متن درس

استخاره قرآنی: راهنمای عملی و عرفانی در جست‌وجوی هدایت الهی

برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره جلسه (23)

مقدمه: استخاره، دریچه‌ای به سوی هدایت الهی

استخاره، به‌مثابه پلی میان عالم مادی و غیب الهی، نه‌تنها ابزاری برای رفع تردید، بلکه راهکاری برای دریافت بهترین شیوه عمل در مسیر زندگی است. این عمل، که ریشه در سنت‌های دینی و روایات اسلامی دارد، فراتر از یک فرآیند روان‌شناختی، به‌دنبال هم‌نوایی با اراده الهی و سامان‌بخشی به ساختار وجودی انسان است. هدف، نه‌تنها تبیین جنبه‌های نظری، بلکه ارائه راهنمایی‌های عملی برای بهره‌مندی از این ابزار الهی در زندگی روزمره است.

بخش اول: ماهیت و کارکرد استخاره در زندگی

استخاره: طلب خیر، نه رفع تحیر

استخاره، برخلاف تصور رایج، صرفاً ابزاری برای رفع سرگردانی نیست، بلکه دعوتی است برای دریافت راهکاری الهی که انسان را به انجام بهترین عمل به نیکوترین شیوه رهنمون می‌سازد. این فرآیند، به‌مثابه مشورتی با ذات اقدس الهی، انسان را از محدودیت‌های ذهن و نفس فراتر برده و او را در مسیر تعالی وجودی قرار می‌دهد. تمایز استخاره از رویکردهای صرفاً روان‌شناختی در این است که هدف آن، نه‌تنها رفع تعارضات درونی، بلکه ادغام هدایت الهی در شاکله عملی زندگی است. این دیدگاه، استخاره را به ابزاری برای هماهنگی با نظم هستی تبدیل می‌کند، جایی که انسان در پرتو اراده الهی، به‌سوی خیر و سعادت گام برمی‌دارد.

نقش اعداد در تقویت ارتباط با غیب

اعداد و تکرارهای ذکرشده در روایات استخاره، ابزارهایی برای پیوند با عالم غیب و مظاهر اسمای الهی هستند. این اعداد، که گاه به‌صورت هفت یا صد و یک بار در روایات ذکر شده‌اند، زمینه‌ساز تمرکز و استجماع خاطرند تا انسان بتواند با ماورای عالم مادی ارتباط برقرار کند. تکرار، به‌مثابه کلیدی برای گشودن درهای تجرد، ذهن و قلب را برای دریافت الهامات الهی آماده می‌سازد. بدون چنین تمرکز و مراقبتی، ارتباط با غیب ناقص می‌ماند و انسان از دریافت هدایت کامل محروم می‌شود.

تکرار و اطمینان: تمثیلی از روان‌شناسی قهرمانان

مانند قهرمانان و بدل‌کارانی که پیش از انجام کارهای خطیر، بارها نیت و اراده خود را بازآزمایی می‌کنند تا به لحظه اطمینان برسند، در استخاره نیز تکرار اذکار، انسان را به نقطه‌ای از الهام می‌رساند که موفقیت و خیر در آن نهفته است. این فرآیند، که بخشی از روان‌شناسی دینی است، نشان می‌دهد که اطمینان درونی، نه از کمیت تکرار، بلکه از کیفیت ارتباط با عالم غیب حاصل می‌شود. انسان در این مسیر، به‌مثابه کیمیاگری است که با صبر و تمرکز، گوهر خیر را از دل تردید استخراج می‌کند.

کیفیت بر کمیت: لحظه الهام، محور عمل

در فرآیند استخاره، هرگاه انسان در حین ذکر، اراده خود را با عوالم برتر هم‌نوا ببیند، می‌تواند به الهامی که بر قلبش وارد می‌شود عمل کند، حتی اگر تعداد تکرارهای مقرر را کامل نکرده باشد. در مقابل، اگر با وجود تکرارهای بسیار، ارتباط با غیب برقرار نشود، افزودن بر کمیت بی‌فایده است. این اصل، به‌مثابه نوری در تاریکی، نشان می‌دهد که موفقیت در استخاره، نه در تعداد اذکار، بلکه در لحظه دریافت الهام نهفته است.

