متن درس

پدیده‌های پنهانی: تأملی در مفهوم شیطان در الهیات و فلسفه اسلامی

برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۹۶)

دیباچه

مفهوم شیطان، چونان سایه‌ای مرموز و پیچیده، در گستره الهیات و فلسفه اسلامی جایگاهی برجسته دارد. این مفهوم، که ریشه در متون مقدس و روایات دینی دارد، نه‌تنها به‌عنوان موجودی متافیزیکی، بلکه به‌مثابه نیرویی که در ابعاد گوناگون زندگی بشری نفوذ می‌کند، مورد تأمل قرار گرفته است. این نوشتار، با نگاهی ژرف به آیات قرآن کریم و روایات، به بررسی چیستی شیطان، مصادیق آن، و زمینه‌های نفوذش در وجود آدمی و محیط پیرامون او می‌پردازد. هدف، گشودن دریچه‌ای به سوی فهمی عمیق‌تر از این پدیده پنهان است که گاه در قالب موجودات عقلانی و گاه در چهره کثافات و ناپاکی‌ها خود را نمایان می‌سازد، تا از این رهگذر، راه‌های مصونیت و رهایی از تأثیرات آن روشن گردد.

بخش نخست: چیستی شیطان و دسته‌بندی مصادیق آن

دسته‌بندی شیاطین در متون دینی

در نگاه الهیاتی اسلام، شیطان به سه گروه اصلی تقسیم می‌شود: شیاطین جن، شیاطین انس، و شیاطین حیوانی. این تقسیم‌بندی، که ریشه در قرآن کریم و روایات دارد، نشان‌دهنده تنوع در مصادیق شیطان است. قرآن کریم در آیه‌ای فرموده است: ﴿شَيَاطِينَ الْإِنْسِ وَالْجِنِّ﴾ (انعام: ۱۱۲)، که به صراحت از شیاطین جن و انس سخن می‌گوید. این آیه، گواهی است بر این‌که شیطان تنها به موجودات غیرمرئی محدود نمی‌شود، بلکه انسان‌هایی که در مسیر گمراهی گام برمی‌دارند نیز می‌توانند مصداق شیطان باشند.

شیطان و حیوانات: تصرف یا ماهیت؟

اطلاق شیطان بر حیوانات، نه از باب ماهیت ذاتی آن‌ها، بلکه به دلیل تصرف شیاطین جن در برخی از آن‌هاست. حیوان، به‌خودی‌خود، فاقد اراده نفسانی است و از این‌رو، نمی‌تواند به معنای حقیقی شیطان باشد. بااین‌حال، ویژگی‌های خاص برخی حیوانات، مانند آلودگی و کثیفی، آن‌ها را به بستری برای نفوذ شیطان تبدیل می‌کند. به‌سان جنگلی که در سایه تاریکی، پناهگاه جانوران درنده می‌شود، حیوانات ناپاک نیز می‌توانند مرتع شیطان گردند.

گیاهان و اجسام: چرا شیطان نیستند؟

در متون دینی، گیاهان و اجسام، به دلیل فقدان اراده و شعور، از دایره شیطان‌صفتی خارج‌اند. شیطان، موجودی است که با اراده نفسانی، در پی گمراهی آدمی است. از این‌رو، تنها جن و انس، که دارای عقل و اختیارند، می‌توانند به معنای حقیقی شیطان باشند. این تمایز، چونان خطی روشن میان موجودات ذی‌شعور و بی‌شعور، مرز میان شیطان حقیقی و مجازی را مشخص می‌سازد.

میکروب‌ها و کثافات: مرتع شیطان

میکروب‌ها، ویروس‌ها، و کثافات، به دلیل شباهت در صفات و آثارشان با شیطان، به‌صورت مجازی شیطان نامیده می‌شوند. این موجودات، که با پیچیدگی و انحراف در ساختار خود، بیماری و تخریب به بار می‌آورند، به‌سان سربازانی نامرئی، در خدمت اهداف شیطانی عمل می‌کنند. بااین‌حال، این اطلاق، از نوع مجاز است و نه حقیقت، زیرا میکروب‌ها فاقد اراده نفسانی‌اند و حرکتشان تحت تأثیر عوامل طبیعی است.

