متن درس

جلسات دورهمی: تأملی در دین و دینداری علوی

برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۲۲۳)

دیباچه

این نوشتار، کاوشی است در مفهوم دین و دینداری با نگاهی ویژه به منظر علوی، که از گفتمانی عالمانه و صمیمی سرچشمه گرفته است. متن حاضر، با الهام از درس‌گفتارهای استاد فرزانه قدس‌سره، در پی آن است که با زبانی روشن و متین، مفاهیم بنیادین دین و دینداری را در قالبی منظم و متناسب با نیازهای فکری جامعه معاصر تبیین کند. این گفتمان، چونان جویباری زلال، از چشمه‌های حکمت قرآنی و نهج‌البلاغه سیراب شده و با بهره‌گیری از تشبیهات و تلویحات، به بررسی نقش دین در هدایت زندگی انسان و جامعه می‌پردازد. هدف، ارائه نگرشی ژرف به دینداری علوی است که نه تنها ریشه در اصالت دینی دارد، بلکه راهگشای گفت‌وگوهای علمی و معنوی در روزگار کنونی است.

بخش نخست: ماهیت کلی و تاریخی دین

دین به مثابه تعهدی وجودی

استاد فرزانه قدس‌سره دین را مفهومی کلی، عمومی و اجتماعی معرفی می‌کنند که از کهن‌ترین واژگان بشری است و پیش از ظهور اسلام و حتی پیش از تاریخ ثبت‌شده، در میان انسان‌ها رواج داشته است. دین، چونان پیمانی است که انسان را به مجموعه‌ای از قوانین و روش‌های زندگی متعهد می‌سازد. این تعهد، نه از سر اجبار یا استکبار، بلکه با خضوع و فروتنی پذیرفته می‌شود و روشی عملی برای زندگی انسان فراهم می‌آورد.

جمع‌بندی

دین، چونان ستونی است که بنای زندگی انسانی را استوار می‌سازد و با قدمتی دیرینه، در همه جوامع بشری به اشکال گوناگون ظهور یافته است. این عمومیت، دین را به ضرورتی اجتماعی و معنوی تبدیل کرده که فراتر از حدود زمانی و مکانی عمل می‌کند.

بخش دوم: تعریف دین و دینداری

خضوع و جامعیت در دین

استاد فرزانه قدس‌سره دین را به معنای وامداری و تعهد نسبت به یک مرام و روش زندگی تعریف می‌کنند که با خضوع و فروتنی پذیرفته می‌شود. دینداری، عملی‌سازی این تعهد در زندگی فردی و اجتماعی است. دین، مجموعه‌ای از قوانین متنوع و مکمل است که نیازهای گوناگون زندگی انسان را پوشش می‌دهد و دیندار، کسی است که این قوانین را با آگاهی و خضوع در رفتار و باور خود متجلی می‌سازد.

لَكُمْ دِينُكُمْ وَلِيَ دِينِ (کافرون: ۶؛ ترجمه: شما را دینتان و مرا دینم.) این آیه شریفه، بر وجود ادیان مختلف و پذیرش آنها توسط گروه‌های انسانی تأکید دارد، حتی اگر از منظر اسلامی مورد تأیید نباشند.

جمع‌بندی

دین، چونان سفره‌ای گسترده است که با تنوع قوانین خود، نیازهای زندگی انسان را برآورده می‌سازد، و دینداری، چونان گامی است که این قوانین را از حوزه نظر به ساحت عمل می‌آورد.

بخش سوم: تشبیه دین به سفره

جامعیت و تنوع در دین

استاد فرزانه قدس‌سره دین را به سفره‌ای تشبیه می‌کنند که شامل مجموعه‌ای متنوع از قوانین و روش‌هاست و برای هدایت زندگی انسان کفایت می‌کند. این سفره، چونان میزی است که انواع خوراک‌های معنوی و مادی را برای تغذیه روح و جسم انسان فراهم می‌آورد و هر کس به فراخور نیاز خود از آن بهره می‌گیرد.

