متن درس
جلسات دورهمی: پالایش فرهنگ و سنت در پرتو عقلانیت و علم
برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۲۴۶)
دیباچه
این نوشتار، بازخوانی و تبیینی است از درس‌گفتار جلسه دویست و چهل و ششم، ارائه‌شده در تاریخ ۲۹ شهریور ۱۳۹۳، که به تحلیل مفهوم فرهنگ، نقد سنت‌های غیرعقلانی، و ضرورت بازسازی فرهنگی با تکیه بر عقلانیت و علم اختصاص دارد. استاد فرزانه قدس‌سره، با نگاهی نقادانه و سازنده، بر پالایش سنت‌ها و تقویت فرهنگ مبتنی بر دانش و حکمت تأکید دارند. این متن، با ساختاری نظام‌مند و زبانی روشن، محتوای درس‌گفتار را در قالبی منسجم عرضه می‌کند، در حالی که با تمثیلات و اشارات معنوی، به غنای آن افزوده است.
بخش یکم: تمایز مفهومی فرهنگ و سنت
تمایز مفهومی بین فرهنگ و سنت
فرهنگ، مجموعه‌ای از ارزش‌ها و رفتارهای مبتنی بر عقلانیت و دانش است، در حالی که سنت‌ها ممکن است ریشه‌های عامیانه و غیرعقلانی داشته باشند. این تمایز، مانند خطی است که نور علم را از تاریکی عادت جدا می‌سازد.
| درنگ: فرهنگ، بر پایه عقلانیت و علم استوار است، در حالی که سنت‌ها ممکن است فاقد پشتوانه عقلانی باشند. |
نقد سنت‌های غیرعقلانی در جامعه
بسیاری از آنچه به‌عنوان فرهنگ تلقی می‌شود، در واقع سنت‌های قومی و عامیانه‌ای است که فاقد پشتوانه عقلانی و علمی‌اند و برخی از آن‌ها نادرست یا حتی مضر هستند. این سنت‌ها، مانند علف‌های هرز در باغ فرهنگ، رشد کرده و مانع شکوفایی آن شده‌اند.
نقد سنت‌های دینی غیرمستدل
برخی سنت‌های دینی که ریشه‌های عامیانه یا خشونت‌پرور دارند، فاقد پشتوانه دینی معتبرند. این سنت‌ها، مانند سایه‌هایی هستند که بر نور حقیقت دین افتاده‌اند.
| درنگ: سنت‌های دینی باید با منابع معتبر قرآنی و روایی سنجیده شوند تا از تحریف و انحراف مصون بمانند. |
تأکید بر پالایش سنت‌ها و فرهنگ‌ها
سنت‌ها و اخلاق عمومی باید از پیوست‌های نادرست پالایش شوند. بسیاری از عقاید رایج در جامعه، مانند باورهای عامیانه، فاقد ریشه‌های عقلانی و اجتماعی‌اند و نیازمند بازنگری‌اند.
مثال احترام به مهمان در اسلام
اصل اسلامی «أَكْرِمُوا الضَّيْفَ وَلَوْ كَانَ كَافِرًا» بر احترام به مهمان، حتی اگر کافر باشد، تأکید دارد، اما این اصل در فرهنگ عمومی جامعه نهادینه نشده است.
ترجمه: به مهمان احترام کنید، حتی اگر کافر باشد.
این اصل، مانند چراغی است که راه کرامت انسانی را روشن می‌کند، اما در جامعه به دلیل غلبه سنت‌های نادرست، کم‌رنگ شده است.
نقد سنت‌های عامیانه نادرست
ضرب‌المثل‌هایی مانند «چوب معلم گل است، هر که نخورد خل است» که خشونت را ترویج می‌کنند، فاقد پشتوانه عقلانی‌اند. این باورها، مانند زنجیرهایی هستند که ذهن جامعه را در بند تعصبات نگه داشته‌اند.