انعطاف‌پذیری اعداد بر اساس حال و موضوع

تفاوت در تعداد تکرارهای ذکرشده در روایات، از حکمت الهی سرچشمه می‌گیرد و به حال مخاطب یا اهمیت موضوع وابسته است. این انعطاف‌پذیری، استخاره را به رویکردی شخصی‌سازی‌شده تبدیل می‌کند که با تنوع حالات انسانی و موضوعات زندگی هم‌خوانی دارد. مانند رودی که مسیر خود را با زمین هماهنگ می‌سازد، استخاره نیز با شرایط فرد و موضوع مورد نظر هم‌نوا می‌شود.

بخش دوم: تحلیل روایات استخاره

روایت پانزدهم: تطبیق تعداد تکرار با اهمیت موضوع

روایتی از امام صادق (ع) نقل شده است: وروى حمّاد بن عيسى، عن ناجية عن أبي عبد اللّه أنّه كان إذا أراد شراء العبد أو الدابّة أو الحاجة الخفيفة أو الشيء اليسير استخار اللّه عزّ وجلّ فيه سبع مرّات، فإذا كان أمرآ جسيمآ استخار اللّه مأة مرّة. ترجمه: هنگامی که امام صادق (ع) قصد خرید برده، حیوان بارکش، یا چیزی سبک و کوچک را داشتند، هفت بار از خداوند طلب خیر می‌کردند، اما اگر موضوعی بسیار مهم و سنگین بود، صد بار طلب خیر می‌نمودند.

این روایت، نشان‌دهنده مقیاس‌بندی استخاره بر اساس اهمیت موضوع است. امور سبک با تکرار کمتر و امور سنگین با تکرار بیشتر انجام می‌شوند تا ابعاد غیبی موضوع به‌طور کامل پوشش داده شود. این روش، مانند تنظیم میزان نور برای روشن ساختن زوایای مختلف یک منظره، به انسان امکان می‌دهد تا با توجه به اهمیت کار، عمق ارتباط خود با غیب را تنظیم کند.

ارتباط اعداد با علوم غریبه

کسی که با علوم غریبه و مسائل ریاضی آشنا باشد، حقانیت اعداد ذکرشده در روایات را درمی‌یابد. این اعداد، که به‌آسانی در اختیار شیعیان قرار گرفته‌اند، از غنای معرفتی دین حکایت دارند. مانند گنجی که در دسترس همگان قرار گرفته، این دانش نشان‌دهنده عمق و جامعیت تعالیم دینی است که با پیشرفت علوم، نه‌تنها کم‌رنگ نمی‌شود، بلکه حقانیت آن آشکارتر می‌گردد.

هم‌افزایی علم و دین

وجود چنین حقایقی در روایات، نشان‌دهنده هم‌افزایی علم و دین است. هرچه دانش بشری پیشرفت کند و انسان با نگاهی علمی به روایات بنگرد، بر حقانیت آن‌ها آگاهی بیشتری می‌یابد. برخلاف تصور، رشد علوم انسانی، حتی در بستر غیراسلامی، به زیان دین نیست، بلکه می‌تواند چالش‌هایی برای تحلیل و تبیین علم دینی ایجاد کند که در نهایت، به تقویت آن منجر می‌شود. این هم‌نوایی، مانند رقص نور و سایه، حقایق دینی را در پرتو علم، درخشان‌تر می‌سازد.