جمع‌بندی

تشبیه دین به سفره، چونان آیینه‌ای است که جامعیت و تنوع دین را در پاسخگویی به نیازهای انسانی بازتاب می‌دهد و بر نقش آن در هدایت جامع زندگی تأکید دارد.

بخش چهارم: تمایز دین و دینداری

دین به مثابه قانون و دینداری به مثابه عمل

استاد فرزانه قدس‌سره دین را مجموعه‌ای از قوانین معرفی می‌کنند که به خودی خود انتزاعی است، در حالی که دینداری، پذیرش و عملی‌سازی این قوانین توسط انسان است. دین، چونان کتابی است که قوانین را در خود جای داده، اما دیندار، آن کس است که این کتاب را می‌گشاید و به محتوای آن جان می‌بخشد.

جمع‌بندی

تمایز میان دین و دینداری، چونان خطی است که نظریه را از عمل جدا می‌سازد. دینداری، پلی است که قوانین دینی را به ساحت زندگی متصل می‌کند.

بخش پنجم: ماهیت معقول ثانی فلسفی دین

دین به مثابه اوصاف حقیقت

استاد فرزانه قدس‌سره دین را معقول ثانی فلسفی می‌دانند، یعنی مجموعه‌ای از اوصاف که بر یک حقیقت خارجی، مانند خدا یا انسان دیندار، استوار است. دین، به خودی خود وجود مستقل ندارد و وابسته به فاعل (خالق دین) و قابل (دیندار) است. این دیدگاه، دین را چونان صفتی می‌بیند که بر دیوار وجود انسان یا خدا نقش می‌بندد.

إِنَّ الدِّينَ عِنْدَ اللَّهِ الْإِسْلَامُ ۗ وَمَا اخْتَلَفَ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ إِلَّا مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَهُمُ الْعِلْمُ بَغْيًا بَيْنَهُمْ (آل‌عمران: ۱۹؛ ترجمه: در حقیقت، دین نزد خدا اسلام است و کسانی که به آنها کتاب داده شده، جز پس از آنکه علم برایشان آمد، به سبب حسادت میان خودشان اختلاف کردند.) این آیه شریفه، بر اصالت اسلام به‌عنوان دین حق تأکید دارد.

جمع‌بندی

دین، چونان نوری است که بر حقیقت وجودی خدا یا انسان تابیده می‌شود و تنها در سایه این وابستگی، معنا و اثر می‌یابد.

بخش ششم: قداست ادیان از منظر پیروان

نسبیت قداست در ادیان

استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که همه ادیان، حتی اگر از منظر اسلامی مورد خدشه باشند، برای پیروانشان مقدس‌اند. این قداست، چونان گوهری است که هر قوم و ملتی در آیینه باورهای خود می‌جوید، هرچند از نگاه دیگران ممکن است ناقص یا نادرست به نظر آید.

جمع‌بندی

قداست ادیان، چونان بازتابی است از باورهای پیروانشان که در هر جامعه‌ای به شکلی متفاوت متجلی می‌شود و بر ضرورت فهم تکثر دینی در گفتمان‌های کلامی تأکید دارد.

بخش هفتم: وابستگی دین به فاعل و قابل

فاعل و قابل در تحقق دین

استاد فرزانه قدس‌سره دین را به فاعل (خالق دین، مانند خدا یا پیامبر) و قابل (انسان دیندار) وابسته می‌دانند. بدون این دو، دین وجود مستقلی ندارد و مانند رنگی است که بدون بوم، نمی‌تواند نقش ببندد.

جمع‌بندی

دین، چونان نسیمی است که در تعامل میان خالق و پذیرنده معنا می‌یابد و تنها در این رابطه، به حقیقتی زنده تبدیل می‌شود.

بخش هشتم: تشبیه دین به خون

دین به مثابه جریان حیات

استاد فرزانه قدس‌سره دین را به خونی تشبیه می‌کنند که در رگ‌های جامعه جریان دارد و بدون این جریان، فاسد و بی‌اثر می‌شود. این تشبیه، دین را چونان عنصری پویا و حیاتی معرفی می‌کند که باید در رفتار و باور انسان‌ها جاری باشد.

