متن درس

جلسات دورهمی: نقش بانوان در احیای فرهنگ دینی و اجتماعی

برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۲۰۱)

دیباچه: درآمدی بر نقش‌آفرینی بانوان در سپهر فرهنگی و دینی

در سپهر فرهنگ و تمدن اسلامی، نقش بانوان به‌سان نگینی درخشان، نه‌تنها در حفظ و حراست از ارزش‌های دینی، بلکه در پیشبرد اهداف اجتماعی و فرهنگی نیز برجسته است. این نوشتار، برگرفته از درس‌گفتار ارزشمندی از استاد فرزانه قدس‌سره در تاریخ ۱۲ آبان ۱۳۹۲، به بررسی فعالیت‌های موسسه‌ای فرهنگی-هنری می‌پردازد که توسط بانوان و با هدف ترویج معارف دینی و مقابله با چالش‌های جنگ نرم تأسیس شده است. این موسسه، چونان باغی پرثمر، با فعالیت‌های متنوع خود در حوزه‌های هنری، پژوهشی، و آموزشی، به بازسازی هویت دینی و اجتماعی بانوان یاری رسانده و بستری برای خودباوری و خوداثباتی آن‌ها فراهم آورده است. نوشتار پیش‌رو، با نگاهی عمیق و تحلیلی، به تبیین این فعالیت‌ها و دیدگاه‌های استاد در باب نقش بانوان در جامعه می‌پردازد، تا چون چراغی راهنما، مسیر آینده پژوهشگران و کنشگران فرهنگی را روشن سازد.

بخش یکم: تأسیس موسسه فرهنگی-هنری بانوان و نقش‌آفرینی در جامعه

نهادسازی فرهنگی توسط بانوان

این درس‌گفتار با معرفی موسسه‌ای فرهنگی-هنری آغاز می‌شود که توسط جمعی از بانوان، با هدف نشر معارف دینی و تقویت بنیان‌های فرهنگی جامعه تأسیس شده است. این موسسه، چونان نهالی نوپا که به‌تدریج به درختی تنومند بدل می‌شود، فعالیت‌هایی چون تدوین و تبلیغ کتب دینی، برگزاری نمایشگاه‌های فرهنگی، اجرای تئاتر، و تولید کلیپ‌های تصویری را در کارنامه خود دارد.

این نهادسازی، نشان از توانمندی بانوان در سازمان‌دهی فعالیت‌های فرهنگی دارد که نه‌تنها به ترویج ارزش‌های دینی یاری می‌رساند، بلکه در برابر چالش‌های فرهنگی، به‌ویژه در میدان جنگ نرم، چون سپری استوار عمل می‌کند. چنین رویکردی، با نظریه‌های جامعه‌شناسی فرهنگی هم‌خوانی دارد که بر نقش گروه‌های اجتماعی در حفظ و ارتقای ارزش‌های فرهنگی تأکید می‌ورزند.

تنوع فعالیت‌های فرهنگی و هنری

موسسه مذکور، با بهره‌گیری از توانمندی‌های بانوان، فعالیت‌هایی چون تدوین کتاب، برگزاری نمایشگاه، اجرای تئاتر، و تولید محتوای دیجیتال را پیش برده است. برخی از بانوان این مجموعه، با خودآموزی و کسب مهارت‌هایی چون تدوین و تولید کلیپ، به خلق آثاری پرداخته‌اند که معارف دینی را به شکلی جذاب و امروزی ارائه می‌دهند.

این خودآموزی، چونان جویباری زلال، نشان‌دهنده توانمندی بانوان در یادگیری خودراهبر و کسب مهارت‌های فنی و هنری است. چنین رویکردی، با نظریه‌های یادگیری خودراهبر هم‌سو است که بر توانایی افراد در فراگیری دانش و مهارت بدون وابستگی به ساختارهای رسمی آموزشی تأکید دارند.

