی، بلکه به پشتوانه‌های معنوی نیز متکی می‌سازد.

جمع‌بندی بخش نخست

این بخش، با معرفی زمینه‌های گفت‌وگو و روش‌شناسی پژوهش، چارچوبی علمی و معنوی برای تحلیل علم دینی ارائه داد. روش‌های میدانی و تأکید بر دعا و توکل، نشان‌دهنده پیوند عمیق میان ساحت‌های عقلانی و معنوی در سنت شیعه است. این پیوند، به مثابه رودی جاری، علم دینی را به سوی افق‌های نوین هدایت می‌کند.

بخش دوم: تحولات حوزه‌های علمیه و علم دینی

تطبیق حوزه‌های گذشته و معاصر

حوزه‌های علمیه در گذشته، با محدودیت‌های آموزشی و تمرکز بر علوم سنتی مشخص می‌شدند، در حالی که حوزه‌های معاصر از دانش‌های مدرن مانند فیزیک، شیمی و ریاضیات بهره‌مند شده‌اند. این تحول، به مانند گشایش پنجره‌ای به سوی افق‌های نوین معرفت، امکان گفت‌وگوی بینارشته‌ای میان علم دینی و علوم جدید را فراهم آورده است.

از منظر نظریه‌های مدرنیزاسیون، این تحول ساختاری، به تقویت جایگاه حوزه‌های علمیه در جامعه مدرن کمک کرده، اما چالش‌هایی نظیر حفظ اصالت دینی را نیز به همراه دارد. علم دینی، چون درختی کهنسال، باید ریشه‌های خود را در خاک تقوا حفظ کند، در حالی که شاخسارهایش به سوی آسمان دانش‌های نوین گسترده می‌شود.

پشتوانه‌های معنوی حوزه‌های علمیه

استاد فرزانه قدس‌سره بر وجود پشتوانه‌های معنوی و الهی در حوزه‌های علمیه تأکید دارند که این نهادها را در برابر فشارهای تاریخی مقاوم ساخته است. این پشتوانه‌ها، چونان جریانی نامرئی، حوزه‌ها را از گزند زمانه حفظ کرده و به آن‌ها نیرویی فراتر از اراده‌های انسانی بخشیده است.

از منظر جامعه‌شناسی دین، این پشتوانه‌ها به مثابه سرمایه‌های نمادین و معنوی، به انسجام و پایداری حوزه‌های علمیه کمک کرده‌اند. این سرمایه‌ها، چون نوری که از اعماق تاریخ می‌تابد، مسیر علم دینی را روشن می‌سازد.

نقش عالمان برجسته در تحولات جهانی

عالمان دینی برجسته، بدون وابستگی به قدرت‌های سیاسی یا مادی، توانسته‌اند تأثیرات عمیقی بر جوامع بگذارند. این تأثیرگذاری، چونان امواجی که از مرکز یک دریاچه به سوی کرانه‌ها گسترده می‌شود، جهان را تحت تأثیر قرار داده است.

از منظر جامعه‌شناسی دین، این عالمان به مثابه شخصیت‌های کاریزماتیک، با تکیه بر مشروعیت معنوی و استقلال فکری، به عاملان تغییر اجتماعی تبدیل شده‌اند.

استقلال حوزه‌های علمیه

استقلال حوزه‌های علمیه از قدرت‌های سیاسی و مادی، به مثابه ستونی استوار، هویت مستقل این نهادها را در جهان تثبیت کرده است. این استقلال، امکان نظارت و نقد سازنده را به حوزه‌ها بخشیده و آن‌ها را از تبدیل شدن به ابزاری سیاسی مصون داشته است.

از منظر نظریه‌های نهادی، این استقلال، حوزه‌های علمیه را به نهادی مدنی-دینی تبدیل کرده که می‌تواند نقش اصلاحی و نظارتی خود را در جامعه ایفا کند. این استقلال، با مفهوم ولایت فقیه در چارچوب شرعی نیز هم‌خوانی دارد.