جمع‌بندی

دین، چونان خونی است که حیات جامعه را تضمین می‌کند، اما بدون جریان در رفتار و باور، به سستی و فساد می‌انجامد.

بخش نهم: اختلاف دین با خون

ارادی بودن دین

استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که دین، برخلاف خون که عنصری زیستی و غیراختیاری است، به روح انسان وابسته است و نیازمند پذیرش ارادی و آگاهانه است. این تفاوت، دین را چونان گوهری می‌بیند که تنها با انتخاب انسان درخشش می‌یابد.

جمع‌بندی

دین، چونان انتخابی آگاهانه، از نیازهای زیستی متمایز می‌شود و تنها با پذیرش ارادی، به حقیقتی اثرگذار تبدیل می‌گردد.

بخش دهم: نسبیت دین در جوامع

تنوع در دینداری

استاد فرزانه قدس‌سره معتقدند که دین در جوامع مختلف نسبی است و ممکن است برخی جوامع به‌صورت صوری دیندار باشند یا حتی دین نداشته باشند. این نسبیت، چونان رنگ‌های گوناگون در یک نقاشی، تنوع دینداری را در جوامع بشری نشان می‌دهد.

جمع‌بندی

نسبیت دین، چونان آیینه‌ای است که تنوع باورها و رفتارهای دینی را در جوامع مختلف بازتاب می‌دهد و بر اهمیت فهم این تکثر تأکید دارد.

بخش یازدهم: محل تحقق دین

تحقق دین در انسان

استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که دین در انسان‌ها و تشخصات انسانی آنها تحقق می‌یابد، نه در کتاب‌ها یا اشکال ظاهری. دین، چونان بذری است که تنها در خاک وجود انسان می‌روید و میوه می‌دهد.

جمع‌بندی

تحقق دین در انسان، چونان شکفتن گلی است که تنها در باغ وجود انسانی به بار می‌نشیند و بدون این تحقق، دین به پوسته‌ای خالی بدل می‌شود.

بخش دوازدهم: تشبیه دین به گندم و جو

کلیت و مصداق در دین

استاد فرزانه قدس‌سره دین را به گندم و جو تشبیه می‌کنند که دارای کلیت است، اما تشخص آن در مصادیق خاص، مانند دین اسلام یا دین علوی، ظاهر می‌شود. این تشبیه، دین را چونان درختی می‌بیند که شاخه‌های گوناگون آن، مصادیق متنوع ادیان را شکل می‌دهند.

جمع‌بندی

تشبیه دین به گندم و جو، چونان نقشه‌ای است که کلیت و تنوع ادیان را نشان می‌دهد و دین علوی را به‌عنوان مصداقی کامل برجسته می‌سازد.

بخش سیزدهم: تفاوت اسلام نبوی، ولوی و علوی

سطوح مختلف اسلام

استاد فرزانه قدس‌سره اسلام را به سه سطح تقسیم می‌کنند: اسلام نبوی، که به ظرف حدوثی وحی اشاره دارد؛ اسلام ولوی، که به استمرار وحی در قالب ولایت می‌پردازد؛ و اسلام علوی، که وجه خاص و کامل ولایت را نمایان می‌سازد. این تقسیم‌بندی، چونان نردبانی است که مراتب کمال دینداری را نشان می‌دهد.

جمع‌بندی

تمایز میان اسلام نبوی، ولوی و علوی، چونان مراحلی است که دینداری را از مبدأ وحی به قله ولایت علوی هدایت می‌کند.

بخش چهاردهم: ولایت علوی و انتصاب الهی

اصالت ولایت علوی

استاد فرزانه قدس‌سره ولایت علوی را ولایتی می‌دانند که از جانب خدا منصوب شده و از ولایت‌های اعتباری یا مبتنی بر زور و شمشیر متمایز است. این ولایت، چونان گوهری است که از منبع الهی سرچشمه گرفته و درخشش آن، مسیر دینداری حقیقی را روشن می‌سازد.