نقد ضرب‌المثل‌های غیرعقلانی
ضرب‌المثل «چراغی که به خانه رواست، به مسجد حرام است» فاقد منطق اجتماعی و عقلانی است و به تصمیم‌گیری‌های نادرست منجر می‌شود. این گفتار، مانند بادی است که کشتی عقل را از مسیر خود منحرف می‌کند.
| درنگ: ضرب‌المثل‌های غیرعقلانی، مانند موانعی در مسیر تصمیم‌گیری‌های منطقی، باید از فرهنگ عمومی حذف شوند. |
جمع‌بندی بخش یکم
این بخش، با تبیین تمایز مفهومی فرهنگ و سنت، بر ضرورت پالایش سنت‌های غیرعقلانی و تقویت فرهنگ مبتنی بر دانش و حکمت تأکید دارد. استاد فرزانه، با مثال‌هایی از اصول اسلامی و نقد ضرب‌المثل‌های عامیانه، راه را برای بازسازی فرهنگی روشن می‌سازند.
بخش دوم: پالایش فرهنگی با تکیه بر علوم اجتماعی
تأکید بر پالایش فرهنگی با علوم اجتماعی
سنت‌ها و فرهنگ‌ها باید با معیارهای جامعه‌شناسی و روان‌شناسی پالایش شوند تا از مغالطات و پیوست‌های نادرست پاک شوند. این پالایش، مانند جویباری است که خاک‌های زائد را از بستر فرهنگ می‌زداید.
پیشنهاد ایجاد نهاد علمی برای پالایش فرهنگی
ایجاد نهادی علمی برای پالایش سنت‌ها و فرهنگ‌ها ضروری است، زیرا وزارتخانه‌های موجود، مانند وزارت ارشاد یا علوم، برای این منظور کافی نیستند. این نهاد، مانند کارگاهی است که ابزار فرهنگ‌سازی را صیقل می‌دهد.
| درنگ: نهاد علمی تخصصی، کلید پالایش و بازسازی فرهنگ مبتنی بر عقلانیت و علم است. |
نقد فقدان ساختارهای علمی در علم دینی
علم دینی فاقد آزمایشگاه‌ها و ساختارهای لازم برای پالایش و تولید فرهنگ علمی است. این کمبود، مانند زمینی است که بذر دانش در آن به بار نمی‌نشیند.
نقد لغت‌نامه‌های موجود
لغت‌نامه‌های فارسی و عربی، مانند آثار دهخدا و عمید، به دلیل فقدان روش‌شناسی علمی و وجود خطاها، نیازمند بازنگری‌اند. این نقص، مانند نقشه‌ای نادرست است که مسافر فرهنگ را گمراه می‌کند.
نقد مدرک‌گرایی کاذب
مدرک‌گرایی کاذب، که در آن افراد بدون تخصص اظهارنظر می‌کنند، به تضعیف فرهنگ علمی منجر شده است. این پدیده، مانند ساختمانی است که بر پایه‌های سست بنا شده است.
نقد اظهارنظرهای غیرتخصصی
اظهارنظرهای غیرتخصصی در زمینه‌های علمی و دینی، مانند پراکندن بذرهای بی‌ثمر در زمین دانش است که به جای رشد، آشوب می‌آفریند.
نقد فرهنگ‌سازی غیرعلمی
فرهنگ‌سازی غیرعلمی، مانند بنایی است که بدون نقشه و مصالح مناسب ساخته شده و به زودی فرو می‌ریزد.
جمع‌بندی بخش دوم
این بخش، با تأکید بر پالایش فرهنگی با تکیه بر علوم اجتماعی، بر ضرورت ایجاد نهادهای علمی و نقد مدرک‌گرایی و اظهارنظرهای غیرتخصصی اصرار می‌ورزد. استاد فرزانه، با تحلیل دقیق، راه را برای بازسازی فرهنگ علمی هموار می‌کنند.
بخش سوم: فناوری و نقش آن در فرهنگ‌سازی
تأکید بر پیشتازی در فناوری
پیشتازی در استفاده از فناوری‌ها برای ترویج فرهنگ و دین ضروری است، زیرا عقب‌ماندگی در این زمینه به تضعیف جامعه منجر می‌شود. فناوری، مانند بال‌هایی است که فرهنگ را به سوی افق‌های جهانی پرواز می‌دهد.
| درنگ: پیشتازی در فناوری، کلید موفقیت فرهنگی و دینی در جهان معاصر است. |
نقد فیلترینگ اینترنت
فیلترینگ اینترنت ناکارآمد است و به افزایش کنجکاوی و استفاده غیرمجاز منجر می‌شود. این ممنوعیت، مانند سدی است که به جای مهار آب، سیل کنجکاوی را برمی‌انگیزد.
