متن درس
جلسات دورهمی: بازاندیشی در علوم دینی برای پاسخگویی به نیازهای معاصر
برگرفته از درس‌گفتارهای آیت الله نکونام قدس سره (جلسه ۱۶۰)
دیباچه
این نوشتار، با تأمل در درس‌گفتارهای آیت الله نکونام قدس سره در جلسه شماره ۱۶۰ (مورخ ۸/۱۲/۱۳۹۰)، به بازنویسی و تنظیم محتوایی ژرف و منسجم پرداخته است که هدف آن، ارائه نقشه‌راهی برای تحول علوم دینی و پاسخگویی به نیازهای روزآمد جامعه است. محتوای این درس‌گفتار، که با محوریت ضرورت کاربردی شدن علوم دینی و بازنگری در نظام آموزشی حوزه‌های علمیه شکل گرفته، به‌سان چراغی است که راه را در تاریکی چالش‌های معاصر روشن می‌سازد. این اثر، با بهره‌گیری از آیات قرآن کریم و روایات، به تبیین ضرورت‌های علمی و عملی در حوزه‌های دینی می‌پردازد و راهکارهایی برای تقویت جایگاه عالمان دینی در جهان مدرن ارائه می‌دهد.
بخش نخست: دعوت به سوی پروردگار با حکمت و موعظه نیکو
مبنای قرآنی دعوت دینی
درس‌گفتار با استناد به آیه‌ای از قرآن کریم آغاز می‌شود که به‌عنوان محور دعوت دینی مطرح است:
ٱدْعُ إِلَىٰ سَبِيلِ رَبِّكَ بِٱلْحِكْمَةِ وَٱلْمَوْعِظَةِ ٱلْحَسَنَةِ ۖ وَجَٰدِلْهُم بِٱلَّتِي هِيَ أَحْسَنُ
به راه پروردگارت با حکمت و اندرز نیکو دعوت کن و با آنان به [شیوه‌ای] که نیکوتر است مجادله نما (سوره النحل: ۱۲۵).
این آیه، به‌سان ستونی استوار، مبنای دعوت دینی را بر سه اصل حکمت، موعظه حسنه و جدال احسن استوار می‌سازد. حکمت، چونان کلیدی است که درهای فهم عمیق را می‌گشاید؛ موعظه حسنه، چونان نسیمی است که دل‌های مؤمنان را نوازش می‌دهد؛ و جدال احسن، چونان شمشیری است که با ظرافت و دقت، در برابر شبهات می‌ایستد. این اصول، عالمان دینی را به سوی رویکردی علمی و عملی در تبلیغ دین هدایت می‌کنند و بر ضرورت خروج علوم دینی از حالت نظری صرف و حرکت به سوی کاربردی شدن تأکید دارند.
کاربردی شدن علوم دینی: ضرورتی اجتناب‌ناپذیر
علوم دینی، که چونان گنجینه‌ای گرانبها از گذشته به ما رسیده‌اند، در صورت عدم تطبیق با نیازهای روز، به مثابه درختی تنومند اما بی‌ثمر خواهند بود. این علوم، اگرچه ریشه در سنت‌های کهن دارند، باید چونان نهالی انعطاف‌پذیر، با شرایط زمانه همگام شوند. ضرورت بازنگری در ساختارهای آموزشی حوزه‌های علمیه، از آن‌روست که علوم دینی باید پاسخگوی مسائل معاصر باشند و توانایی حل چالش‌های اجتماعی، سیاسی و اخلاقی را داشته باشند.
بخش دوم: چالش‌های علوم دینی در دنیای معاصر
کاستی علوم سنتی در پاسخ به نیازهای نوین
علوم سنتی حوزه‌های علمیه، با وجود ارزش و قدمت، گاه چونان کتابی کهن در قفسه‌ای خاک‌خورده، برای پاسخگویی به نیازهای نظام اسلامی و جهان معاصر کافی نیستند. در نظام‌های آموزشی مدرن، تخصص در مدتی کوتاه کسب می‌شود، اما در حوزه‌های علمیه، سال‌های طولانی تحصیل ممکن است به مهارت‌های عملی منجر نشود. این امر، چونان زنگ خطری است که ضرورت بازنگری در روش‌های آموزشی و محتوای دروس را گوشزد می‌کند.
