متن درس

جلسات دورهمی: توحید، یگانگی پروردگار و پرورش معنوی

برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۱۹۲)

دیباچه

این نوشتار، بازتابی از درس‌گفتارهای عمیق و روشنگرانه استاد فرزانه قدس‌سره است که در تاریخ بیست و دوم اردیبهشت‌ماه سال ۱۳۹۲ هجری شمسی با محوریت توحید، به‌عنوان بنیادی‌ترین اصل اعتقادی اسلام، ارائه شده است. این درس‌گفتار، چون نوری درخشان در تاریکی، راه را به سوی فهم ژرف و کاربردی توحید هموار می‌سازد. توحید، نه تنها باور به یگانگی پروردگار، بلکه مسیری تربیتی است که انسان را از خودمحوری به سوی دیگرخواهی و از ریا و شرک به سوی اخلاص هدایت می‌کند. این متن، با تکیه بر آیات نورانی قرآن کریم و روایات گران‌سنگ، تلاش دارد تا مفاهیم توحید را در قالبی منسجم و روشن، به‌گونه‌ای که چون جویباری زلال در دل خواننده جاری شود، ارائه نماید.

بخش نخست: توحید و یکتایی پروردگار

توحید، چون ستونی استوار، بنیادی‌ترین اصل اعتقادی در اسلام است که به یگانگی پروردگار و وحدت اراده الهی در اداره هستی اشاره دارد. استاد فرزانه قدس‌سره با تمثیلی ساده و پرمعنا، توحید را به آشپزخانه‌ای تشبیه می‌کنند که تنها با یک آشپز کامل، غذایی لذیذ و هماهنگ تولید می‌شود. وجود دو آشپز، آش را یا شور می‌کند یا بی‌نمک، و این تمثیل به آیه شریفه قرآن کریم اشاره دارد:

لَوْ كَانَ فِيهِمَا آلِهَةٌ إِلَّا اللَّهُ لَفَسَدَتَا

اگر در آن دو [آسمان و زمین] خدایانی جز الله بود، هر آینه هر دو تباه می‌شدند.

این آیه، چون آیینه‌ای زلال، بر این حقیقت تأکید می‌ورزد که تعدد خدایان به فساد و بی‌نظمی در نظام هستی منجر می‌شود. توحید، نظم و انسجام عالم را تضمین می‌کند، زیرا تنها یک اراده حکیمانه و کامل بر آن حاکم است. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید می‌کنند که یکتایی پروردگار، شالوده‌ای است که تمام شئون زندگی مؤمن را سامان می‌دهد و او را از هرگونه دوگانگی و شرک به دور می‌دارد.

پیامدهای یکتایی پروردگار در نظام هستی

یکتایی پروردگار، چون خورشیدی که نورش همه‌جا را روشن می‌کند، نظم و هماهنگی عالم را حفظ می‌کند. استاد فرزانه قدس‌سره با تأکید بر این نکته، بیان می‌کنند که وجود یک اراده واحد الهی، از هرگونه آشوب و ناهماهنگی در نظام خلقت جلوگیری می‌کند. همان‌گونه که آشپزخانه‌ای با دو آشپز به آشوب کشیده می‌شود، عالم نیز با تعدد اراده‌ها دچار فساد می‌گردد. این دیدگاه، ریشه در حکمت الهی دارد که نظام خلقت را بر پایه وحدت و یکپارچگی اداره می‌کند.

بخش دوم: نفی شرک و ریا در ساحت توحید

توحید، چون جویباری زلال، مستلزم نفی هرگونه شرک، ریا، سالوس و ترس از غیر خداست. این امور، چون سایه‌هایی تاریک، انسان را از یگانگی با پروردگار بازمی‌دارند. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید می‌کنند که شرک، ریا و سالوس، به دوگانگی در نیت و عمل منجر می‌شوند و توحید را به سطحی زبانی و ظاهری تنزل می‌دهند. برای مثال، ریا، که انجام عمل برای جلب توجه غیر خداست، چون غباری بر آینه دل، مانع از درخشش توحید می‌شود.

توحید عملی، انسان را به سوی پاکسازی دل از هرگونه دوگانگی هدایت می‌کند. استاد با اشاره به این نکته که «من با یکی طرفم»، بیان می‌کنند که در ساحت توحید، انسان تنها با خدا مواجه است و هیچ موجود دیگری را در عرض او قرار نمی‌دهد. این دیدگاه، انسان را از وابستگی به غیر خدا آزاد می‌کند و او را به سوی اخلاص و یگانگی در نیت و عمل سوق می‌دهد.

لا إله إلا الله: هسته توحید

اقرار به «لا إله إلا الله»، چون کلیدی طلایی، دروازه توحید را می‌گشاید. این شعار، پایه توحید نظری است که باید به توحید عملی منجر شود. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید می‌کنند که پذیرش یکتایی خدا، انسان را از وابستگی به غیر او آزاد می‌کند و او را به سوی تمرکز بر پروردگار هدایت می‌نماید. این اقرار، نه تنها یک باور زبانی، بلکه دعوتی به عمل در چارچوب یگانگی الهی است.

