متن درس
جلسات دورهمی: بررسی آسیب‌های اجتماعی
برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۲۰۲)
دیباچه
این نوشتار به بازخوانی و تبیین درس‌گفتار جلسه دویست و دوم از مجموعه درس‌گفتارهای استاد فرزانه قدس‌سره، ارائه‌شده در تاریخ ۱۶ آبان ۱۳۹۲، می‌پردازد. موضوع محوری این جلسه، کاوش در آسیب‌های اجتماعی با نگاهی عمیق به ریشه‌ها و پیامدهای آن‌هاست. استاد با رویکردی کل‌نگرانه، علل زیرساختی و روساختی این آسیب‌ها را بررسی کرده و با بهره‌گیری از آیات قرآن کریم و احادیث، راهکارهایی برای کاهش ناهنجاری‌ها ارائه داده‌اند. این متن با ساختاری نظام‌مند، محتوای اصلی را در قالبی روشن و منسجم عرضه می‌کند تا برای پژوهشگران و اندیشمندان حوزه‌های علوم اجتماعی و دینی، منبعی ارزشمند باشد.
بخش یکم: تبیین ساختار آسیب‌های اجتماعی
تقسیم‌بندی آسیب‌های اجتماعی
آسیب‌های اجتماعی به دو دسته زیرساختی و روساختی تقسیم می‌شوند. آسیب‌های زیرساختی، علل پنهان و بنیادین مانند فقر، بیکاری، و کمبود مسکن هستند که ریشه‌های اصلی ناهنجاری‌های اجتماعی را تشکیل می‌دهند. آسیب‌های روساختی، نمودهای آشکار این مسائل، از جمله فساد، سرقت، و فحشا هستند که از زیرساخت‌های معیوب نشئت می‌گیرند. این تقسیم‌بندی، چونان نقشه‌ای دقیق، به ما امکان می‌دهد تا به جای تمرکز بر شاخ و برگ، به ریشه‌های درخت ناهنجاری‌ها بنگریم.
| درنگ: تقسیم‌بندی آسیب‌های اجتماعی به زیرساختی و روساختی، چارچوبی کل‌نگرانه برای تحلیل ریشه‌ای مسائل اجتماعی فراهم می‌آورد و بر ضرورت رفع علل بنیادین تأکید دارد. |
فقر: ریشه همه ناهنجاری‌ها
فقر، به‌سان آتشی زیر خاکستر، ریشه اصلی بسیاری از آسیب‌های اجتماعی است. این معضل، چه از بیکاری و کمبود مسکن ناشی شود و چه به‌صورت مستقل وجود داشته باشد، به ناهنجاری‌هایی چون فساد، فحشا، سرقت، قاچاق، و حتی قتل منجر می‌شود. استاد با استناد به حدیث «كَادَ الْفَقْرُ أَنْ يَكُونَ كُفْرًا» (فقر نزدیک است که به کفر منجر شود)، فقر را نه‌تنها چالشی مادی، بلکه تهدیدی معنوی و اعتقادی می‌دانند.
كَادَ الْفَقْرُ أَنْ يَكُونَ كُفْرًا
فقر نزدیک است که به کفر منجر شود.
این دیدگاه، فقر را چونان بادی سوزان توصیف می‌کند که باورها و ارزش‌های انسان را به تاراج می‌برد و او را به سوی انحرافات اخلاقی سوق می‌دهد. فقر، با ایجاد خلأهای مادی و معنوی، زمینه‌ساز ازهم‌گسیختگی اجتماعی است.
بیکاری: عامل فشار اجتماعی
بیکاری، به‌عنوان یکی از ستون‌های آسیب‌های زیرساختی، افراد را به دلیل فقدان شغل به سوی رفتارهای ناهنجار، از دعوا و درگیری تا کارهای خلاف، سوق می‌دهد. فردی که شغل دارد، به دلیل ترس از دست دادن موقعیت یا حفظ آبرو، کمتر به تخلفات روی می‌آورد. بیکاری، مانند باتلاقی است که انسان را در خود فرو می‌برد و او را از مسیر ثبات و امنیت دور می‌سازد.
| درنگ: بیکاری، با ایجاد فشار اجتماعی و خلأ اقتصادی، افراد را به سوی انحرافات سوق می‌دهد و سیاست‌گذاری‌های اقتصادی برای کاهش آن ضروری است. |
کمبود مسکن: ریشه فساد مالی
کمبود مسکن، دیگر رکن آسیب‌های زیرساختی، فشارهای مالی را بر افراد تحمیل می‌کند و آن‌ها را به سوی رشوه، سرقت، یا دیگر تخلفات سوق می‌دهد. فردی که از دغدغه مسکن رهایی یابد، می‌تواند با درآمد اندک خود زندگی را اداره کند. مسکن، چونان سایبانی است که انسان را از طوفان‌های اقتصادی و اجتماعی در امان می‌دارد.
