متن درس
جلسات دورهمی: پویایی علم و اعتدال در مناسک دینی
برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۱۸۶)
دیباچه
دانش، چونان رودی خروشان است که در گذر زمان، با بهره‌گیری از تلاش پیشینیان، به سوی گستردگی و ژرفا پیش می‌رود. در این میان، دین چون چراغی است که راه این رود را روشن می‌سازد و مناسک دینی، چونان آیینه‌ای، ارزش‌های معنوی را در دل جامعه بازمی‌تاباند. این نوشتار، با تکیه بر درس‌گفتارهای استاد فرزانه قدس‌سره، به بررسی پویایی علم در مقایسه با دانش گذشتگان و ضرورت اعتدال در برگزاری مناسک دینی، به‌ویژه ایام فاطمیه، می‌پردازد. هدف آن است که با نگاهی نظام‌مند، راهکارهایی برای بهره‌گیری از پیشرفت‌های علمی و حفظ روح معنوی مناسک دینی ارائه شود، تا طلاب و دانش‌پژوهان بتوانند در دنیای معاصر، نقشی مؤثر و هدایتگر ایفا کنند.
بخش نخست: پویایی علم و جایگاه عالمان گذشته
پیشرفت نسبی علم در گذر زمان
علم، چونان درختی است که ریشه در تلاش‌های گذشتگان دارد، اما شاخ و برگ آن با دستاوردهای هر نسل، پربارتر می‌شود. عالمان گذشته، هرچند در زمان خود از دانش والایی برخوردار بودند، در مقایسه با دانش مدرن، به دلیل محدودیت‌های علمی و صنعتی، از گستردگی کمتری بهره‌مند بودند. این پویایی نسبی علم، نشان‌دهنده آن است که هر نسل، با افزودن بر میراث پیشینیان، به سوی قله‌های نوین معرفت گام برمی‌دارد.
نقش عالمان گذشته در بنیان‌گذاری علوم
عالمانی چون قیاس‌الدین کاشانی، با تلاش‌های خود در زمینه‌هایی مانند دریانوردی و زیست‌شناسی، بنیان‌هایی برای علوم مدرن نهادند. با این حال، دانش کنونی، با تکامل و گسترش، از دستاوردهای ایشان فراتر رفته است. این تکامل، چونان بنایی است که بر پایه‌های استوار پیشینیان ساخته شده، اما با مصالح نوین، به شکوهی بیشتر دست یافته است.
رابطه استاد و شاگرد در پیشرفت علم
شاگردان، چونان فرزندان فکری اساتید، گاه از ایشان پیشی می‌گیرند. این پیشی گرفتن، نه از سر نفی ارزش اساتید، بلکه نتیجه پویایی علم و دسترسی به ابزارهای نوین است. همان‌گونه که فرزندی در بزرگسالی از دانش پدر خود فراتر می‌رود، دانش‌پژوهان امروزی نیز با بهره‌گیری از میراث عالمان گذشته، به افق‌های نوین معرفت دست می‌یابند.
محدودیت‌های علمی و صنعتی گذشته
علوم گذشته، مانند کیمیا، به دلیل نبود زیرساخت‌های صنعتی و ابزارهای پیشرفته، در مقایسه با علوم مدرن، چونان شمعی کم‌فروغ در برابر خورشید دانش امروزی بودند. آنچه در گذشته کیمیا خوانده می‌شد، امروز در قالب فیزیک و شیمی، با دقتی بی‌مانند، در آزمایشگاه‌ها بررسی می‌شود. این محدودیت‌ها، مانع از گسترش دانش در گذشته بود، اما تلاش عالمان آن دوران، بستری برای پیشرفت‌های کنونی فراهم کرد.
بازتعریف علوم غریبه
علوم غریبه، مانند جفر، که در گذشته به دلیل بسته بودن جامعه و محدودیت‌های علمی، رمزآلود تلقی می‌شدند، در حقیقت بخشی از علوم طبیعی بودند. امروز، با پیشرفت علم، این علوم در چارچوبی روشن و منطقی بازتعریف شده‌اند. این بازتعریف، چونان گشودن گره‌ای از تاروپود معرفت است که حقیقت علوم گذشته را آشکار می‌سازد.
نقش صنعت در پیشرفت علم
پیشرفت علم، چونان گلی است که در خاک صنعت می‌روید. بدون توسعه صنعتی، علم نمی‌تواند به گستردگی و ژرفای کنونی دست یابد. در گذشته، نبود صنعت پیشرفته، علم را در تنگنای محدودیت نگه می‌داشت، اما امروز، ابزارهای صنعتی، چونان بال‌هایی، علم را به اوج می‌رسانند.
پیشرفت‌های علمی مدرن
دستاوردهای علمی مدرن، مانند تبدیل مواد در آزمایشگاه یا سفر فضایی در شش ساعت، چونان معجزاتی‌اند که محدودیت‌های گذشته را در هم شکسته‌اند. این پیشرفت‌ها، که نتیجه ابزارهای پیشرفته و زیرساخت‌های صنعتی است، نشان‌دهنده جهش عظیم بشر در مسیر معرفت است.
مقایسه ابزارهای گذشته و مدرن
در گذشته، ابزارهای ساده مانند اسب و استر، وسیله جابه‌جایی بودند، اما امروز، هواپیماها و سفینه‌های فضایی، این مسیر را در کسری از زمان طی می‌کنند. این مقایسه، چونان آیینه‌ای است که پیشرفت بشر را در گذر زمان بازمی‌تاباند.