تأکید بر تربیت کودکان با فناوری
تربیت کودکان با فناوری از سنین پایین، به پرورش نسل‌های خلاق منجر می‌شود. این تربیت، مانند کاشتن بذری است که درختی تنومند از خلاقیت به بار می‌آورد.
نقد نظام آموزشی مبتنی بر خودکار و کاغذ
استفاده از خودکار و کاغذ نشانه عقب‌ماندگی است و نظام آموزشی باید دیجیتالی شود. این نظام، مانند قایقی است که در برابر امواج فناوری مدرن ناتوان مانده است.
تأکید بر نقش علم دینی در مهندسی فرهنگی
علم دینی باید نقش محوری در مهندسی فرهنگی و اجتماعی ایفا کند. این نقش، مانند ستونی است که بنای فرهنگ اسلامی را استوار می‌سازد.
نقد رسوبات سنتی در علم دینی
برخی رسوبات سنتی در علم دینی، مانع پیشرفت علمی و فرهنگی‌اند، اما امید به بهبود وضعیت با نسل‌های جدید وجود دارد.
تأکید بر نقش طلاب جوان و تحصیل‌کرده
طلاب جوان و تحصیل‌کرده، سرمایه‌ای برای آینده فرهنگی و دینی جامعه‌اند. این نسل، مانند نهال‌هایی هستند که باغ فرهنگ را سرسبز خواهند کرد.
نقد محدودیت‌های تاریخی علم دینی
محدودیت‌های تاریخی در علم دینی، به‌ویژه در دوران پیش از انقلاب، عامل عقب‌ماندگی علمی بوده‌اند. این محدودیت‌ها، مانند زنجیرهایی بوده‌اند که بال‌های دانش را بسته‌اند.
تأکید بر تولید علم توسط علم دینی
علم دینی باید به تولید علم و مشارکت در گفتمان جهانی بپردازد. این تولید، مانند چشمه‌ای است که دانش را در جهان جاری می‌سازد.
نقد موانع وزارت ارشاد
وزارت ارشاد گاهی به جای تسهیل، مانع تولید علم و فرهنگ می‌شود. این مانع، مانند سدی است که جریان خلاقیت را متوقف می‌کند.
| درنگ: وزارت ارشاد باید به جای ایجاد مانع، حامی تولید علم و فرهنگ باشد. |
جمع‌بندی بخش سوم
این بخش، با تأکید بر نقش فناوری در فرهنگ‌سازی و نقد موانع موجود، بر ضرورت پیشتازی در فناوری و تربیت نسل‌های جدید با دانش مدرن اصرار می‌ورزد. استاد فرزانه، با نگاهی آینده‌نگر، علم دینی را به تولید علم و مهندسی فرهنگی دعوت می‌کنند.
بخش چهارم: سلامت جسمانی و نقش آن در فرهنگ دینی
تأکید بر ورزش به‌عنوان واجب شرعی
ورزش، به دلیل تأثیرات مثبت بر سلامت جسم و روح، واجب شرعی است. این ضرورت، مانند پایه‌ای است که سلامت جسمانی و معنوی را استوار می‌سازد.
| درنگ: ورزش، به دلیل حفظ سلامت جسم و روح، واجب شرعی است و باید در فرهنگ دینی ترویج شود. |
نقد بیماری‌های ناشی از عدم تحرک
بیماری‌های جسمی برخی عالمان دینی، به دلیل عدم تحرک و ورزش، نشانه ضعف در سبک زندگی دینی است. این بیماری‌ها، مانند زنگ خطرهایی هستند که ضرورت تحرک را گوشزد می‌کنند.
نماز به‌عنوان ورزش و فرهنگ
نماز، با حرکات ایروبیک، نیت، قربت و طهارت، هم ورزش است و هم فرهنگ. این عبادت، مانند جریانی است که جسم و روح را به سوی سلامت هدایت می‌کند.
صَلُّوا كَمَا رَأَيْتُمُونِي أُصَلِّي
مانند من نماز بخوانید.
