متن درس

جایگاه استخاره قرآنی در زندگی

برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، جلسه نهم

مقدمه

استخاره، به‌منزله یکی از سنت‌های ارزشمند اسلامی، جایگاهی والا در زندگی مؤمنان دارد. این عمل، که در پی طلب خیر از پروردگار متعال است، نه‌تنها ابزاری برای رفع تردید و حیرت در تصمیم‌گیری‌ها به شمار می‌رود، بلکه از منظر اخلاقی و عرفانی نیز دارای ابعادی عمیق است که در تعامل با عقلانیت، مشورت و ایمان به قضا و قدر الهی معنا می‌یابد..

بخش نخست: مفهوم استخاره و پیوند آن با عقلانیت

استخاره به‌مثابه مشورت عقلانی

استخاره در شکل متعارف خود، عملی است که با مشورت عقلانی هم‌سنگ است. همان‌گونه که مشورت با صاحب‌نظران نشان‌دهنده فروتنی و دوری از خودبرتربینی است، استخاره نیز بیانگر تواضع انسان در برابر اراده الهی و بهره‌مندی از هدایت پروردگار است. این عمل، مانند پلی است که محدودیت‌های معرفت بشری را به منبع بی‌کران حکمت الهی پیوند می‌دهد.

تفاوت میان استبداد رأی و اهل مشورت

کسانی که از مشورت پرهیز می‌کنند، یا به استبداد رأی گرفتارند یا از اعتماد به نفس بیش از حد برخوردارند. در مقابل، اهل مشورت با فروتنی، از دیدگاه‌های کارشناسی دیگران بهره می‌برند. استخاره نیز نشانه‌ای از این فروتنی است که انسان را از خودمحوری به سوی پذیرش هدایت الهی رهنمون می‌سازد، گویی آدمی در برابر دریای بی‌کران حکمت الهی سر تعظیم فرود می‌آورد.

مثبت‌گرایی در استخاره در برابر تطیر

استخاره عملی مثبت‌گرا و خیرخواهانه است، برخلاف تطیر که به فال بد زدن و بدبینی می‌انجامد و صفتی ناپسند تلقی می‌شود. طلب خیر از خداوند، نشانه‌ای از حسن ظن به پروردگار و ایمان به خیر الهی است. قرآن کریم در این باره می‌فرماید:

وَلَا تَقْفُ مَا لَيْسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ ۚ إِنَّ السَّمْعَ وَالْبَصَرَ وَالْفُؤَادَ كُلُّ أُولَٰئِكَ كَانَ عَنْهُ مَسْئُولًا

(قرآن کریم، سوره الإسراء، آیه ۳۶): «و از آنچه به آن علم نداری، پیروی مکن، زیرا گوش و چشم و قلب، همه اینها مورد بازخواست قرار خواهند گرفت.»

این آیه بر پرهیز از پیش‌داوری‌های منفی و اعتماد به هدایت الهی تأکید دارد، و استخاره مصداقی روشن از این اعتماد است.

استخاره در مراتب والای ایمان

در مراتب بالای ایمان، مؤمن به قضا و قدر الهی راضی و خشنود است و نیاز کمتری به استخاره احساس می‌کند، زیرا قلب او به تسلیم و رضا در برابر اراده الهی رسیده است. با این حال، استخاره همچنان به‌منزله ابزاری برای هدایت در شرایط خاص، ارزش خود را حفظ می‌کند، مانند مشعلی که در تاریکی تردید، راه را روشن می‌سازد.

نتیجه‌گیری بخش نخست

استخاره، به‌منزله عملی عقلانی و مکمل مشورت، انسان را از خودمحوری و استبداد رأی دور می‌سازد و با تقویت حسن ظن به خداوند، راه را برای هدایت الهی هموار می‌کند. این سنت، در هماهنگی با عقلانیت، نه‌تنها تردید را برطرف می‌سازد، بلکه به تقویت فضایل اخلاقی مانند تواضع و مثبت‌گرایی یاری می‌رساند.

بخش دوم: ابعاد اخلاقی و معنوی استخاره

استخاره و توجه به پروردگار متعال

استخاره نه‌تنها طلب خیر از خداوند است، بلکه توجه به پروردگار متعال را در پی دارد و نشانه‌ای از ایمان و کمال اخلاقی انسان است. این توجه، مانند نسیمی که قلب را به سوی آرامش معنوی هدایت می‌کند، مؤمن را به سیر و سلوک معنوی رهنمون می‌سازد. قرآن کریم در این باره می‌فرماید:

الَّذِينَ آمَنُوا وَتَطْمَئِنُّ قُلُوبُهُمْ بِذِكْرِ اللَّهِ ۗ أَلَا بِذِكْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ

(قرآن کریم، سوره الرعد، آیه ۲۸): «آنان که ایمان آورده‌اند و دل‌هایشان به یاد خدا آرام می‌گیرد. آگاه باشید که دل‌ها تنها به یاد خدا آرام می‌گیرد.»

