متن درس
استخاره قرآنی: تأملی در زمان، مکان و استجماع
برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره جلسه ۳۲
مقدمه: استخاره، پلی به سوی استجماع و هدایت الهی
استخاره، به‌مثابه پلی میان انسان و هدایت الهی، نه‌تنها عملی معنوی برای رفع تحیر، بلکه ابزاری برای تقویت تمرکز درونی و استقامت روحانی است. این عمل، که ریشه در سنت اسلامی دارد، فراتر از آداب ظاهری، به استجماع یا تمرکز کامل قوا و حواس وابسته است. در این بخش از کتاب «استخاره قرآنی»، با تکیه بر روایات و تحلیل‌های عمیق، به بررسی نقش زمان، مکان و شرایط درونی در تحقق استجماع و تأثیر آن بر کیفیت استخاره می‌پردازیم.
بخش اول: زمان‌های مناسب برای استخاره در سنت اسلامی
تقسیم‌بندی زمانی بر اساس روزهای هفته
در برخی متون سنتی مرتبط با استخاره، زمان‌های خاصی برای انجام این عمل برشمرده شده است که با شرایط طبیعی و روحانی انسان همخوانی دارند. این زمان‌ها، که بر اساس روزهای هفته تنظیم شده‌اند، نه‌تنها بر پایه مشاهدات تجربی، بلکه متکی بر تأثیرات روانی و روحانی ساعات مختلف روز بر نفس انسانی هستند. در ادامه، این بازه‌های زمانی به تفصیل بررسی می‌شوند:
- شنبه: از طلوع آفتاب تا ساعت ۱۰ صبح و از اذان ظهر تا ساعت ۴ بعدازظهر. این زمان‌ها، با توجه به نشاط اولیه روز و آرامش پس از ظهر، برای تمرکز و استجماع مناسب تلقی شده‌اند.
- یک‌شنبه: از طلوع آفتاب تا ساعت ۱۲ ظهر و از ساعت ۴ بعدازظهر تا اذان مغرب. این بازه‌ها، با جریان انرژی روزانه و تعادل میان فعالیت‌های جسمانی و روحانی هماهنگ هستند، به‌ویژه زمانی که فرد از خستگی اولیه روز رهایی یافته است.
- دوشنبه: از طلوع فجر تا طلوع آفتاب و از ساعت ۴ بعدازظهر تا وقت خوابیدن. لحظات فجر، با خلوتی و آرامش همراه است، و ساعات پایانی روز، فرصتی برای جمع‌بندی افکار و تمرکز بر استجماع فراهم می‌آورد.
- سه‌شنبه: از ساعت ۱۰ تا ۱۲ صبح و از ساعت ۴ بعدازظهر تا عشا. این بازه‌ها، با توجه به اوج فعالیت روزانه و نیاز به وقفه‌هایی برای امور روحانی، انتخاب شده‌اند و نشان‌دهنده امکان بهره‌گیری از لحظات میانی روز برای استخاره هستند.
- چهارشنبه: از طلوع آفتاب تا اذان ظهر و از ساعت ۴ بعدازظهر تا عشا. این تقسیم‌بندی، بر پایه تعادل میان روشنایی روز و آرامش عصرگاهی استوار است و ساعات اولیه روز را به دلیل انرژی تازه و ساعات پایانی را به سبب کاهش هیاهو، مناسب می‌داند.
- پنج‌شنبه: از طلوع فجر تا طلوع آفتاب و از ساعت ۱۲ ظهر تا عشا. این زمان‌ها، با تأکید بر لحظات مقدس فجر و گستردگی زمان بعد از ظهر، به‌ویژه به دلیل نزدیکی به روز جمعه که بار معنوی بیشتری دارد، برای تقویت استجماع پیشنهاد شده‌اند.
- جمعه: از طلوع فجر تا طلوع آفتاب و از زوال خورشید تا ساعت ۴ بعدازظهر. با توجه به قداست روز جمعه در سنت اسلامی، لحظات فجر با خلوتی و آمادگی روحانی و ساعات پس از زوال با تمرکز بر امور معنوی، فرصت‌های منحصربه‌فردی برای استخاره فراهم می‌آورند.
