متن درس
پدیده‌های پنهانی: تأملاتی در الهیات و فلسفه اسلامی
برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۸۷)
دیباچه
این نوشتار به کاوش در مفاهیم عمیق الهیاتی و فلسفی در چارچوب تعالیم قرآنی و روایی می‌پردازد. با تمرکز بر ارتباط انسان با حق، نقش ایمان در استحکام روحانی، و تأثیر نیروهای پنهانی مانند جنیان و شیاطین، این اثر در پی آن است که نگاهی نو به ساختار دین و نظام‌های اجتماعی مبتنی بر آن ارائه دهد. هدف، تبیین راهکارهایی است که دین را به مثابه نظامی پویا و مردم‌محور معرفی کند، نظامی که نه تنها به نیازهای معنوی، بلکه به خواسته‌های اجتماعی و فردی انسان پاسخ دهد. این تأملات، با الهام از آیات قرآن کریم و روایات، به دنبال ترسیم مسیری است که انسان را به سوی قوت و اقتدار روحانی هدایت نماید.
بخش یکم: قدرت و ضعف در مراتب وجودی
تبیین مفهوم قدرت الهی و ضعف بشری
در چارچوب الهیات اسلامی، قدرت الهی به مثابه سرچشمه تمامی کمالات و قوت‌ها در عالم هستی است. قرآن کریم در آیه ۷۳ سوره حج، با بیانی تمثیلی، به ناتوانی بت‌ها و پرستندگان آن‌ها در برابر قدرت الهی اشاره می‌کند:
يَا أَيُّهَا النَّاسُ ضُرِبَ مَثَلٌ فَاسْتَمِعُوا لَهُ إِنَّ الَّذِينَ تَدْعُونَ مِن دُونِ اللَّهِ لَن يَخْلُقُوا ذُبَابًا وَلَوِ اجْتَمَعُوا لَهُ وَإِن يَسْلُبْهُمُ الذُّبَابُ شَيْئًا لَّا يَسْتَنقِذُوهُ مِنْهُ ضَعُفَ الطَّالِبُ وَالْمَطْلُوبُ
ای مردم! مثلی زده شده است، پس به آن گوش فرا دهید. کسانی که جز خدا می‌خوانید، هرگز مگسی را نمی‌توانند بیافرینند، هرچند برای این کار گرد هم آیند، و اگر مگس چیزی از آن‌ها برباید، نمی‌توانند آن را از او بازپس گیرند. چه ناتوان است طالب و مطلوب!
این آیه، با تمثیلی ساده اما عمیق، به ناتوانی ذاتی شرک و بت‌پرستی در برابر قدرت خلاق الهی اشاره دارد. بت‌ها، که فاقد حیات و آگاهی‌اند، و پرستندگان آن‌ها، که در ضعف معنوی غوطه‌ورند، در برابر عظمت حق ناتوان‌اند. این ضعف، نه تنها در مرتبه مادی، بلکه در ساحت روحانی نیز آشکار است، چرا که انسان بی‌ایمان، از اتصال به سرچشمه قوت الهی محروم می‌ماند.
| درنگ: ضعف طالب و مطلوب در پرستش بت‌ها، نشانه‌ای از ناتوانی شرک در برابر قدرت الهی است. ایمان، انسان را از این پوکی نجات داده و به قوت روحانی متصل می‌کند. |
تمایز میان قدرت بشری و الهی، در این است که توانایی‌های انسان، هرچند در خلق و بازپس‌گیری اشیا قابل توجه باشد، محدود به مراتب حس و روان است. قدرت الهی، اما، تمامی مراتب وجودی را در بر می‌گیرد و به انسان مؤمن، از طریق ایمان و تقوا، امکان می‌دهد تا به مراتب متعالی روحی نزدیک شود.
ایمان: پلی به سوی قوت روحانی
ایمان، به مثابه ستونی است که روح انسان را از فروپاشی و پوکی نجات می‌دهد. همان‌گونه که استخوان‌های استوار، جسم را در برابر شکنندگی حفظ می‌کنند، ایمان نیز روح را از نفوذ نیروهای منفی، مانند شیاطین و جنیان، مصون می‌دارد. قرآن کریم در آیه ۷۵ سوره حج، بر انتخاب الهی انسان‌ها و فرشتگان برای رسالت تأکید می‌کند:
اللَّهُ يَصْطَفِي مِنَ الْمَلَائِكَةِ رُسُلًا وَمِنَ النَّاسِ
خداوند از فرشتگان رسولانی برمی‌گزیند و از مردم [نیز].
