متن درس
جلسات دورهمی: انسانیت، هدایت و چالش‌های اجتماعی
برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۱۴۹)
دیباچه
قرآن کریم، چونان نوری درخشان در سپهر معرفت، انسان را به سوی حقیقت و کمال رهنمون می‌سازد. این نوشتار، با تکیه بر درس‌گفتارهای استاد فرزانه قدس‌سره، به بررسی مفاهیم انسانیت، هدایت و چالش‌های اجتماعی از منظر آیه‌ای از سوره ملک می‌پردازد. با رویکردی بین‌رشته‌ای، این اثر درصدد است تا با کاوش در ابعاد الهیاتی، روان‌شناختی و جامعه‌شناختی، راهکارهایی برای فهم عمیق‌تر انسانیت و هدایت ارائه دهد. پرسش‌های اخلاقی، اجتماعی و دینی مطرح‌شده در این درس‌گفتار، مانند جویبارهایی زلال، به سوی پاسخ‌هایی هدایتگر جاری می‌شوند تا انسان را در مسیر صراط مستقیم یاری رسانند.
بخش نخست: انسانیت و تمایز انسان از حیوان
تفسیر آیه ۲۶ سوره ملک
درس‌گفتار با استناد به آیه‌ای از سوره ملک آغاز می‌شود: أَفَمَن يَمْشِي مُكِبًّا عَلَىٰ وَجْهِهِ أَهْدَىٰ أَمَّن يَمْشِي سَوِيًّا عَلَىٰ صِرَاطٍ مُّسْتَقِيمٍ (آیا کسی که سر به زیر افکنده راه می‌پیماید، هدایت‌یافته‌تر است یا کسی که راست‌قامت بر راهی مستقیم گام برمی‌دارد؟). این آیه، مانند آیینه‌ای که حقیقت انسان را بازمی‌تاباند، تمایز میان انسان و حیوان را در راست‌قامتی و آگاهی انسان برجسته می‌سازد. حیوانات، به دلیل سر به زیری، فاقد این آگاهی و اختیارند، در حالی که انسان با راست‌قامتی خود، مسیر زندگی را با شعور و هدفمندی می‌پیماید.
درنگ: راست‌قامتی انسان، نمادی از آگاهی و اختیار اوست که وی را از حیوان متمایز می‌سازد.
نقش آگاهی در حرکت انسان
انسان، مانند چراغی که مسیر را روشن می‌کند، به دلیل آگاهی، حرکت خود را با شعور و هدفمندی انجام می‌دهد. این آگاهی، مانند کلیدی برای گشودن درهای معرفت، به انسان امکان می‌دهد تا با تحلیل و ارزیابی، مسیر زندگی خود را انتخاب کند. این ویژگی، از منظر روان‌شناختی، به خودآگاهی و توانایی تصمیم‌گیری اشاره دارد و در الهیات اسلامی، با مفهوم اختیار و مسئولیت انسان هم‌خوانی دارد.
درنگ: آگاهی انسان، حرکت او را هدفمند کرده و امکان انتخاب مسیر زندگی را فراهم می‌سازد.
مفهوم سویا و صراط مستقیم
استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که حرکت انسان باید «سَوِيًّا عَلَىٰ صِرَاطٍ مُّسْتَقِيمٍ» باشد، یعنی هم چابک و سالم (سویا) و هم در مسیر درست (صراط مستقیم). سویا، مانند جویباری روان، به سلامت جسمی و روانی در حرکت اشاره دارد، در حالی که صراط مستقیم، مانند ستاره‌ای راهنما، مسیر صحیح اخلاقی و معنوی را نشان می‌دهد. این دو مفهوم، از منظر جامعه‌شناختی، بر تعادل بین توانایی‌های فردی و جهت‌گیری‌های اخلاقی تأکید دارند.
درنگ: سویا به سلامت جسمی و روانی و صراط مستقیم به انتخاب مسیر صحیح اشاره دارد.
تفاوت بد راه رفتن و راه بد رفتن
تفاوت میان «بد راه رفتن» و «راه بد رفتن»، مانند دو شاخه از یک درخت، از سوی استاد فرزانه قدس‌سره تبیین شده است. بد راه رفتن، مانند گام‌های لرزان در مسیری درست، به محدودیت‌های جسمی یا روانی اشاره دارد، در حالی که راه بد رفتن، مانند گم شدن در بی‌راهه، به انتخاب مسیر نادرست اخلاقی یا اجتماعی مربوط است. این تمایز، چارچوبی برای تحلیل رفتار انسانی ارائه می‌دهد که از منظر روان‌شناختی و الهیاتی قابل بررسی است.