ناهنجاری‌های روساختی: نمودهای آشکار آسیب‌ها
ناهنجاری‌هایی چون فساد، فحشا، رشوه، سرقت، قاچاق، دعوا، و قتل، چونان میوه‌های تلخ درختی هستند که ریشه در فقر، بیکاری، و کمبود مسکن دارد. این ناهنجاری‌ها، نمودهای بیرونی آسیب‌های زیرساختی هستند که با رفع ریشه‌ها می‌توان آن‌ها را کاهش داد.
جمع‌بندی بخش یکم
این بخش با تبیین ساختار آسیب‌های اجتماعی، بر اهمیت شناسایی و رفع علل زیرساختی تأکید دارد. فقر، بیکاری، و کمبود مسکن، چونان ریشه‌های درختی تنومند، ناهنجاری‌های اجتماعی را تغذیه می‌کنند. استاد با استناد به حدیث و تحلیل‌های جامعه‌شناختی، بر ضرورت توجه به این ریشه‌ها برای کاهش آسیب‌ها تأکید دارند.
بخش دوم: نقش جوانان و فناوری در آسیب‌های اجتماعی
جوانان: فرصت و تهدید
جوانان، چونان نیرویی پویا، هم می‌توانند محرک پیشرفت جامعه باشند و هم در صورت هدایت نادرست، به تهدیدی برای آن تبدیل شوند. ویژگی‌های رادکال جوانی، مانند شور و احساسات، اگر به درستی مدیریت نشود، به انحرافات منجر می‌شود. جوانی، مانند تیغی دو لبه است که می‌تواند هم سازنده باشد و هم ویرانگر.
| درنگ: جوانان، به‌عنوان نیروی محرکه جامعه، نیازمند هدایت و حمایت هستند تا از تهدید به فرصت تبدیل شوند. |
فقر و بیکاری در میان جوانان
جوانان، به دلیل نداشتن درآمد، وابستگی به خانواده، و هزینه‌های تحصیل، بیش از دیگران در معرض آسیب‌های ناشی از فقر و بیکاری قرار دارند. این وضعیت، به‌ویژه در سنین ۲۰ تا ۳۰ سال، خطرناک‌تر است و می‌تواند به رفتارهای پرخطر، مانند حضور در محافل مخفی یا گرایش به انحرافات، منجر شود. جوانی، چونان زمینی حاصلخیز است که اگر به آن توجه نشود، علف‌های هرز در آن می‌روید.
فناوری‌های نوین: ماهواره و اینترنت
ماهواره و اینترنت، در جامعه‌ای با زیرساخت‌های قوی، ابزارهای مفیدی هستند، اما در جامعه‌ای با زیرساخت‌های ضعیف، به عوامل آسیب‌زا تبدیل می‌شوند. استاد با استناد به حدیث «الإنْسَانُ حَرِيصٌ عَلَى مَا مُنِعَ» (انسان به آنچه منع شده، حریص است)، منع صرف این ابزارها را ناکارآمد می‌دانند و بر ضرورت ایجاد جاذبه‌های مثبت، مانند تفریحات سالم و ورزش، تأکید دارند.
الإنْسَانُ حَرِيصٌ عَلَى مَا مُنِعَ
انسان به آنچه منع شده، حریص است.
این ابزارها، مانند آبی هستند که در ظرف سالم، حیات‌بخش و در ظرف آلوده، مسموم‌کننده است. تقویت زیرساخت‌های فرهنگی، راهکاری کلیدی برای کاهش اثرات منفی این ابزارهاست.
| درنگ: ماهواره و اینترنت در جامعه‌ای با زیرساخت‌های ضعیف به عوامل آسیب‌زا تبدیل می‌شوند؛ تقویت فرهنگ عمومی و جاذبه‌های مثبت، راهکار کاهش این آسیب‌هاست. |
جمع‌بندی بخش دوم
این بخش بر نقش دوگانه جوانان و فناوری‌های نوین در جامعه تأکید دارد. جوانان، به‌عنوان نیروی محرکه، نیازمند حمایت و هدایت‌اند تا به جای تهدید، به فرصتی برای پیشرفت تبدیل شوند. فناوری‌های نوین نیز، در نبود زیرساخت‌های فرهنگی، به عوامل آسیب‌زا بدل می‌شوند. استاد با تأکید بر فرهنگ‌سازی و ایجاد جاذبه‌های مثبت، راهکارهایی عملی برای مدیریت این مسائل ارائه داده‌اند.
بخش سوم: مسائل فرهنگی و دینی
بدحجابی و فقدان متولی مشخص
بدحجابی، به‌عنوان یکی از ناهنجاری‌های روساختی، نتیجه فقدان متولی مشخص در حوزه عفاف و پوشش است. هنوز در علم دینی مشخص نشده که مسئولیت این امر بر عهده کیست: دولت، خانواده، امر به معروف، یا خود جوانان. این خلأ، مانند زمینی بایر است که در آن هرج‌ومرج می‌روید.