این تقسیم‌بندی‌های زمانی، به‌گونه‌ای طراحی شده‌اند که با ریتم طبیعی و روحانی انسان هماهنگ باشند و زمینه‌ساز تمرکز و استجماع شوند. با این حال، همان‌گونه که در ادامه بررسی خواهد شد، این زمان‌ها به خودی خود تعیین‌کننده نیستند، بلکه شرایط درونی فرد است که نقش اصلی را ایفا می‌کند.
نتیجه‌گیری بخش اول
زمان‌های پیشنهادی برای استخاره، به مثابه نشانه‌هایی در مسیر هدایت، نه محدودیت‌هایی الزام‌آور، بلکه زمینه‌سازانی برای آمادگی روحانی هستند. این بازه‌ها، با توجه به ویژگی‌های طبیعی و روانی ساعات مختلف روز، به انسان کمک می‌کنند تا با تمرکز بیشتری به استجماع دست یابد. با این حال، اصل بنیادین، نه در زمان، بلکه در کیفیت درونی و استجماع نهفته است.
- زمان‌های پیشنهادی برای استخاره، با ریتم طبیعی و روحانی انسان هماهنگ هستند.
- این زمان‌ها، زمینه‌ساز استجماع‌اند، اما تعیین‌کننده نتیجه استخاره نیستند.
- روز جمعه، به دلیل قداست، فرصت ویژه‌ای برای تمرکز روحانی فراهم می‌آورد.
بخش دوم: استجماع، محور بنیادین استخاره
استجماع: کلید موفقیت در استخاره
آنچه در استخاره از اهمیت اساسی برخوردار است، دستیابی به حالت استجماع، یعنی تمرکز کامل قوا و حواس، است. آداب ذکرشده در متون سنتی، تنها زمینه‌ساز تحقق این حالت هستند و نه هدف اصلی. برای کسی که به این تمرکز دست یافته، زمان انجام استخاره تأثیری ندارد، و او می‌تواند در هر لحظه‌ای که این حالت را داراست، به استخاره بپردازد. این دیدگاه، زمان را نه به عنوان عامل تعیین‌کننده، بلکه به عنوان زمینه‌ای وابسته به وضعیت درونی انسان می‌بیند.
برای فردی که صاحب استخاره است و قدرت استجماع دارد، جهت‌گیری رو به قبله یا پشت به قبله تفاوتی ایجاد نمی‌کند. این امر، نشان‌دهنده آن است که جنبه‌های ظاهری، تنها در صورت عدم توانایی در تمرکز، اهمیت می‌یابند، و در غیر این صورت، استجماع درونی بر همه چیز غلبه دارد. به بیان دیگر، اگر فردی توانایی ایجاد استجماع و تمرکز قوا و حواس خود را نداشته باشد، حتی در زمان‌های مقدس مانند شب جمعه یا شب قدر، استخاره او مقرون به صواب نخواهد بود.
تفاوت زمان‌ها: حیثیات انسانی، نه ذات زمان
هیچ‌گاه در عالم، تعطیلی رخ نمی‌دهد، و همه عوالم همواره و در هر ساعتی مشغول به کار هستند. درهای بهشت و جهنم برای همیشه و در هر وقتی باز است، و تنها چیزی که سبب تفاوت میان ساعات و زمان‌ها می‌شود، موقعیت‌ها، حوادث، توجهات و حیثیات است. بنابراین، زمان‌ها به ذات خود متفاوت نیستند، بلکه افراد مختلف هستند که آنها را متفاوت می‌سازند.