درنگ: بد راه رفتن به محدودیت‌های جسمی یا روانی و راه بد رفتن به انتخاب مسیر نادرست اشاره دارد.
اهمیت انتخاب مسیر درست
استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که انتخاب مسیر درست، مانند یافتن ستاره قطبی در شب، از سرعت حرکت مهم‌تر است. انسانی که مسیر صحیح را برگزیند، حتی اگر آهسته گام بردارد، به مقصد می‌رسد، اما حرکت سریع در مسیر نادرست، مانند دویدن در بی‌راهه، به گمراهی منجر می‌شود. این دیدگاه، از منظر مدیریت استراتژیک، بر اولویت هدف‌گذاری صحیح تأکید دارد.
درنگ: انتخاب مسیر درست، از سرعت حرکت مهم‌تر است و انسان را به مقصد هدایت می‌کند.
جمع‌بندی بخش نخست
آیه ۲۶ سوره ملک، مانند آیینه‌ای که حقیقت انسان را بازمی‌تاباند، بر تمایز انسان از حیوان به دلیل آگاهی و راست‌قامتی تأکید دارد. مفاهیم سویا و صراط مستقیم، مانند دو بال برای پرواز در مسیر کمال، سلامت جسمی-روانی و انتخاب مسیر صحیح را برجسته می‌سازند. تمایز بد راه رفتن و راه بد رفتن، چارچوبی برای تحلیل رفتار انسانی ارائه می‌دهد و بر اولویت هدف‌گذاری صحیح تأکید دارد. این بخش، انسانیت را به‌عنوان ترکیبی از آگاهی، اختیار و حرکت هدفمند معرفی می‌کند.
بخش دوم: عوامل هدایت و انحراف
عوامل محیطی در هدایت انسان
استاد فرزانه قدس‌سره عوامل محیطی مانند خانواده، دوستان و جامعه را، مانند خاکی که بذر انسانیت در آن می‌روید، در هدایت یا انحراف انسان مؤثر می‌دانند. محیط سالم، مانند باغی پربار، به رشد انسان کمک می‌کند، در حالی که محیط ناسالم، مانند خاکی خشک، مانع شکوفایی او می‌شود. این دیدگاه، از منظر جامعه‌شناختی، بر نقش محیط در شکل‌گیری رفتار تأکید دارد.
درنگ: عوامل محیطی مانند خانواده و جامعه، در هدایت یا انحراف انسان نقش اساسی دارند.
نقش تربیت در هدایت
تربیت، مانند آبی که درخت را سیراب می‌کند، در هدایت انسان نقشی کلیدی دارد. تربیت صحیح، مانند باغبانی ماهر، انسان را به سوی کمال رهنمون می‌سازد. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که تربیت باید مبتنی بر محبت و آگاهی باشد تا انسان را در مسیر صراط مستقیم نگه دارد. این دیدگاه، از منظر روان‌شناسی تربیتی، بر اهمیت تربیت در رشد عاطفی و اخلاقی تأکید دارد.
درنگ: تربیت صحیح، مبتنی بر محبت و آگاهی، انسان را به سوی کمال هدایت می‌کند.
نقد تحقیر زنان و کودکان
استاد فرزانه قدس‌سره تحقیر زنان و کودکان را، مانند سایه‌ای که بر باغ می‌افتد، نادرست می‌دانند و بر ضرورت احترام به آنها تأکید دارند. این دیدگاه، مانند نوری که تاریکی را می‌زداید، بر برابری و کرامت انسانی تأکید دارد. از منظر روان‌شناسی اجتماعی، تحقیر می‌تواند به کاهش اعتماد به نفس و انسجام اجتماعی منجر شود، در حالی که احترام، مانند بذری در خاک، به رشد جامعه‌ای سالم کمک می‌کند.
درنگ: تحقیر زنان و کودکان نادرست است و احترام به آنها برای رشد جامعه ضروری است.
جمع‌بندی بخش دوم
عوامل محیطی و تربیت، مانند خاک و آب برای رشد درخت، در هدایت یا انحراف انسان نقش کلیدی دارند. نقد تحقیر زنان و کودکان، مانند نوری هدایتگر، بر ضرورت احترام و کرامت انسانی تأکید دارد. این بخش، با کاوش در عوامل محیطی و تربیتی، چارچوبی برای فهم هدایت انسانی ارائه می‌دهد و بر اهمیت محیط سالم و تربیت مبتنی بر محبت تأکید دارد.