بخش دوم: ترویج معارف دینی در قالب‌های نوین

استفاده از هنر برای نشر معارف دینی

یکی از اهداف اصلی موسسه، ارائه معارف دینی در قالب‌های هنری چون تئاتر، کلیپ، و انیمیشن است تا این معارف به‌گونه‌ای جذاب و قابل‌فهم برای مخاطبان امروزی عرضه شوند. این رویکرد، چونان پلی میان سنت و مدرنیته، معارف دینی را به زبان روز جامعه ترجمه می‌کند.

استاد با تأکید بر ضرورت مقابله با جنگ نرم، بر اهمیت استفاده از ابزارهای هنری برای انتقال مفاهیم دینی تأکید دارند. این دیدگاه، با نظریه‌های ارتباطات فرهنگی هم‌خوانی دارد که بر تأثیر رسانه‌های هنری در انتقال ارزش‌های فرهنگی تأکید می‌ورزند.

مدیریت سایت و تولید محتوای دیجیتال

گروهی از بانوان، مسئولیت مدیریت سایتی را بر عهده دارند که محتوای آن شامل خلاصه مباحث استاد، کتاب‌های قابل دانلود، و موضوعاتی چون سبک زندگی دینی است. این سایت، چونان دریچه‌ای به دنیای معارف دینی، محتوای کاربردی و جوان‌پسند را در اختیار مخاطبان قرار می‌دهد.

این فعالیت، به اهمیت حضور فعال در فضای مجازی برای ترویج معارف دینی اشاره دارد. تأکید بر تولید محتوای دیجیتال، با نظریه‌های رسانه‌های نوین هم‌سو است که بر نقش فضای مجازی در شکل‌دهی به فرهنگ عمومی تأکید دارند.

تولید محتوای کودکانه

بخشی از فعالیت‌های موسسه به تولید محتوا برای کودکان، از جمله داستان‌نویسی، کتاب قصه، و انیمیشن اختصاص دارد. این محتوا، چونان بذری در دل کودکان، معارف دینی را به شکلی متناسب با فهم و نیازهای سنی آن‌ها منتقل می‌کند.

این رویکرد، با نظریه‌های روان‌شناسی تربیتی، مانند نظریه رشد شناختی پیاژه، هم‌خوانی دارد که بر اهمیت ارائه محتوا به‌گونه‌ای متناسب با سطح درک کودکان تأکید می‌ورزند.

بخش سوم: تبلیغ و پژوهش در راستای ارزش‌های دینی

فعالیت‌های تبلیغی در حوزه حجاب و عفاف

موسسه برنامه‌هایی در زمینه حجاب و عفاف در وزارتخانه‌ها، دبیرستان‌ها، و دانشگاه‌ها برگزار کرده و موضوعاتی چون هویت زن و تفسیر نهج‌البلاغه را ترویج داده است. این فعالیت‌ها، چونان مشعلی فروزان، ارزش‌های دینی را در محیط‌های آموزشی و دولتی روشن ساخته‌اند.

این تلاش‌ها، با نظریه‌های جامعه‌شناسی دین هم‌سو است که بر نقش نهادهای آموزشی در حفظ و ترویج ارزش‌های دینی تأکید دارند.

پژوهش قرآنی و حدیثی با رویکرد میان‌رشته‌ای

گروهی از بانوان در بخش پژوهش موسسه، بر قرآن‌پژوهی و حدیث‌پژوهی با رویکرد میان‌رشته‌ای تمرکز دارند و نتایج پژوهش‌های خود را در قالب کتاب منتشر می‌کنند. این فعالیت، چونان معدنی گران‌بها، معارف دینی را با روش‌های علمی نوین استخراج و عرضه می‌کند.

این دیدگاه، با نظریه‌های معرفت‌شناسی اسلامی هم‌خوانی دارد که بر تلفیق علوم دینی و مدرن برای تولید دانش کاربردی تأکید دارند.