نقد کشاورزی سنتی
کشاورزی سنتی، به دلیل هدررفت منابع مانند آب، غیرعقلانی است. این روش، مانند خونی است که از پیکر زمین مکیده شده و به هدر می‌رود.
| درنگ: کشاورزی سنتی، به دلیل هدررفت منابع، نیازمند بازسازی با تکیه بر فناوری و مدیریت مدرن است. |
نقد موانع پیشرفت فرهنگی
موانع پیشرفت فرهنگی، شامل تعصبات دینی، سیاسی و اقتصادی، باید رفع شوند. این موانع، مانند دیوارهایی هستند که راه پیشرفت را سد کرده‌اند.
جمع‌بندی بخش چهارم
این بخش، با تأکید بر سلامت جسمانی و نقش آن در فرهنگ دینی، بر ضرورت ورزش و بازسازی کشاورزی سنتی اصرار می‌ورزد. استاد فرزانه، با استناد به احادیث و نقد موانع، به تلفیق سلامت جسمانی و معنوی در فرهنگ دینی دعوت می‌کنند.
بخش پنجم: نقش عالمان دینی در بازسازی فرهنگی
تأکید بر نقش عالمان دینی در مهندسی فرهنگی
عالمان دینی باید نقش محوری در مهندسی فرهنگی و اجتماعی ایفا کنند. این نقش، مانند معماری است که بنای فرهنگ اسلامی را طراحی می‌کند.
نقد رسوبات سنتی در علم دینی
رسوبات سنتی در علم دینی، مانع پیشرفت علمی و فرهنگی‌اند، اما امید به بهبود با نسل‌های جدید وجود دارد. این رسوبات، مانند غباری هستند که بر آیینه دانش نشسته‌اند.
تأکید بر نقش طلاب جوان و تحصیل‌کرده
طلاب جوان و تحصیل‌کرده، سرمایه‌ای برای آینده فرهنگی و دینی‌اند. این نسل، مانند ستارگانی هستند که آسمان فرهنگ را نورانی خواهند کرد.
| درنگ: طلاب جوان و تحصیل‌کرده، کلید تحول فرهنگی و دینی در آینده‌اند. |
نقد محدودیت‌های تاریخی علم دینی
محدودیت‌های تاریخی در علم دینی، به‌ویژه در دوران پیش از انقلاب، عامل عقب‌ماندگی علمی بوده‌اند. این محدودیت‌ها، مانند قفل‌هایی بوده‌اند که درهای دانش را بسته نگه داشته‌اند.
تأکید بر تولید علم توسط عالمان دینی
عالمان دینی باید به تولید علم و مشارکت در گفتمان جهانی بپردازند. این تولید، مانند جویباری است که دانش را در جهان جاری می‌سازد.
نقد تعصبات غیرعقلانی
تعصبات غیرعقلانی در برابر فناوری و پیشرفت، مانع رشد فرهنگی‌اند. این تعصبات، مانند بادهایی هستند که کشتی فرهنگ را از مسیر خود منحرف می‌کنند.
جمع‌بندی بخش پنجم
این بخش، با تأکید بر نقش عالمان دینی در بازسازی فرهنگی، بر ضرورت تولید علم و رفع موانع سنتی و تعصبات اصرار می‌ورزد. استاد فرزانه، با نگاهی آینده‌نگر، عالمان دینی را به مهندسی فرهنگی و مشارکت در گفتمان جهانی دعوت می‌کنند.
جمع‌بندی نهایی
درس‌گفتار جلسه دویست و چهل و ششم، مانند گنجینه‌ای ارزشمند، به تحلیل مفهوم فرهنگ، نقد سنت‌های غیرعقلانی، و ضرورت بازسازی فرهنگی با تکیه بر عقلانیت و علم پرداخته است. استاد فرزانه، با استناد به اصول اسلامی و نقد دقیق موانع، بر پالایش سنت‌ها، تقویت فناوری، و نقش عالمان دینی در مهندسی فرهنگی تأکید دارند. این نوشتار، مانند پلی است که معارف دینی را به علوم اجتماعی و انسانی پیوند داده و منبعی گران‌قدر برای پژوهشگران فراهم می‌آورد.
| با نظارت صادق خادمی |