به عنوان مثال، کسی که مراسم ازدواج خود را در شب جمعه برگزار کرده، در این شب خوشحال می‌شود، اما کسی که پدر یا مادر خود را در این شب از دست داده، با رسیدن شب جمعه غمگین می‌گردد. این تفاوت، ریشه در تجربیات شخصی دارد، نه در ذات زمان. همین‌طور، با آمدن عید نوروز و بهار، به اعتبار رویش گیاهان شادمان می‌شویم، و با آمدن محرم و عاشورا، به خاطر از دست دادن عزیزی مانند امام حسین علیه‌السلام و یارانش، غمگین و محزون می‌گردیم. همه زمان‌ها ایام الله هستند و تمامی به حق تعالی متعلق است، چنان‌که قرآن کریم می‌فرماید:
كُلَّ يَوْمٍ هُوَ فِي شَأْنٍ
(قرآن کریم، سوره الرحمن، آیه ۲۹: هر روز او در کاری است)
این آیه، بر پویایی مداوم الهی در همه لحظات دلالت دارد و نشان می‌دهد که تفاوت زمان‌ها، نه از تعطیلی الهی، بلکه از حیثیات انسانی ناشی می‌شود.
نتیجه‌گیری بخش دوم
استجماع، به‌مثابه روح حاکم بر استخاره، فراتر از آداب ظاهری و زمان‌های تعیین‌شده، کلید موفقیت این عمل است. زمان‌ها و آداب، تنها ابزارهایی برای تسهیل این تمرکز درونی هستند، و آنچه تفاوت میان لحظات را رقم می‌زند، حیثیات انسانی و تجربیات فردی است. این دیدگاه، استخاره را به‌عنوان عملی پویا و وابسته به کیفیت درونی انسان معرفی می‌کند.
- استجماع، محور اصلی استخاره است و آداب ظاهری تنها زمینه‌ساز آن هستند.
- زمان به ذات خود تفاوتی ندارد؛ حیثیات انسانی است که زمان‌ها را متمایز می‌کند.
- آیه كُلَّ يَوْمٍ هُوَ فِي شَأْنٍ بر پویایی الهی در همه لحظات تأکید دارد.
بخش سوم: برتری برخی زمان‌ها و مکان‌ها به اعتبار حیثیات
تأثیر شرایط طبیعی و روحانی بر استجماع
برخی حیثیات، بعضی از زمان‌ها را بر دیگر زمان‌ها برتری می‌دهند. برای نمونه، میان فجر صادق و طلوع آفتاب، که خنکای هوا با هوای پاک و بدون رسوبات همراه است و خلوت آن نیز مغتنم است، انسان بیدار با هوشمندی تنفس دارد و مشاعر و اعصاب وی باز است. اما انسان خواب، این زمان را درک نمی‌کند و با طلوع آفتاب که دنیا در هیاهوی روز فرو می‌رود، از این نعمت بی‌نصیب می‌گردد. این برتری، به حسب حیثیات طبیعی و روحانی است که استجماع را تسهیل می‌کنند.
همچنین، اگر کسی شام بسیاری بخورد و معده او باتلاقی از مواد گردد، اثر آن به مغز وی می‌رسد و خواب‌هایی آشوبناک، مانند خفه شدن یا سر بریدن، می‌بیند. اما در همین شب، اگر کسی شام سبک بخورد، سوره‌های یاسین و أمن یجیب بخواند و در حال ذکر به خواب رود، بهترین خواب‌ها را تجربه خواهد کرد. این مثال، تأثیر عادات جسمانی بر کیفیت روحانی زمان را نشان می‌دهد.
نقش زمان و مکان در تحول نفس
زمان و مکان، به اعتبار شرایط و قرب، در نفس انسان تحولاتی ایجاد می‌کنند، مانند چکشی که بر آهن گداخته فرود آید و آن را شکل دهد. به تعبیر دیگر، زمان و مکان به خودی خود تأثیری بر انسان ندارند، بلکه عوارض و لوازمی که با آنها همراه می‌گردد، انگیزه و توانمندی در انسان ایجاد می‌کند. این امر در روایات نیز خاطرنشان شده است:
زید الشحام نقل می‌کند که امام صادق علیه‌السلام فرمود: در چهار وقت، خواهش خود را از خداوند بخواهید: به هنگام وزش بادها، و برچیده شدن سایه‌ها، و بارش باران، و نخستین قطره‌ای که از خون شهید جاری می‌شود، همانا درهای آسمان به گاه این امور باز می‌شود.
