متن درس

جلسات دورهمی: بازاندیشی در نظام آموزشی حوزه‌های علمیه (جلسه صد و شصت و ششم)

برگرفته از درس‌گفتارهای آیت الله نکونام قدس سره (جلسه ۱۶۶)، تاریخ ۱۸/۲/۱۳۹۱ هجری شمسی

دیباچه

این نوشتار، بازتابی است از تأملات عمیق در باب چالش‌های نظام آموزشی حوزه‌های علمیه، با تمرکز بر حوزه قم، که چونان گوهری درخشان در قلب تشیع می‌درخشد. هدف این اثر، بررسی کاستی‌های ساختاری و ارائه راهکارهایی است که بتوانند این نهاد کهن را به سوی افق‌های نوین هدایت کنند. گفتار حاضر، با نگاهی نقادانه و در عین حال سازنده، به تحلیل مسائل آموزشی و تربیتی می‌پردازد و راه‌هایی برای پیوند علم دینی با نیازهای روز جامعه پیشنهاد می‌دهد. این متن، چونان چراغی در مسیر طلاب، به دنبال روشن ساختن راهی است که علم را نه تنها به دانش نظری، بلکه به کارآمدی عملی بدل سازد.

آغاز با ستایش پروردگار و درود بر پیامبر و خاندان پاکش

گفتار با ستایش پروردگار یکتا آغاز می‌شود، همان که آغاز و انجام از اوست و دیده‌ها از درک عظمتش فرومانده‌اند:

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَٰنِ الرَّحِيمِ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الْأَوَّلِ بِلَا أَوَّلٍ كَانَ قَبْلَهُ وَالْآخِرِ بِلَا آخِرٍ يَكُونُ بَعْدَهُ الَّذِي قَصُرَتْ عَنْ رُؤْيَتِهِ أَبْصَارُ النَّاظِرِينَ وَعَجَزَتْ عَنْ نَعْتِهِ أَوْهَامُ الْوَاصِفِينَ ثُمَّ الصَّلَاةُ وَالسَّلَامُ عَلَىٰ حَبِيبِ إِلَٰهِ الْعَالَمِينَ أَبِي الْقَاسِمِ مُحَمَّدٍ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَعَلَىٰ آلِهِ الطَّيِّبِينَ الطَّاهِرِينَ وَلَعْنَةُ اللَّهِ عَلَىٰ أَعْدَائِهِمْ أَجْمَعِينَ

ترجمه: بگو ای مردم، حقیقت از جانب پروردگارتان برای شما آمده است. پس هر که راه یابد، به سود خویش راه یافته، و هر که گمراه شود، به زیان خویش گمراه شده است، و من بر شما نگهبان نیستم.

این آغاز، چونان رودی زلال، گفتار را به سوی معنویت و اخلاص سوق می‌دهد و بر پیوند ناگسستنی علم و ایمان تأکید می‌ورزد. صلوات بر پیامبر و خاندان پاکش، چونان نغمه‌ای آسمانی، روح بحث را به عطر تقوا می‌آراید.

استناد به کلام وحی: چارچوبی برای هدایت

درس‌گفتار با استناد به آیه‌ای از قرآن کریم ادامه می‌یابد که چونان مشعلی فروزان، مسیر گفتار را روشن می‌سازد:

قُلْ يَا أَيُّهَا النَّاسُ قَدْ جَاءَكُمُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّكُمْ فَمَنِ اهْتَدَىٰ فَإِنَّمَا يَهْتَدِي لِنَفْسِهِ ۖ وَمَنْ ضَلَّ فَإِنَّمَا يَضِلُّ عَلَيْهَا ۖ وَمَا أَنَا عَلَيْكُمْ بِوَكِيلٍ

ترجمه: بگو ای مردم، حقیقت از جانب پروردگارتان برای شما آمده است. پس هر که راه یابد، به سود خویش راه یافته، و هر که گمراه شود، به زیان خویش گمراه شده است، و من بر شما نگهبان نیستم.

این آیه، چونان کلیدی زرین، درهای مسئولیت فردی را می‌گشاید و بر آن تأکید می‌ورزد که هر کس در برابر هدایت یا گمراهی خویش مسئول است. این چارچوب قرآنی، مبنای نظری گفتار قرار گرفته و راه را برای نقد نظام آموزشی هموار می‌سازد.