روایت: «هر کس که من مولای اویم، این علی مولای اوست.» این روایت، بر ولایت علوی به‌عنوان بخش جدایی‌ناپذیر دین حق تأکید دارد.

جمع‌بندی

ولایت علوی، چونان مشعلی است که با نور الهی، مسیر دینداری را از انحرافات و اعتبارات ظاهری حفظ می‌کند.

بخش پانزدهم: تشخص نور واحد در ائمه

وحدت و تنوع در نقش ائمه

استاد فرزانه قدس‌سره ائمه را نور واحدی می‌دانند که تشخصات متفاوتی دارند. ولایت تامه در امیرالمؤمنین (ع) و ختم ولایت در امام زمان (عج) از مصادیق این تنوع است. این وحدت و تنوع، چونان خورشیدی است که پرتوهای آن در زمان‌ها و نقش‌های مختلف متجلی می‌شود.

جمع‌بندی

ائمه، چونان تجلیات مختلف یک نور واحد، هر یک در زمان خود، دین را به کمال رسانده و هدایت جامعه را بر عهده دارند.

بخش شانزدهم: تفاوت دین و ایمان

دین به مثابه قانون و ایمان به مثابه پناهگاه

استاد فرزانه قدس‌سره دین را مجموعه‌ای از قوانین خارجی می‌دانند که انسان آن را می‌پذیرد، در حالی که ایمان، پناهگاهی درونی است که انسان در آن آرامش می‌یابد. این تفاوت، چونان تمایز میان نقشه و مقصد است که یکی راه را نشان می‌دهد و دیگری آرامش را به ارمغان می‌آورد.

جمع‌بندی

دین و ایمان، چونان دو بال یک پرنده، مکمل یکدیگرند؛ دین، مسیر را نشان می‌دهد و ایمان، قلب را به سوی مقصد هدایت می‌کند.

بخش هفدهم: نسبیت ایمان

ایمان صوری و حقیقی

استاد فرزانه قدس‌سره ایمان را به دو گونه صوری و حقیقی تقسیم می‌کنند. ایمان حقیقی، چونان پناهگاهی استوار است که به استحکام درونی انسان وابسته است، در حالی که ایمان صوری، چونان سایه‌ای گذرا، ناپایدار و بی‌اثر است.

جمع‌بندی

ایمان، چونان گوهری است که در عمق وجود انسان می‌درخشد و تنها با استحکام درونی، به حقیقتی پایدار تبدیل می‌شود.

بخش هجدهم: چالش دینداری صوری

نفاق و شرك در دینداری صوری

استاد فرزانه قدس‌سره دینداری صوری را، مانند داشتن رساله بدون عمل به آن، ناکارآمد و منجر به نفاق و شرك می‌دانند. این نوع دینداری، چونان درختی خشک است که شاخ و برگ دارد، اما میوه‌ای به بار نمی‌آورد.

جمع‌بندی

دینداری صوری، چونان پوسته‌ای خالی است که بدون تحقق عملی، نه تنها به تحول اجتماعی منجر نمی‌شود، بلکه به آسیب‌های اخلاقی دامن می‌زند.

بخش نوزدهم: تقلید به‌عنوان عمل

تقلید حقیقی در برابر تقلید صوری

استاد فرزانه قدس‌سره تقلید واقعی را عمل به فتاوای عالمان دینی می‌دانند، نه صرف داشتن رساله. تقلید، چونان گامی است که در مسیر عمل به احکام دینی برداشته می‌شود و بدون عمل، به پوسته‌ای بی‌محتوا بدل می‌گردد.

جمع‌بندی

تقلید، چونان پلی است که انسان را به عمل به احکام دینی متصل می‌کند و بدون این عمل، به ادعایی توخالی تبدیل می‌شود.