تشکیل کارگروه‌های آموزشی و تولیدی

موسسه کارگروه‌هایی برای آموزش و تولید محتوا در زمینه‌های قرآن‌پژوهی، حدیث‌پژوهی، و فعالیت‌های هنری تشکیل داده است تا بانوان هم آموزش ببینند و هم تولیدات فرهنگی ارائه دهند. این ساختار، چونان بنایی استوار، به توانمندسازی بانوان یاری می‌رساند.

این رویکرد، با نظریه‌های توسعه انسانی هم‌سو است که بر اهمیت آموزش به‌عنوان ابزاری برای توانمندسازی اجتماعی تأکید دارند.

بخش چهارم: خودباوری و اصلاح فرهنگ اجتماعی

نقد فرهنگ مردسالاری و ضرورت خودباوری

استاد بر ضرورت خودباوری بانوان تأکید دارند و فرهنگ مردسالارانه‌ای را که زنان را به‌عنوان شهروندان درجه دوم یا تابع مردان می‌بیند، نقد می‌کنند. ایشان معتقدند که بانوان باید با عمل، توانمندی‌های خود را اثبات کنند، نه با ادعا.

این دیدگاه، چونان آینه‌ای شفاف، کلیشه‌های جنسیتی را نمایان ساخته و با نظریه‌های فمینیسم اسلامی هم‌خوانی دارد که بر برابری جنسیتی در چارچوب دین تأکید می‌ورزند.

برابری علمی و دینی زنان و مردان

با استناد به آمار موفقیت بانوان در دانشگاه‌ها، استاد باورهای غیرعلمی مانند کوچک‌تر بودن مغز زنان را رد کرده و بر برابری توانایی‌های علمی و دینی زنان و مردان تأکید دارند. این دیدگاه، با یافته‌های علوم شناختی مدرن هم‌سو است که تفاوت‌های ذهنی میان زنان و مردان را ناچیز می‌دانند.

نقد پنهان‌سازی هویت بانوان

استاد فرهنگ پنهان‌سازی هویت بانوان، مانند معرفی آن‌ها به‌عنوان «مادر فلانی»، را نقد کرده و بر ضرورت معرفی زنان به‌عنوان افرادی مستقل تأکید دارند. ایشان با اشاره به الگوی حضرت زهرا (س)، بر اهمیت خودباوری و استقلال هویتی بانوان تأکید می‌ورزند.

این دیدگاه، با نظریه‌های روان‌شناسی هویت هم‌خوانی دارد که بر اهمیت هویت مستقل برای رشد شخصیتی تأکید دارند.

خودباوری عملی و نه ادعایی

استاد خودباوری را در عمل و کسب دستاوردها، مانند مدارک علمی و فعالیت‌های فرهنگی، ممکن می‌دانند. این دیدگاه، با نظریه‌های روان‌شناسی مثبت، مانند نظریه خودکارآمدی، هم‌سو است که بر تأثیر دستاوردها بر اعتمادبه‌نفس تأکید دارند.

نقد پوشش افراطی و غیرمنطقی

استاد با اشاره به پوشیدن پوشیه و عینک دودی توسط برخی بانوان، این نوع پوشش را غیرمنطقی و تحقیرآمیز دانسته و معتقدند که خداوند اگر قصد پنهان‌سازی چهره زنان را داشت، آن را به‌گونه‌ای دیگر خلق می‌کرد. این دیدگاه، با تفاسیر مدرن احکام اسلامی هم‌خوانی دارد که بر حفظ کرامت و عزت نفس بانوان تأکید دارند.

بخش پنجم: توانمندسازی بانوان در عرصه‌های اجتماعی و حرفه‌ای

مشاغل مشترک زنان و مردان

استاد معتقدند که مشاغل نباید به جنسیت محدود شوند و زنان و مردان می‌توانند در هر حرفه‌ای، از جمله آشپزی که به‌اشتباه زنانه تلقی می‌شود، فعالیت کنند. این دیدگاه، با نظریه‌های برابری جنسیتی در بازار کار هم‌خوانی دارد.