بخش دوم: اراده و نفوذ شیطان

اراده نفسانی در برابر اراده طبیعی

تمایز میان اراده نفسانی شیاطین جن و انس و اراده طبیعی میکروب‌ها، یکی از محورهای کلیدی در فهم مفهوم شیطان است. شیاطین جن و انس، با اراده‌ای آگاهانه و هدفمند، در پی گمراهی آدمی‌اند، حال‌آنکه میکروب‌ها، تحت تأثیر عوامل طبیعی و بدون شعور، حرکت می‌کنند. این تفاوت، چونان تمایز میان فرمانده‌ای آگاه و سربازی بی‌اراده، ماهیت شیطان واقعی و مجازی را روشن می‌سازد.

محل و مرتع شیطان: کثافات و ناپاکی‌ها

کثافات، میکروب‌ها، و مکان‌های ناپاک، به‌سان دروازه‌هایی هستند که شیطان از آن‌ها به سوی آدمی نفوذ می‌کند. این مکان‌ها، اگرچه خود شیطان نیستند، به دلیل ویژگی‌هایشان، بستری برای فعالیت شیطان فراهم می‌کنند. روایات، از کوزه‌های شکسته، دستگیره‌های آلوده، و گره‌های سفره که با دندان باز شده‌اند، به‌عنوان مصادیق این مراتع یاد کرده‌اند. این تصویر، چونان چشمه‌ای آلوده که سرچشمه بیماری است، اهمیت رعایت بهداشت را در دفع نفوذ شیطان نمایان می‌سازد.

مجاز در اطلاق شیطان

اطلاق شیطان بر میکروب‌ها و کثافات، از منظر علوم بلاغی، نوعی مجاز است که بر اساس مشابهت، ظرف، محل، یا تلبس صورت می‌گیرد. در ادبیات عرب، مجاز دارای قرائن نوزده‌گانه است که این اطلاق را توجیه می‌کند. به‌سان شاعری که با قلم خویش، حقیقت را در لباس استعاره می‌آراید، این اطلاق نیز حقیقت شیطان را در قالب کثافات و ناپاکی‌ها به تصویر می‌کشد.

وصف به حال متعلق موصوف

یکی از ساختارهای بلاغی در اطلاق شیطان بر میکروب‌ها و حیوانات، وصف به حال متعلق موصوف است. به‌عنوان مثال، در عبارت «زید ضارب ابوه»، ضرب به پدر زید نسبت داده می‌شود، اما از طریق زید بیان می‌گردد. به همین سیاق، میکروب‌ها و حیوانات، محل اثر شیطان‌اند، نه خود شیطان. این ساختار، چونان آینه‌ای است که تصویر شیطان را در کثافات و ناپاکی‌ها بازمی‌تاباند.

اخوان الشياطين: نزدیکان شیطان

قرآن کریم در آیه‌ای فرموده است: ﴿إِنَّ الْمُبَذِّرِينَ كَانُوا إِخْوَانَ الشَّيَاطِينِ﴾ (إسراء: ۲۷)، که به معنای «اسراف‌کاران برادران شیاطین‌اند» است. این گروه، انسان‌هایی هستند که به دلیل رفتارهای شیطانی، به شیطان نزدیک شده‌اند، اما خود شیطان نیستند. این مفهوم، چونان سایه‌ای است که در کنار نور شیطان قرار می‌گیرد، اما از جنس آن نیست.

بخش سوم: نفوذ شیطان و زمینه‌های آن

غضب: دروازه نفوذ شیطان

در روایتی آمده است: «از خشم بپرهیزید، زیرا آن شعله‌ای از شیطان است.» خشم، چونان آتشی است که شیطان با دمیدن بر آن، شعله‌ورش می‌سازد. این حالت نفسانی، زمینه‌ساز نفوذ شیطان است و انسان را در برابر وسوسه‌های او آسیب‌پذیر می‌کند.

لعن شیطان: نشانه‌ای از ماهیت عقلانی

روایتی دیگر می‌فرماید: «خداوند این شیطان را لعنت کند.» این لعن، به موجودی عقلانی اشاره دارد که قابل شناسایی و تمییز است. شیطان، چونان دشمن پنهانی است که با آگاهی و معرفت، می‌توان او را از میدان به در کرد.