نقد نظام آموزشی حوزه‌های علمیه

کاستی‌های ساختاری و چالش‌های تربیتی

نظام آموزشی حوزه‌های علمیه، به‌ویژه حوزه قم، که چونان قلبی تپنده در جهان تشیع است، از منظر علمی و عملی با کاستی‌هایی مواجه است. طلاب، که اغلب از خانواده‌های وارسته و با ریشه‌های پاک وارد این مسیر می‌شوند، پس از سال‌ها تحصیل (ده، پانزده، بیست، سی یا حتی چهل سال) گاه به یأس و سرخوردگی دچار می‌شوند یا حالاتی غیرعادی در آن‌ها پدیدار می‌گردد. این امر، چونان سایه‌ای سنگین بر روح طلاب، نشان از نقصان در ساختار آموزشی دارد.

از منظر روان‌شناختی، این یأس طبیعی است؛ زیرا انسان، چونان باغبانی که سال‌ها بذر می‌کارد و میوه‌ای نمی‌بیند، در صورت فقدان نتیجه ملموس، انگیزه خویش را از دست می‌دهد. این وضعیت، ریشه در کاستی نظام آموزشی دارد که طلاب را در مسیری طولانی و بدون بازخورد مثبت نگه می‌دارد.

نقد مدت طولانی تحصیل

یکی از چالش‌های اساسی، الزام به تحصیل طولانی‌مدت (سی تا چهل سال) برای دستیابی به مرتبه عالم شدن است. این رویکرد، نه تنها غیرمنطقی است، بلکه چونان باری گران، عمر طلاب را به فرسودگی می‌کشاند. در نظام‌های آموزشی مدرن، رشته‌های پیچیده‌ای چون هوافضا یا علوم اجتماعی در بازه‌ای چهار تا شش‌ساله به نتیجه می‌رسند، اما در حوزه‌های علمیه، این مدت به‌گونه‌ای غیرضروری طولانی شده است.

این طولانی بودن، چونان راهی بی‌پایان، طلاب را به سوی کاستی سوق می‌دهد. فرهنگ «دود چراغ خوردن» نیز، که گاه به‌عنوان نشانه‌ای از جدیت در تحصیل ترویج می‌شود، نه تنها به عالم شدن نمی‌انجامد، بلکه چونان دودی سمی، سلامت جسم و روان طلاب را به خطر می‌اندازد.

خودسازی، پیش‌نیاز اصلاح جامعه

استاد فرزانه با استناد به کلام وحی، بر ضرورت خودسازی پیش از اصلاح جامعه تأکید می‌ورزند:

عَلَيْكُمْ أَنْفُسَكُمْ وَلَا يَضُرُّكُمْ مَنْ ضَلَّ إِذَا اهْتَدَيْتُمْ

ترجمه: بر شما باد به خودسازی، و اگر هدایت یافتید، گمراهی دیگران به شما زیان نمی‌رساند.

این آیه، چونان آیینه‌ای صاف، عالمان را به خودنگری دعوت می‌کند. خودسازی، چونان بنای استواری است که پیش از ساختن جامعه، باید در وجود عالم پی‌ریزی شود. این تأکید، نشان‌دهنده آن است که عالم پیش از آنکه مشعلی برای هدایت دیگران باشد، باید خود از نور هدایت بهره‌مند گردد.

نقد مفهوم سنتی قصد توطن

یکی از مسائل مورد نقد، مفهوم سنتی «قصد توطن» است که طلاب را ملزم می‌سازد سال‌ها در یک مکان، چونان قم، اقامت کنند تا بتوانند آن را وطن خویش دانسته و احکام مرتبط با اقامت (مانند تمام خواندن نماز) را اجرا کنند. این دیدگاه، چونان زنجیری بر پای طلاب، محدودیت‌های غیرضروری ایجاد می‌کند.

استاد فرزانه با طنزی ظریف، این الزام را به سخره می‌گیرند و بیان می‌دارند که گویی طلاب باید آن‌قدر در یک مکان بمانند که حتی حیوانات منطقه آن‌ها را به‌عنوان ساکن بپذیرند. این طنز، چونان تیغی تیز، به قلب پیچیدگی‌های غیرضروری احکام فرو می‌رود و بر نیت قلبی به‌عنوان معیار اصلی تأکید می‌ورزد.

برخی عالمان گذشته، مانند مرحوم آیت‌الله بروجردی، بر این باور بودند که قصد توطن نیازی به اقامت طولانی ندارد و با نیت قلبی از همان روز نخست معتبر است. این دیدگاه، چونان نسیمی خنک، پیچیدگی‌ها را کنار می‌زند و بر ساده‌سازی احکام برای تسهیل زندگی طلاب تأکید می‌ورزد.