ضعف در ارائه محتوای علمی در محافل عمومی
یکی از چالش‌های برجسته، ناتوانی برخی عالمان در ارائه سخنرانی‌های علمی و تأثیرگذار در محافل مهم است. این عالمان، گاه در محیط‌های غیررسمی حضور پررنگی دارند، اما در مجالس علمی، چونان پرنده‌ای که بال‌هایش بسته شده، قادر به پرواز نیستند. این ضعف، ریشه در فقدان مهارت‌های ارتباطی و کاربردی کردن دانش دارد. آموزش مهارت‌های خطابه و فن بیان، چونان ابزاری است که می‌تواند این کاستی را جبران کند.
اهمیت آداب ظاهری در اعمال دینی
رعایت آداب مستحب، مانند انداختن حنک در نماز، به‌عنوان نشانه‌ای از توجه به جنبه‌های کاربردی فقه مطرح شده است. حنک، که در روایات به «تیجان الملائکة» (تاج فرشتگان) تشبیه شده، چونان نشانی است که هویت عالم دینی را متمایز می‌سازد. این امر، نه‌تنها به تقویت هویت حرفه‌ای عالمان کمک می‌کند، بلکه چونان آیینه‌ای، شأن و جایگاه والای آنان را بازتاب می‌دهد.
بخش سوم: بازاندیشی در علوم پایه دینی
تمایز علوم کاربردی و کاربردی شدن علوم
علوم کاربردی، مانند ادبیات و منطق، چونان ستون‌های بنای علوم دینی‌اند که فهم متون مقدس را ممکن می‌سازند. اما کاربردی شدن علوم، به معنای تطبیق آنها با نیازهای روز است. این تمایز، چونان خطی روشن میان دو مسیر است: یکی، پایه‌ای برای فهم، و دیگری، پلی برای اتصال دانش به عمل.
ضعف در آموزش ادبیات عربی
ادبیات عربی، شامل صرف، نحو، معانی، بیان و اشتقاق، چونان کلیدی است که درهای فهم قرآن کریم و روایات را می‌گشاید. اما این علم، در حوزه‌های علمیه تضعیف شده و چونان گلی پژمرده، از طراوت افتاده است. به‌ویژه، اشتقاق (ریشه‌شناسی واژگان)، که به معنای فهم ماده و محتوای کلمات است، کمتر مورد توجه قرار گرفته و نیازمند تقویت است.
ضعف در آموزش منطق
منطق، چونان ابزاری تیز برای استدلال و تحلیل متون دینی است. اما آموزش آن در حوزه‌ها، گاه به‌صورت شکلی و محدود به اشکال اربعه باقی مانده و از محتوای اصلی (تحلیل ذاتی و حقیقی) غفلت شده است. این امر، چونان شمشیری کند، توانایی عالمان در استنباط احکام را کاهش می‌دهد.
نقد فرهنگ‌های لغت و تفاسیر
فرهنگ‌های لغت و تفاسیر، که گاه معانی متعددی برای یک واژه ارائه می‌دهند، چونان نقشه‌ای پراکنده، به سردرگمی منجر می‌شوند. هر ماده باید یک معنای اصلی داشته باشد تا فهم دقیق‌تری از متون دینی فراهم آید.
تقویت اصول فقه
اصول فقه، چونان چاقویی تیز برای بریدن، ابزار اصلی فقیه در استنباط احکام است. ضعف در این علم، به کاستی فقه می‌انجامد. تقویت آموزش اصول فقه با رویکردی کاربردی، چونان بنای استواری است که فقه را بر آن استوار می‌سازد.
بخش چهارم: ضرورت ورود علوم نوین به حوزه‌های دینی
روان‌شناسی و جامعه‌شناسی: علوم پایه برای فهم افعال مکلفین
روان‌شناسی و جامعه‌شناسی، که ریشه در قرآن کریم و روایات دارند، چونان دو بال‌اند که عالم دینی را در فهم رفتارهای انسانی و اجتماعی یاری می‌کنند. فقدان این علوم، به صدور فتاوای ناقص می‌انجامد. برای نمونه، فتوای «کور می‌تواند قاضی شود»، بدون توجه به نیازهای روان‌شناختی و جامعه‌شناختی قضاوت، چونان حکمی است که بر پایه‌ای سست بنا شده است.