بخش سوم: احکام شرعی و انعطاف‌پذیری
انعطاف‌پذیری در پوشش
استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که پوشش در اسلام، مانند سپری برای حفظ حریم، به معنای رعایت حدود شرعی است و نه الزاماً نوع عربی آن. این انعطاف‌پذیری، مانند جویباری که در بسترهای مختلف جاری می‌شود، احکام را با شرایط گوناگون سازگار می‌کند، مشروط به تأمین غرض شارع. این دیدگاه، از منظر فقهی، بر اهمیت نیت و هدف در اجرای احکام تأکید دارد.
درنگ: پوشش در اسلام، با تأمین غرض شارع، انعطاف‌پذیر است و به نوع خاصی محدود نمی‌شود.
اعتدال در موسیقی
موسیقی، مانند شاخه‌ای از علوم فلسفی، از نظر استاد فرزانه قدس‌سره بخشی از ریاضیات است و می‌تواند در چارچوب شرعی مورد استفاده قرار گیرد. این دیدگاه، مانند پلی بین علم و دین، بر اعتدال در استفاده از موسیقی تأکید دارد. از منظر فلسفه علم، موسیقی به‌عنوان یک علم، در مطالعات بین‌رشته‌ای جایگاه ویژه‌ای دارد.
درنگ: موسیقی، به‌عنوان بخشی از علوم فلسفی، در چارچوب شرعی و با اعتدال قابل استفاده است.
اعتدال در ذکر و عبادات
استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که ذکرها، مانند سوره توحید، باید به‌صورت جداگانه و بدون تکرار غیرضروری خوانده شوند تا از وسواس جلوگیری شود. این دیدگاه، مانند کلیدی برای حفظ تعادل، بر رعایت حدود شرعی در عبادات تأکید دارد. از منظر روان‌شناسی دینی، تکرار غیرضروری می‌تواند به وسواس منجر شود.
درنگ: ذکرها باید بدون تکرار غیرضروری و با رعایت حدود شرعی خوانده شوند تا از وسواس جلوگیری شود.
جمع‌بندی بخش سوم
احکام شرعی، مانند جویبارهایی که در بسترهای مختلف جاری می‌شوند، انعطاف‌پذیرند و با تأمین غرض شارع، با شرایط گوناگون سازگار می‌شوند. موسیقی، به‌عنوان بخشی از علوم فلسفی، و ذکرها، با رعایت اعتدال، در چارچوب شرعی جای دارند. این بخش، بر ضرورت تعادل و انعطاف‌پذیری در اجرای احکام تأکید دارد و چارچوبی برای فهم علمی و شرعی آنها ارائه می‌دهد.
بخش چهارم: چالش‌های اجتماعی و راهکارها
اعتدال در استفاده از فناوری
استاد فرزانه قدس‌سره استفاده از فناوری، مانند موبایل و اینترنت، را ضروری اما نیازمند اعتدال می‌دانند. این دیدگاه، مانند ترازویی برای حفظ تعادل، بر مدیریت صحیح فناوری تأکید دارد. از منظر جامعه‌شناسی فناوری، اعتدال در استفاده از فناوری به کاهش تأثیرات منفی آن بر رفتار اجتماعی کمک می‌کند.
درنگ: استفاده از فناوری ضروری است، اما باید با اعتدال و مدیریت صحیح انجام شود.
امر به معروف و نهی از منکر با محبت
امر به معروف و نهی از منکر، مانند باغبانی که با لطافت گیاه را می‌پروراند، باید با محبت و ادب انجام شود. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که خشونت در این امر، مانند بادی که گیاه را می‌شکند، نادرست است. این دیدگاه، از منظر جامعه‌شناسی دینی، بر روش‌های نرم در اصلاح رفتار تأکید دارد.
درنگ: امر به معروف و نهی از منکر باید با محبت و ادب انجام شود، نه با خشونت.
محبت به کودکان به جای سخت‌گیری
استاد فرزانه قدس‌سره توصیه می‌کنند که والدین، مانند باغبانانی مهربان، با محبت و رفاقت با کودکان رفتار کنند. سخت‌گیري، مانند سایه‌ای سنگین، به رشد عاطفی کودکان آسیب می‌رساند. این دیدگاه، از منظر روان‌شناسی تربیتی، بر اهمیت محبت در رشد عاطفی و اجتماعی کودکان تأکید دارد.
درنگ: تربیت کودکان باید با محبت و رفاقت انجام شود، نه با سخت‌گیری.
