متن درس
تفسیر: بازخوانی سوره صاد با نگاهی به قدرت معنوی انبیا و نقد تفاسیر سنتی
برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۱۸۰۶)
دیباچه
سوره صاد، سی‌وهشتمین سوره قرآن کریم، با ۸۸ آیه و ماهیتی مکی، چونان آیینه‌ای درخشان، حقایقی ژرف از نبوت، حکمت الهی، و امتحانات انبیا را بازتاب می‌دهد. این سوره، با حرف مقطعه «ص» آغاز می‌شود و در گستره آیاتش، به موضوعاتی چون کمال انسانی، قدرت معنوی، و نظام‌های الهی اداره عالم می‌پردازد. درس‌گفتار حاضر، با نگاهی نقادانه به تفاسیر سنتی و تأکید بر ضرورت بازنگری در رویکردهای علم دینی، به‌ویژه در حوزه‌های علمیه، درصدد است تا با تمرکز بر قدرت‌های معنوی انبیا، الگویی برای تربیت علمایی ارائه دهد که در معرفت، عزت، و اتصال به وحی، به انبیا اقتدا کنند. این نوشتار، با تکیه بر آیات سوره صاد و تحلیل‌های عمیق، تلاش دارد تا با زبانی فصیح و متین، مفاهیم قرآنی را در قالبی علمی و منسجم به خوانندگان عرضه نماید.
بخش نخست: ضرورت اقتدا به انبیا در معرفت و قدرت معنوی
شباهت علما به انبیا در محتوا و باطن
علم دینی، به‌ویژه در حوزه‌های علمیه، باید به تربیت علمایی همت گمارد که نه در ظاهر و آداب، بلکه در محتوا و جوهره وجودی به انبیا شباهت داشته باشند. این شباهت، در دستیابی به مراتب والای معرفت، عزت، قدرت باطنی، و اتصال به وحی الهی تجلی می‌یابد. انبیا، چونان ستارگان هدایت، با بهره‌مندی از وحی، توانایی‌هایی فراتر از زمان خویش داشتند و این توانایی‌ها، نه در ظواهر، بلکه در حکمت، همت، و عزت ریشه داشت. حوزه‌های علمیه باید با الهام از این الگو، علمایی تربیت کنند که در مسیر وحی گام بردارند و به جای تمرکز بر ظواهر، به سوی معرفت و قدرت معنوی حرکت کنند.
تحلیل قرآنی
آیه ۲۰ سوره صاد، که به حکمت و قدرت حضرت داوود اشاره دارد، این مفهوم را به زیبایی بازتاب می‌دهد:
وَشَدَدْنَا مُلْكَهُ وَآتَيْنَاهُ الْحِكْمَةَ وَفَصْلَ الْخِطَابِ
و ما پادشاهی او را استوار کردیم و به او حکمت و سخن قاطع عطا نمودیم.
این آیه، حکمت و فصل‌الخطاب را به‌عنوان نشانه‌های معرفت و توانایی تصمیم‌گیری عادلانه معرفی می‌کند. این ویژگی‌ها باید در علمای دینی نیز تقویت شود تا بتوانند چونان انبیا، هدایتگر جامعه باشند.
جهت‌گیری علم دینی به سوی وحی
بنیان هویت اسلامی، بر وحی استوار است. قرآن کریم، روایات، و معصومین، همگی چونان چشمه‌های زلال وحی، سرچشمه معرفت و هدایت‌اند. علم دینی باید با هدف حرکت به سوی وحی، علمایی تربیت کند که در قوت، سلامت، و عزت، به این چشمه‌ها متصل شوند. عزت، که در قرآن کریم به خداوند، رسول، و مؤمنان نسبت داده شده، باید در وجود علما تجلی یابد: «إِنَّ الْعِزَّةَ لِلَّهِ وَلِرَسُولِهِ وَلِلْمُؤْمِنِينَ» (عزت از آن خدا، رسول او، و مؤمنان است).