نقد فرهنگ سنتی یادگیری

خاطره‌ای از کودکی و نقد کندی در آموزش

استاد فرزانه به خاطره‌ای از کودکی خویش اشاره می‌کنند که استادی به آن‌ها می‌گفت طلابی که سریع درس می‌خوانند، از طلبگی خارج می‌شوند و گویی باید «خنگل فام» باشند تا طلبه‌ای موفق شوند. این دیدگاه، چونان دیواری بلند، در برابر استعدادها و نوآوری‌ها قد علم کرده و مانع پیشرفت طلاب می‌شود.

این فرهنگ، که سرعت و چابکی در یادگیری را نکوهش می‌کند، چونان باری بر دوش طلاب، آن‌ها را از پویایی بازمی‌دارد. استاد فرزانه با طنزی گزنده، این باور را به چالش می‌کشند و بر ضرورت تشویق استعدادهای درخشان تأکید می‌ورزند.

توصیه به نظم در خواب و بیداری

یکی از عالمان گذشته به استاد فرزانه توصیه کرده بود که شب‌ها زود بخوابند تا صبح‌ها زود برخیزند. این توصیه، چونان کلیدی برای گشایش درهای بهره‌وری، بر اهمیت نظم در زندگی طلاب تأکید دارد. بااین‌حال، استاد با طنزی لطیف به فرهنگ شب‌بیداری غیرضروری نقد وارد می‌کنند و می‌فرمایند برخی طلاب ادعا می‌کنند دوسوم عمرشان را نخوابیده‌اند، اما این امر به جای عالم شدن، به فرسودگی منجر شده است.

این نقد، چونان آینه‌ای، ضعف‌های فرهنگ سنتی را نمایان می‌سازد و بر ضرورت تعادل در زندگی برای افزایش کارآمدی تأکید می‌ورزد.

نقد روایات غیرمستند درباره عالمان گذشته

استاد فرزانه به داستان‌هایی اشاره می‌کنند که گاه درباره عالمان گذشته، مانند میرزای قمی، نقل می‌شود و نوعاً غیرواقعی یا اغراق‌آمیز است. برای نمونه، گفته می‌شود میرزای قمی با فرو بردن ریش در مرکب، کتاب «قوانین» را نگاشته است. این داستان، چونان حبابی زیبا اما توخالی، فاقد اعتبار تاریخی است و نشان‌دهنده تملق یا اغراق در توصیف عالمان است.

این نقد، چونان بادبانی بر کشتی علم، بر ضرورت نگاه مستند و علمی به تاریخ تأکید می‌ورزد و از داستان‌سرایی غیرواقعی پرهیز می‌دهد.

بازاندیشی در مسیر اجتهاد

امکان اجتهاد در سال‌های نخست

استاد فرزانه بر این باورند که اجتهاد می‌تواند در سال‌های اول یا دوم تحصیل ممکن باشد، اما نظام آموزشی کنونی آن را به سی یا چهل سال موکول می‌کند. این دیدگاه، چونان نسیمی نو، دیوارهای بلند سنت را به چالش می‌کشد و بر امکان فشرده‌سازی مسیر اجتهاد تأکید می‌ورزد.

برای نمونه، علامه طباطبایی سطح را در چهار سال فراگرفتند، که نشان‌دهنده امکان یادگیری سریع و مؤثر است. این مثال، چونان ستاره‌ای درخشان، راه را برای بازطراحی نظام آموزشی روشن می‌سازد.

نقد نظام «علافی» در حوزه‌ها

استاد فرزانه از اصطلاح «علافی» برای توصیف نظامی استفاده می‌کنند که طلاب را سال‌ها بدون نتیجه نگه می‌دارد. این نظام، چونان گردابی، طلاب را در خود فرو می‌برد و انگیزه و کارآمدی آن‌ها را می‌فرساید. دروس خارج نیز، که گاه تنها تکرار دروس سطح است، به این کاستی دامن می‌زند.

درس خارج باید چونان چشمه‌ای جوشان، حاوی مطالب نو و برخاسته از ذهن مجتهد باشد، نه صرفاً نقل از دیگران بدون نقد. این دیدگاه، بر ضرورت خلاقیت و استقلال فکری در اجتهاد تأکید دارد.