جمع‌بندی بخش دوم

این بخش، با بررسی تحولات حوزه‌های علمیه و نقش پشتوانه‌های معنوی و استقلال این نهادها، تصویری جامع از جایگاه علم دینی در جامعه معاصر ارائه داد. این تحولات، چونان جریانی زلال، علم دینی را به سوی آینده‌ای پویا هدایت می‌کنند، در حالی که ریشه‌های آن در اصالت معنوی استوار باقی می‌ماند.

بخش سوم: چالش‌ها و آینده علم دینی

چالش‌های مادی‌گرایی در علم دینی

یکی از چالش‌های علم دینی، خطر گرایش به مادیات و دنیاگرایی است که می‌تواند اصالت دینی را تضعیف کند. حفظ خلوص در علم دینی، چونان نگهبانی از گوهری گران‌بها، برای حفظ مشروعیت آن ضروری است.

از منظر جامعه‌شناسی دین، این خطر به مثابه انحرافی است که می‌تواند نهادهای دینی را از اهداف اصلی خود دور سازد. علم دینی، چونان آینه‌ای زلال، باید از غبار مادیات پاک بماند.

آینده‌نگری در فتاوای دینی

با پیشرفت‌های علمی، مانند ساخت انسان‌های مصنوعی، فتاوای دینی باید با نیازهای زمان هماهنگ شوند. این پویایی، چونان جریانی که با مسیر رودخانه همگام می‌شود، به علم دینی امکان می‌دهد تا با چالش‌های مدرن هم‌راستا گردد.

از منظر فلسفه فقه، این پویایی به مفهوم اجتهاد پویا اشاره دارد که فتاوا را با مقتضیات زمان و مکان هماهنگ می‌سازد.

نقد بی‌تفاوتی در علم دینی

بی‌تفاوتی نسبت به مسائل اجتماعی و سیاسی، به مثابه خمودگی در برابر جریان زندگی، برای عالم دینی پذیرفتنی نیست. عالم دینی، چونان نگهبانی بیدار، باید در اصلاح جامعه مشارکت فعال داشته باشد.

این دیدگاه، با مفهوم تعهد اجتماعی در الهیات شیعه هم‌خوانی دارد که عالمان را به نقش‌آفرینی در بهبود جامعه ملزم می‌سازد.

نقد وابستگی یا مخالفت مطلق

وابستگی یا مخالفت مطلق با نظام‌های سیاسی، چونان افراط و تفریطی است که از عقلانیت و خلوص دور است. علم دینی باید با استقلال فکری و پایبندی به اصول عدالت و تقوا همراه باشد.

از منظر فلسفه سیاسی شیعه، علم دینی باید فراتر از وابستگی یا مخالفت، نقش نظارتی و اصلاحی خود را ایفا کند.

نقد خشونت در علم دینی

حذف خشونت از علم دینی، چونان پاکسازی جویباری از آلودگی، به تقویت مشروعیت و جلب اعتماد جامعه کمک می‌کند. گفت‌وگو باید مبتنی بر استدلال و سند باشد، نه اجبار و خشونت.

از منظر فلسفه دین، این رویکرد با اصول گفت‌وگوی عقلانی هم‌خوانی دارد و به ارتقای جایگاه علم دینی یاری می‌رساند.

لزوم مستندسازی در علم دینی

مستندسازی دقیق و حذف خرافات از علم دینی، چونان پالایش گندمی از علف‌های هرز، به شفافیت و اعتبار آن کمک می‌کند. استاد فرزانه قدس‌سره بر ضرورت ثبت و کارشناسی فتاوا و احکام تأکید دارند.

این رویکرد، با روش‌شناسی علمی در الهیات هم‌خوانی دارد و به رفع ابهامات و خرافات در فقه یاری می‌رساند.

جداسازی دین و دنیا

اختلاط دین و دنیا، چونان آمیختن آب و روغن، به تضعیف علم دینی منجر می‌شود. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که علم دینی باید از منافع مادی جدا باشد.