ضرورت سخنرانی و نویسندگی

استاد بر لزوم مهارت سخنرانی و نویسندگی برای بانوان تأکید دارند و معتقدند که زنان باید به‌گونه‌ای سخن بگویند که عاری از خطا و تأثیرگذار باشد. این دیدگاه، با نظریه‌های ارتباطات اجتماعی هم‌سو است که بر تأثیر مهارت‌های کلامی در اثرگذاری اجتماعی تأکید دارند.

نقد تصورات نادرست درباره صدای بانوان

استاد باورهایی مانند «صوت المرأة عورة» را فاقد سند دینی دانسته و معتقدند که صدای بانوان، در صورتی که با وقار و بدون اطوار باشد، هیچ مشکلی ندارد. این دیدگاه، با تفاسیر مدرن احکام اسلامی هم‌خوانی دارد که بر برابری حقوق زنان و مردان در بیان تأکید دارند.

ایشان با استناد به آیه کریمه از قرآن کریم، بر ضرورت گفتار شایسته تأکید دارند:

وَلَا تَخْضَعْنَ بِالْقَوْلِ فَيَطْمَعَ الَّذِي فِي قَلْبِهِ مَرَضٌ وَقُلْنَ قَوْلًا مَعْرُوفًا

ترجمه: و به نرمی سخن مگویید، مبادا آنکه در دلش بیماری است طمع ورزد، و سخنی شایسته بگویید.

تسلط بر فناوری‌های نوین

استاد بر ضرورت تسلط بانوان بر فناوری‌های نوین، مانند کامپیوتر و اینترنت، تأکید دارند و عدم تسلط بر این ابزارها را نشانه‌ای از بی‌سوادی در عصر حاضر می‌دانند. این دیدگاه، با نظریه‌های سواد اطلاعاتی هم‌خوانی دارد که بر اهمیت تسلط بر فناوری برای مشارکت در جامعه مدرن تأکید دارند.

حضور فعال در فضای مجازی

استاد توصیه می‌کنند که هر یک از بانوان باید وبلاگی داشته باشند و با تولید محتوای دیجیتال، معارف دینی را ترویج دهند. این توصیه، چونان دعوتی به فتح قله‌های فضای مجازی، بر اهمیت حضور فعال بانوان در این عرصه تأکید دارد.

بخش ششم: جامعیت در دانش و مهارت‌ها

نیاز به دانش میان‌رشته‌ای

استاد بر لزوم جامعیت بانوان در دانش و مهارت‌ها، از جمله موسیقی، ریاضی، و علوم تجربی، تأکید دارند و معتقدند که فقها بدون تخصص در این حوزه‌ها نمی‌توانند فتوا دهند. این دیدگاه، با نظریه‌های معرفت‌شناسی مدرن هم‌خوانی دارد که بر تلفیق علوم برای حل مسائل پیچیده تأکید دارند.

ورزش و سلامت

استاد ورزش را بهترین راه‌حل برای سلامت جسم و روان دانسته و آن را عاری از عوارض غذاها و داروهای صنعتی می‌دانند. این دیدگاه، با نظریه‌های روان‌شناسی سلامت هم‌خوانی دارد که بر تأثیر فعالیت بدنی بر سلامت روان تأکید دارند.

شایسته‌سالاری در برابر فمینیسم و ارتجاع

استاد با نقد فمینیسم و ارتجاع، بر شایسته‌سالاری به‌عنوان راه‌حل مشکلات اجتماعی تأکید دارند و معتقدند که نه زن‌سالاری و نه مردسالاری، بلکه شایستگی باید ملاک باشد. این دیدگاه، با نظریه‌های عدالت اجتماعی هم‌سو است.