جمع‌بندی بخش نخست
علم دینی باید با الهام از انبیا، به تربیت علمایی بپردازد که در معرفت، عزت، و قدرت معنوی به ایشان اقتدا کنند. این اقتدا، نه در ظواهر، بلکه در اتصال به وحی و دستیابی به حکمت و عزت الهی است. آیات سوره صاد، چون آیه ۲۰، این الگو را به روشنی ترسیم می‌کنند.
بخش دوم: نقد تفاسیر سنتی و اسرائیلیات
تأثیر اسرائیلیات بر تحریف شخصیت انبیا
تفاسیر سنتی، به‌ویژه در میان برخی از اهل سنت، گاه به روایات موسوم به اسرائیلیات متکی بوده‌اند که از منابع یهودی و مسیحی وارد معارف اسلامی شده‌اند. این روایات، اغلب با هدف تحریف شخصیت انبیا و تقلیل جایگاه ایشان به مسائل سطحی و غیرعقلانی رواج یافته‌اند. به عنوان مثال، در تفسیر آیه ۳۴ سوره صاد، داستان‌هایی غیرمنطقی درباره امتحان حضرت سلیمان نقل شده که با شأن نبوت سازگار نیست:
وَلَقَدْ فَتَنَّا سُلَيْمَانَ وَأَلْقَيْنَا عَلَىٰ كُرْسِيِّهِ جَسَدًا ثُمَّ أَنَابَ
و به‌راستی سلیمان را آزمودیم و بر تخت او جسدی افکندیم، سپس او به سوی خدا بازگشت.
این آیه، به امتحان الهی حضرت سلیمان و بازگشت او به سوی خدا اشاره دارد. اما برخی تفاسیر، با نسبت دادن داستان‌هایی مانند جسدی بر تخت یا فرزندی فلج، از فهم عمیق این آیه دور شده‌اند. چنین روایاتی، نه‌تنها با عقل سازگار نیست، بلکه شأن والای انبیا را مخدوش می‌سازد.
جعل حدیث و تأثیر آن بر عقب‌ماندگی مسلمین
جعل حدیث، به‌ویژه توسط افرادی چون ابوهریره، یکی از ابزارهای استعمار فکری برای تضعیف معارف اسلامی بوده است. این روایات، با نسبت دادن داستان‌های غیرعقلانی به انبیا، مانند تلاش حضرت سلیمان برای باردار کردن هفتاد زن در یک شب، جایگاه ایشان را مخدوش کرده و مسلمین را از پیشرفت در علوم و معارف باز داشته‌اند. این رویکرد، نتیجه تلاش‌هایی برای مهمل جلوه دادن قرآن کریم و کاهش تأثیرگذاری آن بوده است.
تحلیل قرآنی
آیه ۳۵ سوره صاد، بلند همتی حضرت سلیمان را به تصویر می‌کشد:
قَالَ رَبِّ اغْفِرْ لِي وَهَبْ لِي مُلْكًا لَا يَنْبَغِي لِأَحَدٍ مِنْ بَعْدِي ۖ إِنَّكَ أَنْتَ الْوَهَّابُ
گفت: پروردگارا، مرا ببخش و به من پادشاهی‌ای عطا کن که برای هیچ‌کس پس از من شایسته نباشد؛ همانا تو بخشنده‌ای.
این آیه، از بلند همتی و درخواست ملکی بی‌نظیر توسط حضرت سلیمان حکایت دارد. اما روایات جعلی، این عظمت را به مسائل غیرعقلانی تقلیل داده‌اند.
جمع‌بندی بخش دوم
تفاسیر سنتی، تحت تأثیر اسرائیلیات و جعل حدیث، از فهم عمیق آیات قرآن کریم دور شده و جایگاه انبیا را به مسائل سطحی و غیرعقلانی تقلیل داده‌اند. پالایش تفاسیر از این روایات و تمرکز بر معانی عقلانی و معنوی آیات، ضرورتی انکارناپذیر برای احیای معارف اسلامی است.