موانع توحید عملی

شرک، ریا، سالوس و ترس از غیر خدا، چون سنگ‌هایی در مسیر جویبار توحید، مانع از تحقق آن در زندگی عملی می‌شوند. استاد فرزانه قدس‌سره با اشاره به نمونه‌هایی از خودنمایی در جامعه، مانند استفاده از خدمتکاران برای فخرفروشی، تأکید می‌کنند که این امور، توحید را از عمق و اصالت خود دور می‌کنند. برای مثال، ترس از قضاوت دیگران، انسان را از تمرکز بر خدا بازمی‌دارد و او را در دام خودمحوری گرفتار می‌سازد.

بخش سوم: توحید به‌عنوان محور پرورش معنوی

توحید، چون باغی پرثمر، نه تنها یک باور نظری، بلکه یک فرآیند تربیتی و پرورشی است که انسان را به سوی تقرب به خدا هدایت می‌کند. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید می‌کنند که توحید، صرفاً آموزش نیست، بلکه پرورش معنوی است که نیازمند تمرین، صداقت، صفا، رفاقت، انس، مهربانی و عشق است. این فرآیند، انسان را از خودمحوری به سوی دیگرخواهی و از ریا به سوی اخلاص سوق می‌دهد.

برای مثال، استاد با اشاره به محبت برخی افراد به حیوانات خانگی، بیان می‌کنند که این محبت، اگر با نیت خالص انجام شود، می‌تواند جلوه‌ای از توحید باشد. این دیدگاه، محبت به مخلوقات را به‌عنوان پلی به سوی محبت به خدا معرفی می‌کند و انسان را به سوی دیدن خدا در تمامی هستی هدایت می‌نماید.

گفت‌وگو با خدا در تمامی تعاملات

در ساحت توحید، حتی گفت‌وگو با خود یا دیگران، چون نسیمی که از جانب خدا می‌وزد، در واقع گفت‌وگو با خداست. استاد فرزانه قدس‌سره با استناد به آیه شریفه:

نَحْنُ أَقْرَبُ إِلَيْهِ مِنْ حَبْلِ الْوَرِيدِ

ما از رگ گردن به او نزدیک‌تریم.

تأکید می‌کنند که خدا از انسان به او نزدیک‌تر است. این آیه، چون چراغی فروزان، نشان می‌دهد که در توحید عملی، انسان در تمامی تعاملات خود با خدا مواجه است. حتی در گفت‌وگو با خود، انسان با خدا سخن می‌گوید، زیرا خدا در همه‌چیز حضور دارد. این دیدگاه، انسان را به سوی یگانگی در تمامی شئون زندگی هدایت می‌کند.

عبادت به‌عنوان گفت‌وگو با خدا

عبادت، به‌ویژه نماز، چون پلی طلایی، فرصتی برای گفت‌وگوی دوسویه با خداست. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید می‌کنند که در توحید عملی، انسان در عبادت خود، خدا را مخاطب قرار می‌دهد و از او پاسخ دریافت می‌کند. این دیدگاه، عبادت را به تجربه‌ای معنوی و عمیق تبدیل می‌کند که انسان را به سوی تقرب به خدا هدایت می‌نماید.

تمثیل فاز و نول در توحید

استاد فرزانه قدس‌سره با تمثیلی بدیع، توحید عملی را به جریان الکتریکی فاز و نول تشبیه می‌کنند. انسان، چون نول، تنها در اتصال به خدا (فاز) می‌تواند حیات معنوی خود را روشن نگه دارد. بدون این اتصال، انسان در تاریکی شرک و ریا گرفتار می‌شود. این تمثیل، وابستگی کامل انسان به خدا در ساحت توحید را به زیبایی نشان می‌دهد.

بخش سوم: الجار ثم الدار: جلوه توحید عملی

اصل «الجار ثم الدار»، که به معنای «اول همسایه، سپس خود» است، چون گوهری درخشان، جلوه‌ای از توحید عملی را به نمایش می‌گذارد. استاد فرزانه قدس‌سره با استناد به این حدیث منسوب به حضرت زهرا سلام‌الله‌علیها، تأکید می‌کنند که توحید عملی، در توجه به دیگران، به‌ویژه همسایگان، متجلی می‌شود. این اصل، انسان را از خودمحوری به سوی دیگرخواهی هدایت می‌کند و او را به سوی محبت و ایثار در روابط اجتماعی سوق می‌دهد.

استاد با ذکر مثال‌هایی از بی‌توجهی به نیازهای همسایگان در جامعه، نقد می‌کنند که خودمحوری و بی‌تفاوتی، مانع از تحقق توحید عملی است. برای نمونه، بی‌اعتنایی به نیازهای همسایه در حالی که انسان به فکر نیازهای خود است، چون سایه‌ای تاریک بر نور توحید می‌افتد. این اصل، انسان را به سوی محبت و توجه به دیگران دعوت می‌کند و توحید را در روابط انسانی متجلی می‌سازد.