کارآمدی عملیاتی در حوزه‌ها

نقد کاستی طلاب

یکی از چالش‌های اساسی، کاستی عملیاتی طلاب پس از سال‌ها تحصیل است. این کاستی، چونان سایه‌ای تاریک، توانایی طلاب را در پاسخگویی به نیازهای جامعه کاهش می‌دهد. برای نمونه، مدیریت مساجد، که باید چونان قلعه‌ای استوار برای عبادت و آرامش باشد، فاقد نظم و مسئول مشخص است. کودکان در مساجد، چونان پرندگانی آزاد اما بی‌نظم، اخلال ایجاد می‌کنند و آرامش نمازگزاران را برهم می‌زنند.

استاد فرزانه پیشنهاد می‌دهند که برای کودکان فضایی جداگانه با مسئول مشخص ایجاد شود تا آرامش مساجد حفظ گردد. این راهکار، چونان پلی استوار، فاصله میان نیازهای جامعه و نهادهای دینی را پر می‌کند.

پیشنهاد فشرده‌سازی دروس و موضوع‌شناسی

برای رفع یأس و کاستی، استاد فرزانه پیشنهاد می‌دهند که دروس سطح در سه سال فشرده شود و دو سال به موضوع‌شناسی اختصاص یابد. موضوع‌شناسی، چونان نقشه‌ای دقیق، طلاب را با خیر و شر جامعه آشنا می‌سازد تا فتواهایشان کاربردی و پاسخگوی نیازهای روز باشد.

بدون موضوع‌شناسی، فتواها چونان کلماتی بی‌روح، از کارآمدی تهی می‌مانند. این دیدگاه، بر ضرورت تلفیق علوم دینی با علوم اجتماعی و روان‌شناسی تأکید دارد.

بازطراحی نظام آموزشی

نقد نظام کتاب‌محور

نظام آموزشی حوزه‌ها، که بیش از حد کتاب‌محور است، چونان قفسی تنگ، خلاقیت طلاب را محدود می‌سازد. استاد فرزانه بر این باورند که آموزش باید استادمحور باشد، به‌گونه‌ای که استاد قوی، حتی با خواندن روزنامه، طلاب را به عالمانی کارآمد بدل سازد، اما استاد ضعیف، حتی با تدریس قرآن کریم، نتیجه‌ای جز اتلاف وقت به بار نمی‌آورد.

در گذشته، تدریس کتاب‌هایی چون لمعه تنها توسط کسی که از مؤلف آن افقه بود جایز شمرده می‌شد. این استاندارد، چونان مشعلی فروزان، بر اهمیت شایستگی اساتید تأکید دارد.

نقد ضعف اساتید و تدریس مشترک

با کنار رفتن نظام استادمحوری، اساتید ضعیف شده‌اند و گاه از روی شرح یا ابزارهای صوتی درس می‌دهند. همچنین، پدیده تدریس مشترک پدر و پسر در یک درس، چونان نشانه‌ای از ضعف نظام انتخاب اساتید، مورد نقد است. این وضعیت، چونان درختی بی‌ریشه، نظام آموزشی را از استحکام تهی می‌سازد.

پیشنهاد سه‌گانه برای اصلاح محتوای آموزشی

استاد فرزانه پیشنهاد می‌دهند که کتاب‌های آموزشی حوزه به سه دسته تقسیم شوند: نخست، کتاب‌هایی که باید بایگانی شوند، زیرا از رده خارج و غیرمرتبط با نیازهای روزند؛ دوم، کتاب‌هایی که نیازمند ترمیم و بازنگری‌اند؛ و سوم، علوم جدیدی که باید به حوزه‌ها وارد شوند، مانند جامعه‌شناسی، روان‌شناسی، و فلسفه‌های مدرن.

برای نمونه، برخی مباحث فقهی، مانند مكاسب محرمه، چونان ابزارهای کهنه، دیگر پاسخگوی نیازهای جامعه نیستند. همچنین، ممنوعیت علوم مدرن مانند نجوم یا قیافه‌شناسی، طلاب را از آگاهی به دانش‌های روز محروم می‌سازد.

نقد ناآگاهی به مسائل روز

استاد فرزانه با طنزی لطیف، به ناآگاهی برخی طلاب از مسائل ساده‌ای چون قیمت گوجه‌فرنگی اشاره می‌کنند. این ناآگاهی، چونان غباری بر آیینه علم، نشان‌دهنده فاصله حوزه‌ها از نیازهای روز جامعه است. علم دینی باید چونان پلی، میان معرفت دینی و مسائل اجتماعی پیوند ایجاد کند.