نقش قوه قهریه و ضرورت فرهنگ‌سازی
استفاده از قوه قهریه برای مقابله با بدحجابی، بدون فتوای مشخص، به تشدید مشکلات منجر می‌شود. استاد بر این باورند که مسئولیت عفاف و پوشش بر عهده مردم و اولیا است، نه دولت یا قوه قهریه. این نظارت باید با محبت و مسالمت اعمال شود، نه با اجبار. نظارت عمومی، مانند نسیمی است که به‌آرامی جامعه را به سوی سلامت هدایت می‌کند.
| درنگ: مسئولیت عفاف و پوشش بر عهده مردم و اولیاست و باید با محبت و مسالمت اعمال شود، نه با قوه قهریه. |
نقش نظارت عمومی در کاهش ناهنجاری‌ها
نظارت عمومی مردم، مانند جلوگیری از شکستن شیشه یا آزار کودکان در خیابان، می‌تواند ناهنجاری‌ها را کاهش دهد. این نظارت، که با محبت و بدون قوه قهریه اعمال می‌شود، چونان جریانی آرام، جامعه را به سوی سلامت هدایت می‌کند.
فرهنگ‌سازی عمومی: نمونه‌ای از موفقیت
استاد با اشاره به کاهش ریختن زباله در خیابان‌ها طی سال‌های گذشته، بر تأثیر فرهنگ‌سازی عمومی تأکید دارند. شعارهایی مانند «خانه من، شهر من» به تقویت شعور اجتماعی کمک کرده و ناهنجاری‌ها را کاهش داده است. این روند، مانند کاشتن بذری است که به‌تدریج میوه‌های شیرین می‌دهد.
ضرورت فتواهای مهندسی‌شده
استاد بر ضرورت فتواهای مهندسی‌شده و مبتنی بر علوم اجتماعی و روان‌شناسی در علم دینی تأکید دارند. فتواهای غیرعلمی، مانند بنایی بدون نقشه، کارایی ندارند و به هرج‌ومرج منجر می‌شوند. فقیه باید جامعه‌شناس و روان‌شناس باشد تا فتواهایش کارایی اجتماعی داشته باشد.
| درنگ: فتواهای مهندسی‌شده و مبتنی بر علوم انسانی، راهکاری برای رفع خلأهای علم دینی در مسائل اجتماعی است. |
جمع‌بندی بخش سوم
این بخش به مسائل فرهنگی و دینی، به‌ویژه بدحجابی و نقش نظارت عمومی، پرداخته است. استاد با نقد رویکردهای قهری و تأکید بر فرهنگ‌سازی و فتواهای علمی، بر ضرورت مشارکت مردم و اولیا در سالم‌سازی جامعه تأکید دارند. این دیدگاه، مانند چراغی است که مسیر اصلاح اجتماعی را روشن می‌کند.
بخش چهارم: توصیه‌های عملی برای سلامت فردی
تأثیر رژیم غذایی بر سلامت
استاد برای بهبود خواب سنگین، توصیه می‌کنند که از مصرف سردیجات (مانند ماست، خیار، و نعنا) پرهیز شود و به جای آن، سبزیجاتی مانند ریحان، تره، و شاهی مصرف گردد. سردیجات، مانند سایه‌ای سنگین، حافظه و اراده را تضعیف می‌کنند.
| درنگ: اصلاح رژیم غذایی با پرهیز از سردیجات و مصرف سبزیجات گرم، به بهبود خواب و تقویت حافظه کمک می‌کند. |
ورزش: کلید تقویت اراده
ورزش روزانه، حتی به مدت نیم ساعت، انرژی مثبت ایجاد می‌کند و اراده را تقویت می‌کند. ورزش، مانند جریانی زلال، انرژی منفی را از بدن می‌زداید و به سلامت جسم و روان کمک می‌کند.
جمع‌بندی بخش چهارم
این بخش با ارائه توصیه‌های عملی برای سلامت فردی، بر اهمیت رژیم غذایی مناسب و ورزش تأکید دارد. این راهکارها، مانند کلیدهایی هستند که درهای سلامت جسم و روان را می‌گشایند.
جمع‌بندی نهایی
درس‌گفتار جلسه دویست و دوم، چونان گنجینه‌ای گران‌قدر، تأملاتی عمیق در حوزه آسیب‌های اجتماعی ارائه می‌دهد. استاد با تقسیم‌بندی آسیب‌ها به زیرساختی و روساختی، بر ضرورت رفع ریشه‌های فقر، بیکاری، و کمبود مسکن تأکید دارند. جوانان، به‌عنوان فرصت و تهدید، و فناوری‌های نوین، به‌عنوان ابزارهایی دوگانه، نیازمند هدایت و مدیریت‌اند. فرهنگ‌سازی عمومی، نظارت محبت‌آمیز مردم، و فتواهای مهندسی‌شده، راهکارهایی برای کاهش ناهنجاری‌ها هستند. توصیه‌های عملی برای سلامت فردی نیز نشان‌دهنده نگاه جامع استاد به مسائل اجتماعی و فردی است. این نوشتار، مانند پلی است که معارف دینی را به علوم انسانی پیوند می‌دهد و منبعی ارزشمند برای پژوهشگران فراهم می‌آورد.
| با نظارت صادق خادمی |