ایثار و گذشت در توحید عملی

توحید عملی، چون درختی پرثمر، در ایثار و گذشت ریشه دارد. استاد فرزانه قدس‌سره با اشاره به تعزیه طفلان مسلم، که در آن هر یک از برادران از دیگری پیشی می‌گیرد تا قربانی شود، تأکید می‌کنند که ایثار، جلوه‌ای والا از توحید عملی است. این ایثار، انسان را از خودمحوری به سوی دیگرخواهی هدایت می‌کند و او را به سوی اخلاص و تقرب به خدا سوق می‌دهد.

برای نمونه، در تعزیه طفلان مسلم، یکی از برادران می‌گوید: «اول من را بکش» و دیگری پاسخ می‌دهد: «نه، اول من را بکش.» این ایثار، چون گلی شکوفا در باغ توحید، نشان‌دهنده نفی خودمحوری و توجه به دیگری است. استاد تأکید می‌کنند که این روحیه، انسان را به سوی یگانگی با خدا هدایت می‌کند.

اصحاب امام حسین (ع) و توحید عملی

اصحاب امام حسین علیه‌السلام، چون ستارگانی در آسمان توحید، نمونه‌هایی درخشان از توحید عملی هستند. استاد فرزانه قدس‌سره با اشاره به شب عاشورا، که امام بیعت را از اصحاب برداشت و فرمود: «هر که می‌خواهد برود، برود»، تأکید می‌کنند که تنها کسانی در کنار امام ماندند که از اخلاص و توحید عملی برخوردار بودند. این اصحاب، چون گوهرهایی ناب، در نهایت ایثار و فداکاری، توحید را در عمل به نمایش گذاشتند.

بخش چهارم: تمرین توحید در روابط اجتماعی

توحید عملی، چون بذری که در خاک روابط اجتماعی کاشته می‌شود، نیازمند تمرین و پرورش است. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید می‌کنند که جمع‌های خانوادگی و دوستی، فرصتی گران‌بها برای تمرین توحید عملی از طریق محبت، انس و توجه به دیگران فراهم می‌کنند. این تمرین، انسان را از خودمحوری به سوی دیگرخواهی هدایت می‌کند و او را به سوی یگانگی با خدا سوق می‌دهد.

برای نمونه، استاد با اشاره به محبت برخی افراد به حیوانات خانگی، بیان می‌کنند که این محبت، اگر با نیت خالص انجام شود، می‌تواند جلوه‌ای از توحید باشد. این دیدگاه، نشان‌دهنده آن است که توحید عملی، در تمامی شئون زندگی، از جمله روابط با مخلوقات، متجلی می‌شود.

نقد خودنمایی و وابستگی به قضاوت دیگران

خودنمایی و وابستگی به قضاوت دیگران، چون غباری بر آینه توحید، مانع از درخشش آن در زندگی عملی می‌شوند. استاد فرزانه قدس‌سره با ذکر مثال‌هایی از خودنمایی در جامعه، مانند استفاده از خدمتکاران برای فخرفروشی یا حساسیت به انتقادات دیگران، تأکید می‌کنند که این امور، انسان را از اخلاص و توحید عملی دور می‌کنند. شهامت در برابر قضاوت دیگران، انسان را به سوی تمرکز بر خدا هدایت می‌کند و او را از وابستگی به نظرات دیگران آزاد می‌سازد.

جمع‌بندی

این درس‌گفتار، چون چشمه‌ای زلال، تبیینی عمیق و جامع از توحید به‌عنوان محور زندگی معنوی ارائه می‌دهد. توحید، نه تنها باور به یکتایی پروردگار، بلکه مسیری تربیتی است که انسان را از شرک، ریا و خودنمایی به سوی اخلاص و دیگرخواهی هدایت می‌کند. آیات نورانی قرآن کریم، چون چراغ‌هایی فروزان، و احادیث گران‌سنگ، چون گوهرهایی ناب، این مسیر را روشن می‌سازند. اصل «الجار ثم الدار»، ایثار اصحاب امام حسین علیه‌السلام و تمرین توحید در روابط اجتماعی، جلوه‌های درخشانی از توحید عملی هستند که انسان را به سوی تقرب به خدا سوق می‌دهند. این درس‌گفتار، با تمثیل‌های ملموس و مثال‌های کاربردی، توحید را به‌عنوان سبک زندگی مؤمنانه معرفی می‌کند که در تمامی شئون زندگی، از عبادت تا روابط انسانی، جاری است. ان‌شاءالله این معارف، چون بذرهایی پرثمر، در دل مؤمنان به بار نشینند و راه را برای تحقق توحید عملی هموار سازند.