رفع حیرت و تردید با استخاره

استخاره برای کسانی که در موقعیت‌های تردید و حیرت قرار می‌گیرند، مانند کلیدی است که قفل بن‌بست‌های ذهنی را می‌گشاید و تصمیم قاطع را به ارمغان می‌آورد. این ویژگی، انسان را از سردرگمی رهایی می‌بخشد و به ادامه مسیر زندگی یاری می‌رساند.

استخاره به‌منزله اصل کمالی در دین

دین اسلام، به‌منزله نظامی جامع که بن‌بست را نمی‌پذیرد، با ارائه راهکارهایی مانند استخاره، از سردرگمی و حیرت جلوگیری می‌کند. این ویژگی، استخاره را به اصلی کمالی در دین تبدیل می‌سازد که انسان را از تاریکی تردید به روشنایی هدایت رهنمون می‌کند.

نتیجه‌گیری بخش دوم

استخاره، با تقویت توجه به پروردگار و رفع تردید، نه‌تنها به آرامش درونی و سیر معنوی یاری می‌رساند، بلکه به‌منزله اصلی کمالی، جامعیت دین اسلام را در هدایت انسان به نمایش می‌گذارد. این سنت، مانند چراغی است که در تاریکی تردید، راه سعادت را روشن می‌سازد.

بخش سوم: رابطه استخاره و مشورت

تقدم مشورت یا استخاره؟

یکی از پرسش‌های بنیادین در بحث استخاره، رابطه آن با مشورت و تقدم یکی بر دیگری است. آیا مشورت مقدم بر استخاره است یا برعکس؟ آیا با وجود استخاره، نیازی به مشورت باقی می‌ماند؟ این پرسش، مانند دو راهی‌ای است که نیازمند تأمل در تعامل عقلانیت بشری و هدایت الهی است.

عقلانیت مشورت

مشورت، عملی عقلایی است که خرد انسانی بر آن حکم می‌کند. پیش از هر اقدام، بهره‌گیری از نظرات خبرگان و کارشناسان، نیمی از فرآیند تصمیم‌گیری را روشن می‌سازد و جنبه ظاهری کار را آشکار می‌کند. قرآن کریم در این باره می‌فرماید:

وَأَمْرُهُمْ شُورَىٰ بَيْنَهُمْ

(قرآن کریم، سوره الشورى، آیه ۳۸): «و کارشان به مشورت میان خودشان است.»

نقش استخاره در رفع تردید

استخاره به جنبه‌های پنهان کار توجه دارد و در مواردی که مشورت نمی‌تواند نتیجه نهایی را تضمین کند، مانند چشمه‌ای زلال، تردید را زایل می‌سازد و انسان را به تصمیم‌گیری قاطع هدایت می‌کند.

عدم تعارض میان استخاره و مشورت

استخاره و مشورت، مانند دو بال پرنده‌ای که به سوی مقصد پرواز می‌کند، با یکدیگر تعارض ندارند، بلکه مکمل یکدیگرند. مشورت جنبه ظاهری کار را روشن می‌سازد و استخاره دغدغه‌های باطنی را رفع می‌کند.

تقدم استخاره در صورت تعارض

در صورت تعارض میان نظر کارشناسان و نتیجه استخاره، حکم استخاره مقدم است، زیرا استخاره به جنبه‌های باطنی کار توجه دارد، در حالی که مشورت تنها به جنبه‌های ظاهری محدود است. این تقدم، مانند حکمی است که از منبعی فراتر از محدودیت‌های بشری سرچشمه می‌گیرد.

تقدم زمانی مشورت در امور خرد

در امور خرد که نتیجه کار با مشورت قابل پیش‌بینی است، مشورت مقدم بر استخاره است. اما در امور کلان که تردید با مشورت برطرف نمی‌شود، استخاره مانند مشعلی در تاریکی، راه را روشن می‌سازد.

آثار منفی نادیده گرفتن استخاره در امور کلان

در امور کلان، مانند مسائل خانوادگی یا ازدواج، اگر ابتدا مشورت انجام شود و سپس استخاره منفی باشد، زحمات مشورت بی‌ثمر می‌ماند و ممکن است فشارهای روانی به فرد وارد شود. این امر مانند سفری است که بدون نقشه الهی، به بیراهه می‌رود.

حاکمیت استخاره در صورت تعارض

در صورت تعارض میان مشورت و استخاره، استخاره به دلیل جامعیت در توجه به ظاهر و باطن کار، بر مشورت مقدم است، مانند حکمی که از منبعی متعالی سرچشمه می‌گیرد.