این انتخاب، که در اصطلاح قرآنی «اصطفاء» نامیده می‌شود، فرآیندی است که انسان را از مراتب نفسانی فراتر برده و به قوت و علم الهی متصل می‌کند. این اتصال، نیازمند طهارت و پالایش نفس است، که از طریق رعایت تقوا و دوری از آلودگی‌های نفسانی ممکن می‌گردد.
بخش دوم: نظام‌سازی دینی و چالش‌های اجتماعی
نیاز به نظامی مردم‌محور و پویا
یکی از دغدغه‌های بنیادین در الهیات اسلامی، طراحی نظامی دینی است که نه تنها به نیازهای معنوی، بلکه به خواسته‌های اجتماعی و فردی انسان پاسخ دهد. دین، به مثابه جریانی زلال و زندگی‌بخش، باید چنان ترسیم شود که همگان، از جوان و پیر تا زن و مرد، در آن منفعت خویش را بیابند. این نظام، باید از اقتدارگرایی و خشونت پرهیز کند و به جای تحمیل، با جذبه‌ای معنوی، انسان‌ها را به سوی خود فراخواند.
قرآن کریم در آیه ۹۵ سوره مومنون، بر قدرت الهی در تحقق وعده‌ها تأکید می‌کند:
وَإِنَّا عَلَىٰ أَن نُّرِيَكَ مَا نَعِدُهُمْ لَقَادِرُونَ
و ما بر این‌که آنچه را به آن‌ها وعده داده‌ایم به تو نشان دهیم، تواناییم.
این آیه، به انبیا اطمینان می‌دهد که خداوند قادر است وعده‌های خود را محقق سازد. این قدرت، نه تنها در تحقق وعده‌های الهی، بلکه در هدایت انسان‌ها به سوی نظامی متعادل و پویا نیز تجلی می‌یابد. دین، باید به گونه‌ای طراحی شود که منافع جامعه را تأمین کند، بدون آنکه به اجبار و سیطره متوسل شود.
| درنگ: نظام دینی باید مردم‌محور و پویا باشد، به گونه‌ای که با تأمین منافع جامعه، انسان‌ها را به سوی ایمان و تقوا جذب کند، نه آنکه با اجبار و اقتدار، آن‌ها را از دین بگریزاند. |
دفاع نیکو در برابر سیئه
قرآن کریم در آیه ۹۶ سوره مومنون، به دفاع نیکو در برابر بدی‌ها اشاره می‌کند:
ادْفَعْ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ السَّيِّئَةَ ۚ نَحْنُ أَعْلَمُ بِمَا يَصِفُونَ
بدی را با نیکی دفع کن، ما به آنچه وصف می‌کنند داناتر هستیم.
این آیه، راهبردی اساسی برای مواجهه با چالش‌های اجتماعی ارائه می‌دهد. به جای مقابله خشن با کفر و نفاق، باید با نیکی و رفتار حسنه، انسان‌ها را به سوی حق هدایت کرد. این رویکرد، نه تنها از درگیری و نزاع جلوگیری می‌کند، بلکه قلب‌ها را به سوی ایمان می‌گشاید.
بخش سوم: نقش انبیا و اتصال به حق
انبیا: واسطه‌های الهی
انبیا، به مثابه پل‌هایی میان انسان و حق، نقش اساسی در هدایت بشر دارند. قرآن کریم در آیه ۸۸ سوره مومنون، بر مالکیت و قدرت مطلق الهی تأکید می‌کند:
قُلْ مَن بِيَدِهِ مَلَكُوتُ كُلِّ شَيْءٍ وَهُوَ يُجِيرُ وَلَا يُجَارُ عَلَيْهِ إِن كُنتُمْ تَعْلَمُونَ
بگو: در دست کیست فرمانروایی همه چیز، و او پناه می‌دهد و کسی بر او پناه داده نمی‌شود، اگر می‌دانید؟
انبیا، با اتصال به این مالکیت الهی، به علم و قوت مجهز می‌شوند و حقانیت خدا را در برابر کفر و شرک اثبات می‌کنند. این اتصال، آن‌ها را از نفوذ شیاطین و جنیان مصون می‌دارد و به آن‌ها اقتداری بی‌نظیر می‌بخشد.