روایت شانزدهم: رفع تشتت درونی با تمرکز بر الهام

روایتی دیگر از امام صادق (ع) نقل شده است: عن محمّد بن عيسى، عن عمرو بن إبراهيم، عن خلف بن حمّاد، عن إسحاق بن عمّار، عن أبي عبدالله، قال: قلت له: ربّما أردت الأمر يفرق منّي فريقان: أحدهما يأمرني، والآخر ينهاني؟ قال: فقال إذا كنت كذلک فصلّ ركعتين، واستخر الله مأة مرّة ومرّة، ثمّ انظر أجزم الأمرين لک، فافعله، فإنّ الخيرة فيه إن شاء الله، ولتكن استخارتک في عافية فإنّه ربّما خير للرجل في قطع يده وموت ولده وذهاب ماله. ترجمه: اسحاق بن عمار گفت: به امام صادق (ع) عرض کردم: گاه می‌خواهم کاری انجام دهم، اما دچار تشتت می‌شوم؛ گاهی خود را مأمور به انجام آن می‌بینم و گاهی نهیبی مرا بازمی‌دارد. امام فرمود: در این صورت، دو رکعت نماز بخوان و صد و یک بار از خداوند طلب خیر کن، سپس ببین کدام گزینه برایت قطعی شده و همان را انجام بده، که خیر در آن است، به خواست خدا. استخاره‌ات را در سلامت بدان و از انجام آن پشیمان نشو، زیرا گاهی خیر انسان در مصایبی مانند قطع دست، مرگ فرزند یا از دست دادن مال است.

این روایت، با تأکید بر پذیرش خیر حتی در مصایب، به آیه‌ای از قرآن کریم اشاره دارد: وَعَسَىٰ أَنْ تَكْرَهُوا شَيْئًا وَهُوَ خَيْرٌ لَكُمْ ۖ وَعَسَىٰ أَنْ تُحِبُّوا شَيْئًا وَهُوَ شَرٌّ لَكُمْ ۗ وَاللَّهُ يَعْلَمُ وَأَنْتُمْ لَا تَعْلَمُونَ (قرآن کریم، سوره بقره، آیه 216). ترجمه: چه بسا چیزی را خوش ندارید و آن به سود شماست، و چه بسا چیزی را دوست دارید و آن به زیان شماست، و خدا می‌داند و شما نمی‌دانید.

این آیه، علم الهی به خیر پنهان را نشان می‌دهد و استخاره را به ابزاری برای پذیرش این خیر تبدیل می‌کند. موضوع این روایت، استخاره به دل است، که با ذکر حق، انسان را به عمل به الهام درونی رهنمون می‌سازد.

روایت هفدهم: استخاره با کاغذ و پوشش گل

روایتی دیگر چنین است: عنهم: أن ينوي المستخير حاجته ويكتب في رقعة: «لا» وفي الثّانية الأخرى: «نعم»، ويجعلهما في بندقتين طين، ثمّ يضعها تحت ذيله ويصلّي ركعتين، ويقول: «اللهمّ إنّي أشاورک في أمرى هذا، وأنت خير متشاور (مستشار) ومشير، فأشر عليّ بما فيه صلاح وحسن عاقبة»، وتخرج واحدةً ويعمل بها. ترجمه: کسی که قصد استخاره دارد، باید حاجت خود را نیت کند، در یک کاغذ «نه» و در دیگری «آری» بنویسد، آن‌ها را در پوششی از گل قرار دهد و زیر فرشی که بر آن نشسته بگذارد. سپس دو رکعت نماز بخواند و بگوید: «خداوندا، من در این کار از تو مشورت می‌خواهم، که تو بهترین مشورت‌دهنده و راهنمایی، پس مرا به آنچه خیر و نیک است هدایت کن.» سپس یکی از کاغذها را بردارد و به آن عمل کند.

این روش، که با ابزار ساده‌ای مانند کاغذ و گل انجام می‌شود، مشورتی عملی با خداوند را نشان می‌دهد. تنوع در روش‌های استخاره، از جمله این روش و استخاره با قرآن کریم، بیانگر انعطاف‌پذیری این سنت است. چنان‌که عالمان دینی اشاره کرده‌اند، می‌توان از خداوند خواست که خیر را بر زبان یکی از بندگانش جاری کند یا از ابزارهای دیگر بهره گرفت.

روایت هجدهم: استخاره در مسجد با تمرکز بر الهام قلبی

روایتی از امام رضا (ع) نقل شده است: عن الرضا: وقد استشاره على بن أسباط في الخروج في البرّ والبحر إلى مصر، فقال له: إيت مسجد النبي في غير وقت صلاة، فصلّ ركعتين، واستخر اللّه تعالى مأة مرّة، وانظر أي شيء يقع في قلبک، فاعمل به. ترجمه: علی بن اسباط که قصد سفری زمینی و دریایی به مصر داشت، از امام رضا (ع) مشورت خواست. امام فرمود: در غیر وقت نماز به مسجد پیامبر (ص) برو، دو رکعت نماز بخوان و صد بار طلب خیر کن، سپس ببین چه بر قلبت وارد می‌شود و به آن عمل کن.