نقد مفهوم سالاری در خانواده
مفهوم سالاری، مانند دیواری که خانواده را از محبت جدا می‌کند، از سوی استاد فرزانه قدس‌سره نقد شده است. پدرسالاری یا مادرسالاری، به معنای قلدری و باج‌گیری، نادرست است و محبت، مانند جویباری زلال، باید اساس روابط خانوادگی باشد. این دیدگاه، از منظر روان‌شناسی خانواده، بر اهمیت روابط مبتنی بر محبت تأکید دارد.
درنگ: سالاری در خانواده، به معنای قلدری، نادرست است و محبت باید اساس روابط خانوادگی باشد.
نقد اتهامات شر ک و نفاق
استاد فرزانه قدس‌سره اتهامات شرک، ریا و نفاق به مردم عادی را، مانند سایه‌ای که بر حقیقت می‌افتد، توهم می‌دانند و بر حسن ظن تأکید دارند. این دیدگاه، از منظر روان‌شناسی اجتماعی، به کاهش قضاوت‌های منفی و تقویت انسجام اجتماعی کمک می‌کند.
درنگ: اتهامات شرک و نفاق به مردم عادی، توهم است و حسن ظن باید جایگزین قضاوت‌های منفی شود.
جمع‌بندی بخش چهارم
چالش‌های اجتماعی، مانند فناوری، روابط خانوادگی و اصلاح رفتار، نیازمند رویکردهایی مبتنی بر اعتدال و محبت هستند. امر به معروف، تربیت کودکان و روابط خانوادگی، مانند جویبارهایی زلال، باید با محبت و ادب پیش روند. نقد اتهامات نادرست، مانند نوری که تاریکی را می‌زداید، بر حسن ظن و انسجام اجتماعی تأکید دارد. این بخش، چارچوبی برای مدیریت چالش‌های اجتماعی با رویکردی دینی و علمی ارائه می‌دهد.
بخش پنجم: معنویت و دعا
دعا برای عاقبت به خیری و پاکی
درس‌گفتار با دعاهایی برای عاقبت به خیری، پاکی و یاری امام زمان (عج) پایان می‌یابد: «خدایا، به حق امام زمان و مادر گرامی‌اش، عاقبت ما را ختم به خیر فرما، سعادت و پاکی را نصیب ما گردان، ما را در اخلاق و رفتار مانند اولیای معصومین قرار ده، و از یاران خاص امام زمان محسوب فرما.» این دعاها، مانند نسیمی که روح را تازه می‌کند، بر تقویت ارتباط معنوی با اهل بیت (ع) تأکید دارند.
درنگ: دعا برای عاقبت به خیری و پاکی، ارتباط معنوی با اهل بیت (ع) را تقویت می‌کند.
جمع‌بندی بخش پنجم
دعاها، مانند چشمه‌ای زلال، روح انسان را به سوی معنویت و پاکی هدایت می‌کنند. تأکید بر عاقبت به خیری و یاری امام زمان (عج)، مانند ستارگانی در آسمان معرفت، مسیر زندگی را روشن می‌سازد. این بخش، با تأکید بر نقش دعا در تقویت معنویت، چارچوبی برای پیوند دین و زندگی ارائه می‌دهد.
نتیجه‌گیری و جمع‌بندی
قرآن کریم، مانند دریایی بی‌کران، منبعی پایان‌ناپذیر برای هدایت بشری است. این درس‌گفتار، با تکیه بر آیه ۲۶ سوره ملک، انسانیت را در آگاهی، راست‌قامتی و انتخاب مسیر صحیح تعریف می‌کند. عوامل محیطی و تربیت، مانند خاک و آب، در هدایت انسان نقش دارند، در حالی که احکام شرعی، مانند جویبارهایی انعطاف‌پذیر، با شرایط مختلف سازگار می‌شوند. چالش‌های اجتماعی، از فناوری تا روابط خانوادگی، نیازمند رویکردهایی مبتنی بر محبت و اعتدال‌اند. دعاها، مانند نسیمی معنوی، انسان را به سوی پاکی و عاقبت به خیری رهنمون می‌سازند. این اثر، با ارائه چارچوبی بین‌رشته‌ای، راهکارهایی برای فهم عمیق‌تر انسانیت و هدایت ارائه می‌دهد و بر ضرورت تقویت زیرساخت‌های تربیتی و معنوی برای کاهش ناهنجاری‌های اجتماعی تأکید دارد.
با نظارت صادق خادمی