خودکفایی و دفاع از خود

استاد با تأکید بر یادگیری مهارت‌های رزمی، معتقدند که بانوان باید توانایی دفاع از خود را داشته باشند. ایشان با استناد به آیه کریمه از قرآن کریم، بر ضرورت کسب قدرت تأکید دارند:

وَأَعِدُّوا لَهُمْ مَا اسْتَطَعْتُمْ مِنْ قُوَّةٍ وَمِنْ رِبَاطِ الْخَيْلِ تُرْهِبُونَ بِهِ عَدُوَّ اللَّهِ وَعَدُوَّكُمْ

ترجمه: و هر چه در توان دارید از نیرو و اسبان آماده بسیج کنید تا با آن دشمن خدا و دشمن خودتان را بترسانید.

بخش هفتم: اصلاح فرهنگ و عرفان اسلامی

نقد فرهنگ سنتی و به‌روزرسانی

استاد فرهنگ سنتی و محدودیت‌های غیرمنطقی آن، مانند ممنوعیت رانندگی بانوان در برخی جوامع، را نقد کرده و بر ضرورت به‌روزرسانی فرهنگ اجتماعی تأکید دارند. این دیدگاه، با نظریه‌های توسعه اجتماعی هم‌خوانی دارد که بر تطبیق فرهنگ با نیازهای روز تأکید دارند.

نقد علم دینی بدون کاربرد

استاد علم دینی بدون قدرت و کاربرد را خیال‌پردازی دانسته و بر ضرورت علم کاربردی تأکید دارند. این دیدگاه، با فلسفه علم اسلامی هم‌خوانی دارد که بر تلفیق علم و عمل تأکید دارد.

ترویج عرفان ولایی

استاد با نقد عرفان سنتی، بر ضرورت ترویج عرفان ولایی مبتنی بر معارف اهل بیت (ع) تأکید دارند. این دیدگاه، با عرفان شیعی و نظریه‌های الهیات شیعه هم‌خوانی دارد.

نقد و بررسی متون عرفانی

استاد بر ضرورت نقد و بررسی متون عرفانی، مانند آثار خواجه عبدالله انصاری، تأکید دارند و معتقدند که باید اشکالات این متون شناسایی و اصلاح شود. این دیدگاه، با روش‌های پژوهش انتقادی در علوم دینی هم‌خوانی دارد.

بخش هشتم: خودباوری در برابر پیشینیان

پیشرفت علمی و فکری

استاد معتقدند که جامعه کنونی از نظر علمی و فکری از پیشینیان پیشرفته‌تر است و نباید خود را در برابر آن‌ها کم‌بینیم. این دیدگاه، با نظریه‌های پیشرفت علمی هم‌خوانی دارد که بر تکامل دانش در طول زمان تأکید دارند.

نقد تقلید سنتی و ضرورت تفکر مستقل

استاد تقلید سنتی را بی‌فایده دانسته و بر لزوم تفکر مستقل و تولید محتوای فکری جدید تأکید دارند. این دیدگاه، با نظریه‌های فلسفه انتقادی هم‌خوانی دارد که بر اهمیت تفکر مستقل تأکید دارند.

جمع‌بندی

این درس‌گفتار، چونان گنجینه‌ای گران‌بها، مجموعه‌ای از تأملات عمیق در باب نقش بانوان در احیای فرهنگ دینی و اجتماعی را ارائه می‌دهد. با معرفی فعالیت‌های موسسه فرهنگی-هنری بانوان، استاد بر توانمندی‌های زنان در تولید محتوای دینی و فرهنگی تأکید دارند. نقد فرهنگ مردسالارانه، تأکید بر خودباوری عملی، و استفاده از ابزارهای نوین مانند فناوری دیجیتال، از جمله محورهای کلیدی این گفتار است. همچنین، ترویج شایسته‌سالاری، نقد فمینیسم و ارتجاع، و احیای عرفان ولایی، راهکارهایی برای اصلاح جامعه ارائه می‌دهند. این نوشتار، با ارائه محتوایی منسجم و علمی، می‌تواند به‌عنوان منبعی ارزشمند برای پژوهشگران و کنشگران فرهنگی مورد استفاده قرار گیرد.