غلبه انبیا بر ساحران
یکی از نمونه‌های بارز قوت الهی انبیا، غلبه موسی (ع) بر ساحران فرعون است. ساحران، با تکیه بر قدرت‌های نفسانی و ارتباط با جنیان، توانایی‌های محدودی دارند، اما انبیا، با اتصال به حق، از مرتبه‌ای بالاتر برخوردارند. این برتری، نه تنها در قدرت، بلکه در طهارت و اصطفاء نیز آشکار است.
| درنگ: انبیا، به دلیل اتصال به حق، بر ساحران و جادوگران غلبه می‌کنند، چرا که قوت الهی، از مرتبه‌ای فراتر از قدرت‌های نفسانی برخوردار است. |
بخش چهارم: مهندسی دین و آینده‌نگری
چالش‌های علم دینی در نظام‌سازی
علم دینی، به مثابه معماری است که باید بنایی استوار و جذاب برای جامعه بسازد. این علم، نیازمند نوآوری و اجتهاد است تا بتواند به نیازهای متنوع انسان‌ها پاسخ دهد. تقلید کورکورانه از آرای پیشینیان، مانعی در برابر پویایی علم دینی است. قرآن کریم در آیه ۷۸ سوره حج، بر ضرورت جهاد در راه خدا تأکید می‌کند:
وَجَاهِدُوا فِي اللَّهِ حَقَّ جِهَادِهِ هُوَ اجْتَبَاكُمْ
و در راه خدا چنان‌که شایسته جهاد است، جهاد کنید. او شما را برگزیده است.
این آیه، علم دینی را به نوآوری و تلاش در مسیر الهی فرامی‌خواند. علم دینی باید نظامی طراحی کند که نه تنها به نیازهای معنوی، بلکه به خواسته‌های اجتماعی و فردی نیز پاسخ دهد.
اندازه‌گیری اعمال در فیزیک عالم
یکی از مفاهیم کلیدی در این تأملات، اندازه‌گیری اعمال و عبادات در چارچوب فیزیک عالم است. همان‌گونه که در علوم مادی، قند، چربی، و اوره با ابزارهای دقیق سنجیده می‌شوند، عبادات و اعمال نیز دارای وزن و تأثیر وجودی‌اند. روایتی از امیرالمؤمنین (ع) نقل شده است که: «رأی کسی که اطاعت نشود، ارزشی ندارد.» این سخن، بر ضرورت اقتدار و تأثیرگذاری در نظام‌سازی دینی تأکید دارد.
علم دینی باید به دنبال اختراع ابزارهایی باشد که اعمال و عبادات را، مانند صلوات و نماز، در چارچوب فیزیک عالم اندازه‌گیری کند. این اندازه‌گیری، نه تنها به درک عمیق‌تر از تأثیرات معنوی کمک می‌کند، بلکه دین را به مثابه نظامی ملموس و قابل فهم معرفی می‌نماید.
| درنگ: علم دینی باید با نوآوری و اجتهاد، ابزارهایی برای اندازه‌گیری تأثیرات معنوی عبادات ایجاد کند تا دین به مثابه نظامی ملموس و جذاب معرفی شود. |
جمع‌بندی
این نوشتار، با کاوش در مفاهیم قدرت، ضعف، ایمان، و نظام‌سازی دینی، به تبیین راهکارهایی برای تقویت ارتباط انسان با حق پرداخت. آیات قرآن کریم، به‌ویژه از سوره‌های حج و مومنون، نشان‌دهنده برتری قدرت الهی بر کفر و شرک‌اند. انبیا، با اتصال به حق، به اقتداری بی‌نظیر دست می‌یابند که آن‌ها را از ساحران و جادوگران متمایز می‌کند. علم دینی، به مثابه معماری است که باید بنایی پویا و مردم‌محور بسازد، بنایی که نه تنها به نیازهای معنوی، بلکه به خواسته‌های اجتماعی و فردی نیز پاسخ دهد. این اثر، با تأکید بر نوآوری و اجتهاد، راه را برای آینده‌ای روشن در الهیات اسلامی هموار می‌سازد.
| با نظارت صادق خادمی |