پیشرفت در علوم پزشکی
در گذشته، بیماری‌هایی مانند قند و چربی بالا، به دلیل نبود ابزارهای تشخیصی، به مرگ ناگهانی منجر می‌شدند. امروز، با دستگاه‌های پیشرفته، این بیماری‌ها کنترل شده و طول عمر بشر افزایش یافته است. این پیشرفت، چونان نوری است که تاریکی‌های نادانی گذشته را روشن کرده است.
محدودیت‌های علمی عالمان برجسته گذشته
عالمانی چون ابن‌سینا، با وجود دانش والای خود در زمان خویش، از درک بسیاری از مسائل، مانند قند خون، ناتوان بودند. اگر ایشان امروز در آزمایشگاه‌های مدرن حضور می‌یافتند، شگفت‌زده از پیشرفت‌های علمی می‌شدند. این محدودیت، نه از ناتوانی ایشان، بلکه از تنگنای ابزارهای زمانه ناشی بود.
بخش دوم: اعتدال در مناسک دینی
ابهام تاریخی در ایام فاطمیه
ایام فاطمیه، به دلیل اختلاف در تاریخ شهادت حضرت زهرا (س) – که بین ۷۵ تا ۹۵ روز پس از رحلت پیامبر اکرم (ص) گزارش شده – به‌صورت گسترده برگزار می‌شود. این ابهام تاریخی، چونان پرده‌ای است که حقیقت دقیق را پنهان کرده، اما اصل شهادت، چون گوهری درخشان، تردیدناپذیر است.
نقد افراط در بزرگداشت ایام فاطمیه
بزرگداشت طولانی‌مدت ایام فاطمیه، که گاه تا یک یا دو ماه ادامه می‌یابد، ممکن است به دل‌زدگی مردم و کاهش اثرگذاری معنوی منجر شود. این افراط، چونان آبی است که اگر بیش از اندازه بر خاک ریخته شود، به جای رویش، گل و لای پدید می‌آورد.
اهمیت اصل شهادت حضرت زهرا
اصل شهادت حضرت زهرا (س)، چونان ستونی استوار در تاریخ اسلام است که نیازی به تعیین تاریخ دقیق ندارد. تمرکز بر جوهره معنوی این شهادت، به جای جزئیات تاریخی، طلاب و مؤمنان را به سوی ارزش‌های والای دینی رهنمون می‌سازد.
مثال طنزآمیز درباره احتیاط
مثالی طنزآمیز درباره فردی که به دلیل اختلاف در تلفظ «صادق» (با ص، ض یا ظ) چندین بار غسل می‌کند، نشان‌دهنده پرهیز از وسواس در مسائل دینی است. این مثال، چونان آینه‌ای است که نیت و جوهره اعمال را در برابر وسواس‌های بی‌مورد برجسته می‌سازد.
نقد بزرگداشت‌های نمایشی
بزرگداشت‌های طولانی و نمایشی، مانند دهه‌های فاطمیه، عاشورا و اربعین، که گاه به خستگی مردم منجر می‌شود، از اثرگذاری معنوی می‌کاهد. این رویکرد، چونان نمایشی است که به جای عمق بخشیدن به ایمان، سطحی‌نگری را ترویج می‌دهد.
یادآوری دائمی شهادت
یاد حضرت زهرا (س) و غربت ایشان، چونان نغمه‌ای است که باید در طول سال در دل مؤمنان طنین‌انداز باشد، نه صرفاً در ایام خاص. این یادآوری دائمی، ایمان را در زندگی روزمره جاری می‌سازد.
دفاع از مظلومیت حضرت زهرا
شهادت حضرت زهرا (س)، نشانه مظلومیت ایشان است و دفاع از این مظلومیت، چونان وظیفه‌ای است که بر دوش مؤمنان سنگینی می‌کند. این دفاع، نه با بزرگداشت‌های طولانی، بلکه با ترویج ارزش‌های دینی و الگوگیری از سیره ایشان محقق می‌شود.
نقد بهانه‌جویی برای مناسک
استفاده از ایام فاطمیه به‌عنوان بهانه برای بزرگداشت‌های طولانی، چونان پرده‌ای است که حقیقت معنوی را پنهان می‌کند. این بهانه‌جویی، ممکن است به جای تقویت ایمان، به دل‌زدگی منجر شود.
جمع‌بندی
این درس‌گفتار، چونان چراغی روشنگر، دو محور اساسی را در بر می‌گیرد: پویایی علم و ضرورت اعتدال در مناسک دینی. در بخش علمی، پیشرفت‌های مدرن، که نتیجه توسعه صنعت و ابزارهای پیشرفته است، دانش بشر را از محدودیت‌های گذشته فراتر برده است. عالمان گذشته، هرچند بنیان‌گذار علوم بودند، در مقایسه با دانش کنونی، در تنگنای زمانه خود محصور بودند. در بخش دینی، تأکید بر اصل شهادت حضرت زهرا (س) و پرهیز از افراط در بزرگداشت‌های طولانی، راه را برای درونی‌سازی ارزش‌های معنوی هموار می‌سازد. این نوشتار، با حفظ روح گفتار اصلی، راهکارهایی برای بهره‌گیری از پیشرفت‌های علمی در خدمت دین و اعتدال در مناسک دینی ارائه کرد، تا طلاب و دانش‌پژوهان بتوانند در دنیای معاصر، نقشی هدایتگر و مؤثر ایفا کنند.