علم سیاست: ضرورتی برای عالمان دینی
علم سیاست، چونان مشعلی است که راه عالمان دینی را در جامعه و نظام اسلامی روشن می‌سازد. بدون این دانش، عالمان چونان کشتی‌بانانی بی‌جهت‌یاب در دریای متلاطم سیاست‌اند. آموزش این علم، برای ایفای نقش مؤثر در سطح جهانی، ضرورتی انکارناپذیر است.
بخش پنجم: نقد موضوعات غیرضروری و عرفان‌های وارداتی
نقد مباحث غیرضروری
مباحثی چون «نجاست ائمه» یا «پاکی ماء الغساله»، چونان علف‌های هرزی‌اند که وقت و انرژی عالمان را هدر می‌دهند. علوم دینی باید بر مسائل ضروری و لازم تمرکز کنند تا چونان درختی پرثمر، میوه‌های دانش و عمل به بار آورند.
نقد عرفان‌های وارداتی و خرافات
عرفان‌های وارداتی و خرافاتی چون جادو و جن، چونان سایه‌ای تاریک بر جامعه افتاده‌اند و به گمراهی مردم منجر شده‌اند. حوزه‌های علمیه باید با ارائه علوم دینی کاربردی، چونان نوری این تاریکی را بزدایند.
بخش ششم: راهکارهای عملی برای تحول علوم دینی
تشکیل کارگروه‌های علمی
تشکیل کارگروه‌های علمی، چونان نقشه‌ای دقیق برای شناسایی و رفع مشکلات علمی عالمان است. این کارگروه‌ها، با ثبت توانایی‌ها و ضعف‌های عالمان، می‌توانند برنامه‌های آموزشی هدفمندی طراحی کنند که چونان پلی، دانش را به عمل متصل سازد.
حمایت مالی از طلاب
حمایت مالی از طلاب، چونان خاک حاصلخیزی است که نهال علم را بارور می‌سازد. رفع مشکلات مالی، امکان تمرکز بر تحصیل و تولید علم را فراهم می‌کند و جایگاه علمی حوزه‌ها را تقویت می‌نماید.
نقش طلاب جوان در حوزه
طلاب جوان با استعداد، چونان گوهرهایی‌اند که باید در حوزه بمانند تا به عالمانی جامع تبدیل شوند. اعزام زودهنگام آنان به جامعه، چونان بریدن شاخه‌ای نورس پیش از باروری است.
رفع مشکلات بیانی و روان‌شناختی
مشکلات بیانی و روان‌شناختی برخی عالمان، مانند اشتباه در قرائت نماز جماعت، چونان موانعی‌اند که تأثیرگذاری آنان را کاهش می‌دهند. آموزش مهارت‌های بیانی و روان‌شناختی، چونان کلیدی است که این قفل‌ها را می‌گشاید.
جمع‌بندی
درس‌گفتارهای آیت الله نکونام قدس سره در جلسه شماره ۱۶۰، چونان نقشه‌راهی روشن، راهکارهایی برای تحول علوم دینی ارائه می‌دهد. این راهکارها، از تقویت علوم پایه مانند ادبیات، منطق، روان‌شناسی و جامعه‌شناسی تا به‌روزرسانی علوم دینی مانند فقه و فلسفه، همگی بر ضرورت تولید علم مولد و تأثیرگذار تأکید دارند. تشکیل کارگروه‌های علمی و حمایت مالی از طلاب، به‌عنوان گام‌های عملی، می‌توانند حوزه‌های علمیه را به سوی جایگاهی والا در جهان مدرن هدایت کنند. این رویکرد، با استناد به آیات قرآن کریم و روایات، عالمان دینی را به سوی دعوت با حکمت، موعظه حسنه و جدال احسن فرا می‌خواند تا پاسخگوی نیازهای معاصر جامعه باشند.