هنگامی که باد می‌وزد، صدای موسیقایی آن که بر در و دیوار می‌خورد، در نفس تکاپویی ایجاد می‌کند و آن را متحول می‌سازد. دیگر امور، مانند بارش باران یا خون شهید، نیز در نفس ایجاد قلق و اضطراب می‌کند و آن را برای وصول به هدایت الهی آماده می‌سازد.
زمان‌های مستجاب برای دعا
امام صادق علیه‌السلام در روایتی دیگر فرمود: دعا در چهار مورد به اجابت می‌رسد: در نماز وتر، بعد از طلوع فجر، بعد از ظهر، بعد از مغرب. نماز شفع و وتر، هر دو نماز هستند، اما شفع به دلیل دو رکعتی بودن، کثرت را القا می‌کند و نمازگزار، نیک گزاردن رکعت نخست را به دومی حواله می‌دهد، مانند دانش‌آموزی که درس را به تعویق می‌اندازد و در هیچ‌یک موفق نمی‌شود. اما وتر، یک رکعت است و این یکتایی، ایجابی در انسان ایجاد می‌کند.
بعد از فجر، انسان از تاریکی شب بیرون آمده و این تحول، انگیزه‌ای در او ایجاد می‌کند. بعد از ظهر، که دلوک خورشید است و آفتاب به‌خوبی خود را نشان می‌دهد، وقت جلاست. هنگام غروب نیز، که روز به پایان می‌رسد، انسان انگیزه می‌یابد تا کارهای ناتمام را به سرانجام رساند.
امام علی علیه‌السلام نیز فرمود: دعا را در چهار مورد غنیمت بدانید: به هنگام قرائت قرآن کریم، به گاه اذان، به وقت بارش باران، و به هنگام کارزار نبرد که مؤمنان انتظار شهادت را غنیمت می‌شمرند. دعا در این اوقات، به دلیل خصوصیاتی که در نفس ایجاد می‌کند، آمادگی بیشتری برای اجابت می‌یابد.
نقش مکان‌های مقدس در استجماع
این مسئله در مکان‌ها نیز صدق می‌کند. برای نمونه، کسی که در کنار خانه کعبه قرار می‌گیرد، به دلیل باور به قداست آن مکان، رقت قلب و آمادگی برای دعا در او پدید می‌آید. برخی مکان‌ها به حضرات معصومین علیهم‌السلام ویژگی داده شده‌اند: مدینه به پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله، کوفه به حضرت علی علیه‌السلام، و قم به امام صادق علیه‌السلام و اهل بیت علیهم‌السلام. قم، به دلیل این انتساب، مرکز علم شده و روحانیان برای فراگیری علوم دینی به آن روی می‌آورند.
در روایتی آمده که ری، ساوه و قزوین شوم هستند، زیرا ابن سعد برای سلطنت بر این شهرها، امام حسین علیه‌السلام را به شهادت رساند. برخی عالمان دینی از اقامت در ری پرهیز می‌کنند، اما حقیقت آن است که خاک ری به خودی خود مشکلی ندارد. حضرت عبدالعظیم حسنی علیه‌السلام در همین خاک دفن شده و زیارت او با زیارت کربلا برابر دانسته شده است: «من زار عبدالعظیم بالری کمن زار الحسین بکربلاء و من زار الحسین بکربلاء کمن زار الله فی عرشه». ری از یک سو شوم تلقی می‌شود و از سویی دیگر، عرش الهی می‌گردد، چرا که از همین خاک می‌توان به زیارت رفت.
رقت قلب و اخلاص
امام صادق علیه‌السلام فرمود: اگر قلب شما رقت گرفت و دل شما شکست، دعا کنید، همانا قلب رقت نمی‌یابد مگر این که به اخلاص رسیده و صفا یافته باشد. این روایت، ملاک اصلی را ارائه می‌دهد و نشان می‌دهد که زمان‌ها و مکان‌های یادشده، صفا و رقت قلب را در پی دارند و استجماع را تقویت می‌کنند.
