متن درس

انس با قرآن کریم و دانش استخاره

برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره جلسه (27)

مقدمه

قرآن کریم، به‌عنوان کامل‌ترین کتاب الهی، نه‌تنها تجلی وحی الهی است، بلکه موجودی زنده و آگاه است که با باطن انسان و هستی ارتباطی عمیق برقرار می‌کند. انس با این کتاب آسمانی، فرآیندی است که فراتر از قرائت ظاهری یا دانش اکتسابی، به صفای باطن، صداقت و رعایت آدابی خاص وابسته است. این نوشتار، با تکیه بر جامعیت قرآن کریم و نقش آن به‌عنوان سرچشمه همه علوم، به بررسی انس با قرآن و دانش استخاره به‌عنوان یکی از کاربردهای این انس می‌پردازد..

بخش اول: حقیقت و جامعیت قرآن کریم

قرآن کریم: شناسنامه عالم هستی

قرآن کریم، کتابی است که نه‌تنها کامل‌ترین نسخه وحی الهی محسوب می‌شود، بلکه برتری خود را بر کتب آسمانی پیشین، مانند تورات، زبور، انجیل و صحف پیامبران گذشته، آشکار می‌سازد. این کتب، همراه با امت‌های مرتبط با آن‌ها، مقدمه‌ای برای نزول قرآن کریم بوده‌اند. از این‌رو، قرآن کریم، نسخه‌ای سالم و غیرتحریف‌شده از آموزه‌های آسمانی پیشین را در خود جای داده و جامعیت آن، امکان دسترسی به حقیقت این کتب را برای پیروانش فراهم می‌آورد. این ویژگی، قرآن کریم را نه‌تنها یک متن مکتوب، بلکه منبعی بی‌بدیل برای فهم تاریخ وحی الهی معرفی می‌کند، گویی نقشه‌ای جامع که کلید شناخت همه موجودات را در خود نهفته دارد.

زنده بودن قرآن کریم

قرآن کریم، فراتر از یک متن، دارای حقیقتی شخصی در عالم خارج است که از درک، شعور و آگاهی ژرفی برخوردار است. این کتاب آسمانی، باطن انسان و دیگر موجودات را به‌گونه‌ای عمیق می‌شناسد و امکان انس و همرازی با آن را برای کسانی فراهم می‌آورد که باطن خود را با آن همسو کنند. این ویژگی، قرآن را به موجودی زنده و پویا بدل می‌سازد که نه‌تنها پاسخگوی نیازهای ظاهری، بلکه راهنمای باطنی انسان در مسیر حقیقت است. گویی آیاتش چون جویباری زلال، قلب‌های پاک را به سوی خود می‌خواند.

بخش دوم: انس با قرآن کریم و شرایط آن

صفای باطن: کلید انس

انس با قرآن کریم، فرآیندی است که بیش از دانش اکتسابی، به صفای باطن، صداقت و یکرنگی وابسته است. انسانی که قلب خود را از نیرنگ و حیله پاک سازد و با صداقت به این کتاب آسمانی روی آورد، همراز آن می‌گردد. این انس، امکان دسترسی به دانش‌هایی چون علم اسماء، تعبیر و استخاره را فراهم می‌آورد، مشروط بر آنکه فرد از هرگونه فریب در تعامل با دیگران پرهیز کند. در این مسیر، صفا چون آیینه‌ای است که حقیقت قرآن را در دل انسان منعکس می‌سازد.

فعالیت قرآن در جذب انسان

نکته شگفت‌انگیز آن است که قرآن کریم، خود در پی انسان‌هایی می‌رود که باطنی صاف دارند. تجربه‌ای عمیق از دوران کودکی نقل شده است که پیش از آموختن خواندن و نوشتن، احساس می‌شد قرآن کریم به‌دنبال انسان است و قلب او را به سوی خود می‌کشد. این تجربه، نشان‌دهنده پویایی قرآن کریم و نقش فعال آن در ایجاد انس با انسان‌های آماده است. گویی قرآن، چون دوستی وفادار، پیش از آنکه انسان به سویش گام بردارد، به استقبال او می‌آید.