توصیه به حضور در مسجد در زمان خلوت، برای دستیابی به استجماع و تمرکز است تا انسان بتواند با عالم غیب ارتباط برقرار کند. این استخاره، که بدون ابزار مادی انجام می‌شود، بر الهامات قلبی تأکید دارد و خیر را نه در رفع تحیر، بلکه در دریافت نظری کارشناسی از باطن و آینده می‌داند.

روایت نوزدهم: مشورت با خداوند و عمل به الهام

روایتی از امام صادق (ع) چنین است: قال سيّدنا الصادق: إذا عرضت لأحدكم حاجةً فليستشر اللّه ربّه، فإن أشار عليه اتّبع، وان لم يشر عليه توقّف. قال: فقلت: يا سيّدي، وكيف أعلم ذلک؟ قال: تسجد عقيب المكتوبة، وتقول: «اللهمّ خر لي» مأة مرّة، ثمّ تتوسّل بنا، وتصلّي علينا، وتستشفع بنا، ثمّ تنظر ما يلهمک تفعله، فهو الذي أشار عليک به. ترجمه: امام صادق (ع) فرمود: اگر مشکلی برایتان پیش آمد، با خداوند مشورت کنید. اگر دلتان به چیزی اشاره کرد، آن را دنبال کنید و اگر اشاره‌ای نداشت، توقف کنید. راوی گفت: چگونه بدانم دلم به چیزی اشاره دارد؟ امام فرمود: پس از نماز، سجده کن و صد بار بگو: «خداوندا، خیرم را برگزین»، سپس ما را شفیع قرار بده و ببین چه به دلت الهام می‌شود، به همان عمل کن.

این روایت، بر استخاره به دل و عمل به الهام پس از سجده تأکید دارد. الهام قلبی، که از ارتباط با غیب و مرور حوادث آینده سرچشمه می‌گیرد، انسان را به خیر خود رهنمون می‌سازد. این فرآیند، مانند نجوای روح با حقیقت هستی، انسان را به هماهنگی با اراده الهی می‌رساند.

اهمیت زمینه‌سازی برای استخاره الهامی

استخاره الهامی، امری سنگین و نیازمند زمینه‌سازی است. بدون آمادگی روحی و روانی، مانند حلال‌درمانی و دوری از خدعه، انسان از دریافت الهام محروم می‌ماند. این فرآیند، مانند آماده‌سازی زمین برای کاشت بذر، نیازمند نرمی و صبر است، نه فشار و سخت‌گیری. مؤمنی که به مرتبه قرب الهی رسیده، همواره از الهامات الهی بهره‌مند است و خیرش پیشاپیش به او الهام می‌شود.

جمع‌بندی: استخاره، مشورتی الهی برای سامان‌دهی زندگی

استخاره، به‌مثابه مشورتی الهی، انسان را از محدودیت‌های خرد بشری فراتر برده و به عالم غیب متصل می‌سازد. روایات بررسی‌شده، از پانزدهم تا نوزدهم، بر جنبه‌های عملی، عرفانی و نفسی این سنت تأکید دارند. اعداد و تکرارها، ابزارهایی برای تمرکز و ارتباط با غیب‌اند که بر اساس حال فرد و اهمیت موضوع تنظیم می‌شوند. روش‌های متنوع، از کاغذ و گل تا سجده و حضور در مسجد، نشان‌دهنده انعطاف‌پذیری استخاره است. پذیرش خیر، حتی در مصایب، و تمرکز بر الهامات قلبی، این سنت را به ابزاری جامع برای سامان‌دهی زندگی تبدیل می‌کند. پیشرفت علم، نه‌تنها به زیان دین نیست، بلکه حقانیت روایات را آشکارتر می‌سازد و زمینه را برای تحقیقات عمیق‌تر در فلسفه و روان‌شناسی دینی فراهم می‌آورد.