بخش بیستم: چالش‌های جامعه دینی

کاستی دینداری صوری

استاد فرزانه قدس‌سره معتقدند که جامعه دینی، به دلیل فقدان تحقق عملی دین، با مشکلاتی مانند نفاق و شرك مواجه است. این کاستی، چونان سایه‌ای است که بر نور دین افتاده و از درخشش آن می‌کاهد.

جمع‌بندی

چالش‌های جامعه دینی، چونان موانعی هستند که با تقویت تحقق عملی دین در رفتارها و باورها، می‌توان از آنها عبور کرد.

بخش بیست‌ویکم: ضعف اثبات برتری جامعه دینی

مشابهت مشکلات در جوامع دینی و غیر دینی

استاد فرزانه قدس‌سره اشاره دارند که جامعه دینی کنونی، به دلیل مشکلات مشابه با جوامع غیر دینی، مانند جرم و فساد، نمی‌تواند برتری خود را اثبات کند. این ضعف، چونان آیینه‌ای است که کاستی دینداری صوری را بازتاب می‌دهد.

جمع‌بندی

ناتوانی در اثبات برتری جامعه دینی، چونان هشداری است که بر ضرورت بازسازی روش‌های ترویج دین و تحقق عملی آن تأکید دارد.

بخش بیست‌ودوم: نقش امام زمان در احیای دین

جمع عقل‌ها و نشاط معنوی

استاد فرزانه قدس‌سره به روایتی اشاره دارند که بر اساس آن، امام زمان (عج) با ظهور خود، عقل‌های مردم را جمع می‌کند و نشاط معنوی ایجاد می‌کند. این نقش، چونان خورشیدی است که با درخشش خود، تاریکی‌های پراکندگی و سستی را می‌زداید.

روایت: «خدا عقل‌های بندگان را جمع می‌کند.» این روایت، بر نقش تحول‌آفرین امام زمان در احیای دینداری حقیقی تأکید دارد.

جمع‌بندی

ظهور امام زمان، چونان طلوع خورشیدی است که با جمع‌آوری عقل‌ها و ایجاد نشاط معنوی، دینداری را به اوج خود می‌رساند.

بخش بیست‌وسوم: تشبیه ظهور امام زمان به خورشید

وحدت و پویایی در ظهور

استاد فرزانه قدس‌سره ظهور امام زمان (عج) را به خورشیدی تشبیه می‌کنند که با درخشش خود، عقل‌ها را یکپارچه و نشاط را در جامعه ایجاد می‌کند. این تشبیه، مانند شیری سالم است که با حرارت، یکپارچه و منسجم می‌شود، در مقابل شیری فاسد که تکه‌تکه و پراکنده است.

جمع‌بندی

تشبیه ظهور امام زمان به خورشید، چونان نقشه‌ای است که مسیر وحدت و پویایی جامعه دینی را در پرتو ولایت نشان می‌دهد.

نتیجه‌گیری کلی

این گفتمان، چونان گوهری گران‌بها، نگرشی جامع به مفهوم دین و دینداری علوی ارائه می‌دهد. استاد فرزانه قدس‌سره با تکیه بر مفاهیم قرآنی و نهج‌البلاغه، دین را به‌عنوان مجموعه‌ای از قوانین جامع و دینداری را به‌عنوان تحقق عملی این قوانین معرفی می‌کنند. دینداری علوی، به‌عنوان کامل‌ترین شکل دینداری، بر ولایت الهی و پذیرش خاضعانه تأکید دارد. چالش‌های جامعه دینی، مانند دینداری صوری و کاستی در اثبات برتری دین، نتیجه فقدان تحقق عملی دین است. ظهور امام زمان (عج)، به‌عنوان عاملی تحول‌آفرین، می‌تواند با جمع‌آوری عقل‌ها و ایجاد نشاط معنوی، دینداری را به اوج خود برساند. این دیدگاه‌ها، راه را برای بازسازی روش‌های ترویج دین و تقویت تحقق عملی آن در جامعه هموار می‌سازند.