انس غریزی و اولویت معنا بر ظاهر

در دوران خردسالی، هر نوشته‌ای که به دست می‌آمد، با قرآن کریم خوانده و معنا می‌شد، گویی قلب، پیش از آموختن الفاظ، معانی را درمی‌یافت. این انس غریزی، که ریشه در صفای باطن دارد، نشان می‌دهد که فهم قرآن کریم فراتر از واژگان و الفاظ است. برای نمونه، واژه‌ای مانند «اوج» که به‌اشتباه «عوج» نوشته می‌شد، نشان‌دهنده آن است که معنا بر ظاهر مقدم است. این اصل در انس با قرآن نیز صادق است؛ انسانی که با قرآن دوست شود، گاه بدون توجه به الفاظ، معانی آن را درمی‌یابد و به سوی حقیقت هدایت می‌شود.

بخش سوم: آداب انس با قرآن کریم

طهارت و همراهی مداوم

برای انس با قرآن کریم، رعایت آدابی خاص ضروری است. طهارت دائمی، از جمله وضو، شرطی اساسی است که انسان را برای حضور در محضر این کتاب آسمانی آماده می‌کند. همراه داشتن قرآن در همه حال، چه در بیداری و چه در خواب، و قرار دادن آن در نزدیکی قلب یا مقابل دیده، انس را تعمیق می‌بخشد. قرآن کریم، حتی در خواب، بیدار است و بر انسان تأثیر می‌گذارد، گویی نگهبانی است که قلب را در پناه خود می‌گیرد.

تدبر و احترام به قرآن

تدبر در آیات قرآن کریم، کلید دستیابی به عشق و انس است. قرائت صرف یا حفظ آیات، بدون تعمق، نمی‌تواند جایگزین انس باطنی شود. همچنین، احترام به قرآن، از جمله پرهیز از فشار آوردن بر آن، کهنه کردن یا قرار دادن آن کنار اشیای دیگر، ضروری است. قرآن کریم، حقیقتی محترم است که باید با مدارا و احترام با آن رفتار شود تا صفای دائمی را به انسان ارزانی دارد.

نقد رویکردهای ظاهری

برخی رویکردهای علم دینی، که بر حفظ یا قرائت ظاهری قرآن کریم تمرکز دارند، از عمق ولایی و باطنی آن غافل مانده‌اند. این روش‌ها، گاه به‌جای تعمیق انس، به تمرینات ذهنی محدود می‌شوند. حضور دائمی در محضر قرآن، با لمس آیات و تدبر در معانی آن، از قرائت مقداری یا حفظ صرف، تأثیرگذارتر است. گویی قرآن، چون دریایی بی‌کران، تنها با غوص در اعماقش آشکار می‌شود.

بخش چهارم: دانش استخاره و ارتباط آن با انس

شروط اخلاقی استخاره

دانش استخاره، یکی از ثمرات انس عمیق با قرآن کریم است، اما مشروط به صفای باطن و پرهیز از نیرنگ و فریب است. کسی که با ظلم و حیله به قرآن روی آورد، نه‌تنها بهره‌ای نمی‌برد، بلکه گمراه می‌شود. قرآن کریم در این باره می‌فرماید:
وَلَا يَزِيدُ الظَّالِمِينَ إِلَّا خَسَارًا (سوره اسراء، آیه ۸۲)؛ «و بر ستمگران جز زیان نمی‌افزاید». استخاره‌ای که بدون رعایت این شروط انجام شود، ممکن است به ناراحتی و زیان برای فرد و دیگران منجر شود، به‌ویژه در تصمیم‌گیری‌های حساس مانند ازدواج، طلاق یا معاملات.

استخاره دل‌بنیان در برابر قرآن‌بنیان

صاحبان استخاره، که به عنایت الهی به این دانش دست یافته‌اند، بیشتر با دل خود استخاره می‌کنند تا با قرآن کریم. دل آنان، چنان با قرآن یکی شده که نیازی به مراجعه مکرر به آیات ندارد. این نوع استخاره، مرحله‌ای پیشرفته از انس است که دل را محور دریافت حقیقت قرار می‌دهد. بااین‌حال، استخاره با قرآن نیز نیازمند آگاهی کامل از آیات و معانی آن است تا به تمامی قرآن انجام گیرد.