نتیجه‌گیری بخش سوم

رابطه استخاره و مشورت، مانند هماهنگی دو بال برای پرواز به سوی مقصد است. مشورت جنبه‌های ظاهری را روشن می‌سازد و استخاره دغدغه‌های باطنی را رفع می‌کند. در امور خرد، مشورت مقدم است، اما در مسائل کلان، استخاره راهگشاست. در صورت تعارض، استخاره به دلیل جامعیت، بر مشورت تقدم دارد.

بخش چهارم: محدودیت‌ها و ملاحظات استخاره

نقش مشورت پس از نتیجه مثبت استخاره

حتی در صورت مثبت بودن نتیجه استخاره، مشورت همچنان لازم است، زیرا به استحکام عمل و دقت در اجرای کار یاری می‌رساند، مانند نقشه‌ای که مسیر سفر را دقیق‌تر می‌سازد.

نقش عقل در جنبه ظاهری کار

عقل بشری در جنبه‌های ظاهری کار حاکم است و استخاره نمی‌تواند جزئیات ظاهری را به‌طور کامل نشان دهد. عقل، مانند چراغی است که مسیرهای آشکار را روشن می‌سازد.

محدودیت‌های استخاره

استخاره نمی‌تواند به‌صورت کامل جایگزین مشورت شود و باید در حدود خود مورد استفاده قرار گیرد. این سنت، مانند مشعلی است که جهت کلی را نشان می‌دهد، اما جزئیات مسیر را به عقل و مشورت واگذار می‌کند.

نقش عقل و مشورت در رفع مشکلات ظاهری

برای رفع مشکلات جنبه ظاهری کار، باید از تفکر و مشورت بهره گرفت، زیرا عقل بشری در این حوزه توانایی گسترده‌ای دارد، مانند مهندسی که با دقت، سازه‌ای استوار بنا می‌کند.

حاکمیت استخاره در تعارض با عقل و مشورت

در صورت تعارض میان عقل، مشورت و استخاره، استخاره به دلیل جامعیت در توجه به ظاهر و باطن، مقدم است، مانند حکمی که از منبعی متعالی سرچشمه می‌گیرد.

تمایز مرزهای استخاره، مشورت و تفکر

استخاره، مشورت و تفکر، مانند سه ستون استوار یک بنا، هر یک دارای مرزهای مشخصی هستند و نباید آنها را در هم آمیخت یا یکی را جایگزین دیگری کرد. هر یک در جایگاه خود، مکمل دیگری است.

استخاره با قرآن کریم

بحث حاضر درباره استخاره با قرآن کریم است، نه استخاره به معنای عام طلب خیر. طلب خیر، مانند دعایی است که در همه حال بر هر چیز مقدم است.

اهمیت صلاحیت عامل استخاره

حاکمیت استخاره در صورتی است که توسط فردی صاحب صلاحیت و دارای دل مصفا و ارتباط با باطن امر انجام شود. در غیر این صورت، مشورت به دلیل ضوابط محکم‌تر و قابلیت بازنگری، مقدم است.

نتیجه‌گیری بخش چهارم

استخاره، مانند مشعلی است که مسیر کلی را روشن می‌سازد، اما نمی‌تواند جایگزین کامل عقل و مشورت شود. این سنت، در هماهنگی با تفکر و مشورت، راهکاری جامع برای هدایت ارائه می‌دهد، مشروط بر آنکه توسط فردی صاحب صلاحیت انجام شود.

جمع‌بندی نهایی

استخاره قرآنی، به‌منزله یکی از سنت‌های ارزشمند اسلامی، ابزاری برای هدایت مؤمنان در شرایط تردید و حیرت است. این عمل، با تقویت تواضع، توجه به پروردگار و رفع دغدغه‌های باطنی، نقش مکمل عقل و مشورت را ایفا می‌کند. تحلیل دقیق جایگاه استخاره نشان می‌دهد که این سنت نه‌تنها با عقلانیت تعارض ندارد، بلکه در هماهنگی با آن، به تکمیل فرآیند تصمیم‌گیری یاری می‌رساند. در امور خرد، مشورت و عقل مقدم است، اما در مسائل کلان که تردید با مشورت برطرف نمی‌شود، استخاره راهگشاست. با این حال، استخاره نباید به‌صورت مطلق و بدون توجه به محدودیت‌هایش مورد استفاده قرار گیرد. تعادل میان استخاره، مشورت و تفکر، نشان‌دهنده جامعیت دین اسلام در ارائه راهکارهای هدایت است. استخاره با قرآن کریم، به‌عنوان روشی معتبر، جایگاه ویژه‌ای دارد و زمانی که توسط فردی صاحب صلاحیت انجام شود، هدایت الهی را به‌صورت جامع‌تری نمایان می‌سازد. این سنت، مانند نوری است که در تاریکی تردید، راه سعادت را روشن می‌سازد.