بخش سوم: قدرت معنوی انبیا و الگویی برای علم دینی
تسخیر نیروهای طبیعت و موجودات توسط حضرت سلیمان
قدرت انبیا، مانند حضرت سلیمان، در تسخیر باد، جن، و شیاطین، نه صرفاً در امور ظاهری، بلکه در بُعد معنوی و باطنی ریشه دارد. این توانایی‌ها، چونان مشعلی فروزان، نشان‌دهنده اتصال به وحی الهی و معرفتی فراتر از عرف زمان است. آیات ۳۶ و ۳۷ سوره صاد، این قدرت را به زیبایی ترسیم می‌کنند:
فَسَخَّرْنَا لَهُ الرِّيحَ تَجْرِي بِأَمْرِهِ رُخَاءً حَيْثُ أَصَابَ وَالشَّيَاطِينَ كُلَّ بَنَّاءٍ وَغَوَّاصٍ
پس باد را برای او مسخر کردیم که به فرمانش نرم و آرام به هر سو که می‌خواست جریان می‌یافت. و شیاطین را، هر بنّا و غوّاصی را.
این آیات، از توانایی خارق‌العاده حضرت سلیمان در تسخیر نیروهای طبیعت و موجودات حکایت دارند. علم دینی باید با الگوگیری از این توانایی‌ها، به دنبال احیای قدرت‌های معنوی باشد.
ضرورت احیای علوم باطنی
علم دینی در گذشته، با علمایی چون خواجه نصیرالدین طوسی و علامه حلّی، در علوم مختلف، از جمله ریاضیات، کیمیا، و عرفان، درخشیده است. این علوم، ریشه در اتصال به معارف انبیا داشتند. امروز، علم دینی باید با احیای این علوم باطنی، نقش خود را به‌عنوان شارژر معارف اسلامی ایفا کند. آیات سوره صاد، مانند آیه ۳۸، که به تسخیر شیاطین اشاره دارد، این ایده را تقویت می‌کند:
وَآخَرِينَ مُقَرَّنِينَ فِي الْأَصْفَادِ
و دیگرانی که در زنجیرها بسته شده بودند.
این آیه، به قدرت بی‌نظیر حضرت سلیمان در تسخیر موجودات اشاره دارد که باید الگویی برای احیای علوم باطنی در علم دینی باشد.
نقد ظاهرگرایی در علم دینی
تمرکز علم دینی بر مسائل ظاهری، مانند صرف و نحو، مانع از دستیابی به معارف عمیق و قدرت‌های معنوی شده است. این رویکرد، نتیجه تأثیر استعمار فکری و گرایش به ظواهر بوده است. آیات سوره صاد، مانند آیه ۳۵، که به بلند همتی حضرت سلیمان اشاره دارد، بر ضرورت فاصله گرفتن از ظاهرگرایی و توجه به معارف عمیق تأکید دارند.
جمع‌بندی بخش سوم
قدرت معنوی انبیا، مانند تسخیر نیروهای طبیعت و موجودات توسط حضرت سلیمان، الگویی برای علم دینی است. احیای علوم باطنی و فاصله گرفتن از ظاهرگرایی، ضرورتی برای تربیت علمایی است که بتوانند در ابعاد معنوی و علمی، تأثیرگذاری عمیقی داشته باشند.
بخش چهارم: ضرورت تصور علمی در برابر تصدیق‌های غیرعقلانی
تصور مقدم بر تصدیق
در منطق، تصدیق فرع بر تصور است؛ یعنی فهم صحیح یک مفهوم، مقدم بر پذیرش آن است. مسلمین، به‌جای تصور عمیق آیات قرآن کریم، به تصدیق‌های سطحی و بدون پشتوانه بسنده کرده‌اند. این رویکرد، مانع از فهم عمیق معارف قرآنی و پیشرفت در علوم شده است. به عنوان مثال، در تفسیر آیه ۳۴ سوره صاد، به‌جای تحلیل عقلانی امتحان حضرت سلیمان، روایات غیرمعتبر و غیرمنطقی ارائه شده است.
نقد داستان‌سرایی‌های غیرعقلانی
داستان‌هایی مانند قضا شدن نماز حضرت سلیمان یا امتحان او با جسدی بر تخت، فاقد پشتوانه قرآنی و عقلی‌اند و نتیجه جعل حدیث هستند. این داستان‌ها، با هدف تخریب جایگاه انبیا، وارد تفاسیر شده‌اند. به عنوان مثال، روایاتی که به حضرت سلیمان نسبت داده شده و او را به مسائل غیرمنطقی مرتبط می‌کنند، با شأن نبوت در تضاد است.