مکانیسم استخاره و شباهت به تعبیر خواب

استخاره، مانند تعبیر خواب، بر برداشت از ظاهر آیات و گذر به حقیقت آن‌ها مبتنی است. برای نمونه، عبارت بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ در سوره حمد، نشان‌دهنده خیر بودن کار است، اما در سوره بقره، به‌دلیل همراهی با حروف مقطعه، از پیچیدگی و مشکلات احتمالی حکایت دارد. این فرآیند، نیازمند فراست، سرعت در برداشت و صفای باطن است تا الهامات دل با حقیقت آیات هماهنگ شود.

بخش پنجم: فهم قرآن کریم و نقد تفاسیر ظاهری

انس و تدبر: راه فهم عمیق

فهم قرآن کریم، بیش از تکیه بر سواد و حافظه، به انس و تدبر وابسته است. تکرار آیات و تأمل در معانی آن‌ها، بدون مراجعه به تفاسیر، می‌تواند معانی عمیق را به ذهن آورد. برخی تفاسیر، مانند مجمع البیان یا کشاف، گاه گرفتار تحلیل‌های ادبی پیچیده‌ای می‌شوند که کاربردی جز تمرین ذهنی ندارند. برای نمونه، در آیه وَلَا تَلْبِسُوا الْحَقَّ بِالْبَاطِلِ وَتَكْتُمُوا الْحَقَّ (سوره بقره، آیه ۴۲)؛ «و حق را با باطل درنیامیزید و حقیقت را پوشیده ندارید»، تحلیل‌های نحوی پیچیده، انسان را از حقایق باطنی دور می‌سازد.

نقد مشق‌های ذهنی

تحلیل‌های صوری، مانند عطف فعل «تکتموا» بر «تلبسوا» یا تقدیر «أن» ناصبه، تنها برای دانشجویان ادبیات مفید است و نمی‌تواند به فهم باطنی قرآن کمک کند. این مشق‌های ذهنی، گاه دانش تفسیر را به بازی‌های زبانی تقلیل می‌دهند و انسان را از امور ربوبی غافل می‌سازند. راه درست، قرائت مکرر و تدبر در آیات است تا معنا خود به قلب نشیند، گویی آیات چون نوری، مسیر حقیقت را روشن می‌کنند.

بخش ششم: قرآن کریم به‌عنوان استاد ابدی

منبع همه علوم

قرآن کریم، سرچشمه همه علوم و کلید گشایش امور، از جمله طالع و تفأل، است. این کتاب آسمانی، نقشه‌ای جامع برای شناخت عالم هستی ارائه می‌دهد که نیازمند دقت در چینش واژگان، آیات و سوره‌هاست. برای نمونه، بررسی مکی یا مدنی بودن سوره‌ها، تعداد آیات و محتوای آن‌ها، مهندسی نظام‌مند قرآن را آشکار می‌سازد. گویی قرآن، چون معمار هستی، نقشه‌ای دقیق برای هدایت انسان ترسیم کرده است.

نقش سنت و ولایت

بااین‌حال، غوص در دریای قرآن کریم، بدون همراهی سنت و ولایت ممکن نیست. سنت، مربی قرآن است که شیوه استخراج حقایق را آموزش می‌دهد. انسان با آگاهی از ترجمه و تفسیر و همراهی با ولایت، می‌تواند به مرتبه عارفان محبوب دست یابد و عمق آیات را ادراک کند. قرآن کریم، در همه مراتب، استادی بی‌نیاز است که حتی صاحبان ولایت از آن بی‌نیاز نیستند.

جمع‌بندی

انس با قرآن کریم، فرآیندی است که ریشه در صفای باطن، صداقت و رعایت آداب خاص دارد. این کتاب آسمانی، نه‌تنها منبعی برای دانش، بلکه موجودی زنده و مراقب است که با انسان‌های صاف‌باطن ارتباطی فعال برقرار می‌کند. دانش استخاره، به‌عنوان یکی از ثمرات این انس، نیازمند شروط اخلاقی و علمی دقیق است. نقد رویکردهای صرفاً صوری در علم دینی، دعوتی است به بازگشت به انس باطنی و ولایی. قرآن کریم، به‌عنوان شناسنامه عالم هستی و استاد ابدی، با ترکیب دانش ظاهری و بصیرت باطنی، انسان را به سوی حقیقت هدایت می‌کند. این اثر، با ارائه این مفاهیم در قالبی نظام‌مند و فاخر، گامی در راستای فهم عمیق‌تر این کتاب الهی برمی‌دارد.