تشویق به تولید علمی و نوشتن

نقد انفعال و عدم تولید

یکی از کاستی‌های بزرگ، انفعال طلاب در برابر تولید علمی است. بسیاری از طلاب، پس از سال‌ها تحصیل، هیچ اثر علمی، از حاشیه و نقد گرفته تا نثر و شعر، تولید نمی‌کنند. این انفعال، چونان بادی سرد، شعله خلاقیت را خاموش می‌سازد.

استاد فرزانه طلاب را به دست به قلم شدن دعوت می‌کنند و می‌فرمایند حتی اگر چیزی به ذهن نمی‌رسد، نوشتن هر مطلبی، حتی نقد استاد، می‌تواند ذهن را به سوی خلاقیت سوق دهد. این توصیه، چونان جرقه‌ای، ذهن طلاب را به سوی تولید علم برمی‌انگیزد.

یادگیری قواعد نگارش

استاد فرزانه تأکید دارند که نوشتن، چونان رانندگی، نیازمند یادگیری قواعد و تمرین است. ناتوانی برخی طلاب در ویرایش یک صفحه پس از بیست سال تحصیل، نشان‌دهنده ضعف در آموزش مهارت‌های نگارشی است. این مهارت، چونان ابزاری تیز، طلاب را برای تولید محتوای علمی مجهز می‌سازد.

عظمت شیعه و ظرفیت‌های آن

استاد فرزانه بر عظمت شیعه به دلیل بهره‌مندی از ۲۶۰ سال آموزش معلمان معصوم تأکید دارند. این ظرفیت، چونان گنجی گران‌بها، شیعه را از دیگر فرق متمایز می‌سازد. بااین‌حال، حوزه‌ها از این ظرفیت برای تولید علم و رهبری فکری به‌قدر کافی بهره نبرده‌اند.

این دیدگاه، چونان فراخوانی رسا، عالمان را به استفاده از این گنجینه برای پاسخگویی به نیازهای روز دعوت می‌کند.

پیشنهاد تشکیل جرگه‌های آزاد

برای رفع مشکلات، استاد فرزانه پیشنهاد تشکیل جرگه‌های آزاد (گروه‌های پنج تا بیست نفره) را می‌دهند تا طلاب در فضایی گفت‌وگومحور، به تبادل نظر و حل مسائل بپردازند. این جرگه‌ها، چونان باغ‌هایی پرثمر، بستری برای رشد خلاقیت و همکاری فراهم می‌آورند.

جمع‌بندی

این گفتار، چونان نقشه‌ای جامع، چالش‌های نظام آموزشی حوزه‌های علمیه را ترسیم کرده و راهکارهایی برای تحول آن ارائه می‌دهد. نقدهایی چون طولانی بودن تحصیل، تکراری بودن دروس، و کاستی عملیاتی، همگی بر ضرورت بازنگری در علم دینی تأکید دارند. پیشنهادهایی مانند فشرده‌سازی دروس، موضوع‌شناسی، استادمحوری، و تشویق به تولید علمی، چونان ستارگانی در آسمان علم، راه را برای آینده‌ای روشن‌تر هموار می‌سازند.

علم دینی، چونان درختی تناور، باید ریشه در نیازهای جامعه داشته باشد و میوه‌هایی از جنس کارآمدی و نوآوری به بار آورد. این گفتار، دعوتی است به عالمان و طلاب برای گذار از سنت‌های ناکارآمد به سوی نظامی پویا و مدرن که با نیازهای روز هم‌نوا باشد.

در پایان، با دعایی خالصانه، از پروردگار طلب می‌کنیم که قلب‌ها را به سوی هدایت استوار دارد:

اللَّهُمَّ إِنَّا نَسْأَلُكَ وَنَدْعُوكَ بِاسْمِكَ الْعَظِيمِ الْأَعْظَمِ بِحَقِّ الْأَئِمَّةِ الْمَعْصُومِينَ وَالْحُسَيْنِ يَا اللَّهُ يَا اللَّهُ يَا اللَّهُ يَا اللَّهُ يَا اللَّهُ وَيَا رَحْمَانُ وَيَا رَحِيمُ يَا مُقَلِّبَ الْقُلُوبِ ثَبِّتْ قَلْبِي عَلَىٰ دِينِكَ

ترجمه: خدایا، از تو می‌خواهیم و تو را به نام بزرگ و اعظمت می‌خوانیم، به حق ائمه معصومین و حسین (ع)، ای خدا، ای خدا، ای خدا، ای خدا، ای خدا، ای رحمان، ای رحیم، ای گرداننده دل‌ها، قلبم را بر دینت استوار فرما.