این دیدگاه، با اصل زهد در الهیات شیعه هم‌خوانی دارد و به حفظ مشروعیت و استقلال علم دینی کمک می‌کند.

نقش ولایت فقیه در نظام دینی

ولایت فقیه، به مثابه نظارتی شرعی بر اجرای احکام دینی، از سلطنت و قدرت سیاسی متمایز است. این نظارت، مبتنی بر اجتهاد و عدالت است و به هدایت دینی جامعه یاری می‌رساند.

از منظر فلسفه سیاسی شیعه، ولایت فقیه نقش نظارتی و هدایتی دارد که با تکیه بر تخصص و تقوا، به حفظ دیانت جامعه کمک می‌کند.

نقد کاسب‌کاری در علم دینی

کاسب‌کاری در علم دینی، چونان آفتی است که به ریشه‌های تقوا آسیب می‌رساند. عالمان دینی باید از فعالیت‌های تجاری و مادی پرهیز کنند تا استقلال و اعتبار خود را حفظ کنند.

از منظر اخلاق حرفه‌ای، این رویکرد به حفظ مشروعیت عالمان دینی کمک می‌کند.

قدرت و عدم ظلم در علم دینی

کسب قدرت بدون ظلم، چونان شمشیری است که در خدمت عدالت به کار گرفته می‌شود. علم دینی باید با قدرت معنوی و عقلانی همراه باشد، نه با خشونت یا سلطه.

این دیدگاه با آیه شریفه وَأَعِدُّوا لَهُمْ مَا اسْتَطَعْتُمْ مِنْ قُوَّةٍ وَمِنْ رِبَاطِ الْخَيْلِ (الأنفال: ٦٠) هم‌خوانی دارد که می‌فرماید: «و هر چه در توان دارید از نیرو و اسب‌های آماده برای آنان فراهم آورید.» این آیه، به کسب قدرت مشروع و بدون ظلم اشاره دارد.

نقش عالمان دینی در تربیت نسل جدید

تربیت طلاب با رویکردی عاشقانه و عقلانی، چونان کاشتن بذری در خاک حاصلخیز، به پرورش نسلی متعهد و حقیقت‌جو منجر می‌شود. این تربیت، نه از سر اجبار، بلکه از روی عشق به حقیقت صورت می‌گیرد.

از منظر روان‌شناسی تربیتی، این رویکرد به پرورش انگیزه درونی در طلاب کمک می‌کند و آن‌ها را به الگوهای اخلاقی و معنوی تبدیل می‌سازد.

جمع‌بندی بخش سوم

این بخش، با بررسی چالش‌های علم دینی و چشم‌انداز آینده آن، بر لزوم خلوص، پویایی و استقلال تأکید کرد. علم دینی، چونان جویباری زلال، باید از آلودگی‌های مادی و خشونت پاک بماند و با پویایی و تعهد، به نیازهای جامعه مدرن پاسخ دهد.

نتیجه‌گیری کلی

این گفت‌وگو، چونان گوهری درخشان، تصویری جامع از چالش‌ها و فرصت‌های علم دینی در حوزه‌های علمیه معاصر ارائه داد. تأکید بر آگاهی، خلوص و استقلال، به مثابه ستون‌هایی است که بنای علم دینی را استوار نگه می‌دارند. مستندسازی، حذف خشونت و جداسازی دین از دنیا، چونان کلیدهایی برای گشودن درهای معرفت دینی به سوی آینده‌ای پویا هستند. این اصول، نه تنها برای حوزه‌های علمیه، بلکه برای هر نهاد دینی که در پی تأثیرگذاری در جامعه مدرن است، راهگشا خواهند بود. این گفت‌وگو، به مثابه منبعی غنی برای مطالعات الهیاتی، جامعه‌شناختی و فلسفی، می‌تواند به توسعه گفتمان دینی پویا و متناسب با نیازهای زمان یاری رساند.