تحلیل قرآنی
آیه ۴۱ سوره صاد، به صبر و استقامت حضرت ایوب در برابر امتحانات الهی اشاره دارد:
وَاذْكُرْ عَبْدَنَا أَيُّوبَ إِذْ نَادَىٰ رَبَّهُ أَنِّي مَسَّنِيَ الشَّيْطَانُ بِنُصْبٍ وَعَذَابٍ
و بنده ما ایوب را یاد کن، هنگامی که پروردگارش را ندا داد که شیطان به من رنج و عذاب رسانده است.
این آیه، بر صبر و استقامت در برابر امتحانات الهی تأکید دارد و باید با رویکردی عمیق و معنوی تفسیر شود، نه با داستان‌های ظاهری و غیرعقلانی.
جمع‌بندی بخش چهارم
تصور علمی و عقلانی، مقدم بر تصدیق‌های غیرعقلانی است. علم دینی باید با پالایش تفاسیر از روایات جعلی و تمرکز بر معانی عمیق قرآنی، به فهم صحیح آیات و پیشرفت در معارف دست یابد.
بخش پنجم: قدرت معنوی در برابر قدرت مادی
قدرت معنوی به‌جای قدرت پادگانی
قدرت انبیا، مانند حضرت سلیمان، در بعد معنوی و باطنی است، نه صرفاً در قدرت نظامی یا پادگانی. علم دینی باید به دنبال احیای این قدرت باشد تا مسلمین بتوانند در برابر قدرت‌های مادی جهان ایستادگی کنند. آیه ۳۹ سوره صاد، به عطای بی‌حساب الهی به حضرت سلیمان اشاره دارد:
هَٰذَا عَطَاؤُنَا فَامْنُنْ أَوْ أَمْسِكْ بِغَيْرِ حِسَابٍ
این عطای ماست، پس ببخش یا نگه دار، بدون حساب.
این آیه، به قدرت بی‌نظیر حضرت سلیمان اشاره دارد که ریشه در معرفت و اتصال به وحی الهی دارد.
ضرورت تحول در علم دینی
علم دینی باید با فاصله گرفتن از رویکردهای ظاهری و تمرکز بر علوم باطنی، مانند کیمیا و عرفان، به تربیت علمایی بپردازد که بتوانند در ابعاد معنوی و علمی، تأثیرگذاری عمیقی داشته باشند. این تحول، نیازمند بازنگری در نظام‌های آموزشی و پالایش تفاسیر از روایات غیرمعتبر است.
جمع‌بندی بخش پنجم
قدرت معنوی انبیا، الگویی برای علم دینی است تا با احیای علوم باطنی و فاصله گرفتن از قدرت‌های مادی، نقش خود را به‌عنوان هدایتگر جامعه ایفا کند. آیات سوره صاد، چون آیه ۳۹، این ضرورت را به روشنی نشان می‌دهند.
نتیجه‌گیری و جمع‌بندی
سوره صاد، چونان گوهری درخشان در قرآن کریم، الگویی برای علم دینی ارائه می‌دهد تا با اقتدا به انبیا در معرفت، عزت، و قدرت معنوی، به تربیت علمایی بپردازد که بتوانند هدایتگر جامعه باشند. نقد تفاسیر سنتی و اسرائیلیات، ضرورت تصور علمی به‌جای تصدیqهای غیرعقلانی، و احیای علوم باطنی، از جمله نکات کلیدی این درس‌گفتار است. علم دینی باید با پالایش تفاسیر از روایات جعلی و تمرکز بر معانی عمیق قرآنی، به احیای قدرت معنوی انبیا بپردازد. آیات سوره صاد، مانند آیات ۳۴، ۳۵، و ۳۶، بر این نکته تأکید دارند که قدرت انبیا ریشه در اتصال به وحی و معرفت الهی دارد و این الگو باید در نظام‌های آموزشی علم دینی دنبال شود.
با نظارت صادق خادمی