نتیجه‌گیری بخش سوم
برتری برخی زمان‌ها و مکان‌ها، نه به ذات آنها، بلکه به حیثیات و شرایطی است که در نفس انسان تحول ایجاد می‌کنند. این تحولات، مانند بادهایی هستند که روح را به حرکت درمی‌آورند و برای دعا و استجماع آماده می‌سازند. روایات، با تأکید بر لحظات و مکان‌های خاص، راهنمایی برای بهره‌گیری از این فرصت‌ها ارائه می‌دهند، اما اصل، اخلاص و رقت قلب است.
- برتری زمان‌ها و مکان‌ها به حیثیات و شرایطی است که استجماع را تسهیل می‌کنند.
- روایات، لحظات خاصی مانند وزش باد، بارش باران و نماز وتر را برای دعا و استخاره مناسب می‌دانند.
- مکان‌های مقدس، مانند قم و ری، با ایجاد رقت قلب، آمادگی برای دعا و استجماع را افزایش می‌دهند.
بخش چهارم: استخاره ارادی و قهری: رویکردی به انواع استخاره
تقسیم‌بندی استخاره
استخاره بر دو قسم ارادی و قهری تقسیم می‌شود. استخاره ارادی، عملی است که انسان از ابتدا قصد دارد افزوده بر تحقیق و مشورت، به آن بپردازد. این نوع، بر پایه نیت اولیه برای بهره‌گیری از هدایت الهی استوار است. اما استخاره قهری، زمانی رخ می‌دهد که انسان پس از تحقیق و مشورت، به نتیجه مطلوب نمی‌رسد و به‌ناچار به استخاره روی می‌آورد. این نوع نیز، مانند استخاره ارادی، صحیح است، زیرا پیشی داشتن مشورت با خداوند، امری الزامی نیست.
استخاره قهری، در صورتی که تنها برای رفع تحیر باشد و نه کشف واقع، می‌تواند با غیر قرآن کریم یا با توکل انجام شود. اما برای آگاهی از آینده، تنها استخاره با قرآن کریم معتبر است. هرچند استخاره تنها برخی جهات آینده را روشن می‌سازد، مشورت با اولیای خدا و صاحبان استخاره می‌تواند زوایای بیشتری از آینده را برای فرد آشکار کند.
نتیجه‌گیری بخش چهارم
تقسیم‌بندی استخاره به ارادی و قهری، انعطاف‌پذیری این عمل را نشان می‌دهد. استخاره، چه با نیت اولیه و چه به‌صورت قهری، ابزاری برای رفع تحیر و هدایت است. تأکید بر قرآن کریم برای آگاهی از آینده، بر جنبه هدایتی این عمل دلالت دارد، در حالی که مشورت با اولیای خدا، عمق بیشتری به آن می‌بخشد.
- استخاره ارادی با نیت اولیه و قهری پس از ناکامی در تحقیق و مشورت انجام می‌شود.
- استخاره با قرآن کریم برای آگاهی از آینده معتبر است.
- مشورت با اولیای خدا، زوایای بیشتری از آینده را روشن می‌سازد.
جمع‌بندی نهایی
استخاره قرآنی، به‌مثابه دریچه‌ای به سوی هدایت الهی، فراتر از آداب ظاهری، به استجماع و رقت قلب وابسته است. زمان‌ها و مکان‌های پیشنهادی در سنت اسلامی، نه به‌عنوان محدودیت، بلکه به‌مثابه ابزارهایی برای تسهیل تمرکز درونی عمل می‌کنند. روایات، با تأکید بر لحظات و مکان‌های خاص، مانند فجر، بارش باران، یا خانه کعبه، راهنمایی برای بهره‌گیری از فرصت‌های روحانی ارائه می‌دهند. تقسیم‌بندی استخاره به ارادی و قهری، انعطاف‌پذیری آن را نشان می‌دهد، و تأکید بر قرآن کریم، بر جنبه هدایتی آن دلالت دارد. همه زمان‌ها ایام الله هستند، و پویایی الهی، چنان‌که در آیه كُلَّ يَوْمٍ هُوَ فِي شَأْنٍ آمده، بر اهمیت استجماع و اخلاص در هر لحظه تأکید دارد. این رویکرد، استخاره را به‌عنوان ابزاری برای تقویت اراده و استقامت در مسیر الهی معرفی می‌کند.
با نظارت صادق خادمی