ردف شیطان: همراهی در غفلت

روایتی بیان می‌دارد: «هرگاه سوار شد و ذکر خدا را به‌جا نیاورد، شیطان او را همراهی می‌کند.» این همراهی، نتیجه غفلت انسان از یاد خداست. شیطان، چونان راهنمایی گمراه، در لحظه‌های بی‌خبری، انسان را به سوی تاریکی می‌کشاند.

خوردن با دو انگشت: کثیفی و شیطان

در روایتی آمده است: «خوردن با دو انگشت، خوردن شیطان است.» این سخن، نه به معنای نفی روش‌های خاص خوردن، بلکه به ضرورت رعایت بهداشت در غذا خوردن اشاره دارد. دستی که آلوده است و با انگشتان محدود به غذا می‌رسد، بستری برای نفوذ کثافات و در نتیجه شیطان فراهم می‌کند.

کوزه شکسته و دستگیره‌های آلوده

روایات متعددی، از کوزه‌های شکسته و دستگیره‌های آلوده به‌عنوان محل و مرتع شیطان یاد کرده‌اند. به‌عنوان مثال، آمده است: «محل شکستگی کوزه، جایگاه شیطان است» و «دستگیره کوزه، نوشگاه شیطان است.» این سخنان، بر ارتباط میان کثیفی و نفوذ شیطان تأکید دارند. کوزه شکسته، چونان ظرفی است که به دلیل نقص، میکروب‌ها را در خود جای می‌دهد و دستگیره آلوده، چونان پلی است که شیطان از آن عبور می‌کند.

گره سفره و آلودگی

روایتی می‌فرماید: «محل گره سفره، جایگاه شیطان است.» گره‌هایی که با دندان باز می‌شوند، به دلیل آلودگی ناشی از تماس با دهان، بستری برای نفوذ شیطان فراهم می‌کنند. این تصویر، چونان گره‌ای است که در تاروپود زندگی روزمره، کثافت را به دام می‌اندازد.

طمع و شهوت: ابزارهای شیطان

در روایتی آمده است: «طمع، شراب شیطان است و دوست‌داشتن زنان، شمشیر شیطان است.» این صفات نفسانی، چونان سلاح‌هایی هستند که شیطان با آن‌ها به جنگ ایمان آدمی می‌رود. قرآن کریم نیز در این‌باره فرموده است: ﴿الشَّيْطَانُ يَأْمُرُكُمْ بِالْفَحْشَاءِ﴾ (بقره: ۲۶۸)، به معنای «شیطان شما را به فحشا امر می‌کند.»

رجس و عمل شیطان

قرآن کریم در آیه‌ای فرموده است: ﴿كُلُّ هَذَا رِجْسٌ مِنْ عَمَلِ الشَّيْطَانِ﴾ (مائده: ۹۰)، به معنای «همه این‌ها پلیدی از کار شیطان است.» این آیه، به اعمال شیطانی مانند شراب و قمار اشاره دارد که نتیجه نفوذ شیطان در زندگی آدمی است.

بخش چهارم: شیطان در حیوانات و تشخیص آن

تشکل شیطان در حیوانات

شیطان می‌تواند در برخی حیوانات، مانند سگ یا گربه، تشکل یابد، اما این تشکل موقتی است و به ماهیت ذاتی حیوان بازنمی‌گردد. این پدیده، چونان سایه‌ای است که بر پیکر حیوان می‌افتد، اما از جنس او نیست. روایات، بر امکان تشخیص حضور شیطان در حیوانات از طریق رفتارهای غیرعادی تأکید دارند.

تشخیص حضور شیطان

حضور شیطان در حیوانات، از طریق رفتارهای غیرعادی، مانند واکنش به ذکر یا حرکات غیرطبیعی، قابل تشخیص است. این تشخیص، نیازمند آگاهی و معرفت دینی است. به‌سان پزشکی که بیماری را از نشانه‌هایش می‌شناسد، عالم دینی نیز می‌تواند حضور شیطان را در حیوان تشخیص دهد.

بخش پنجم: راه‌های مصونیت از شیطان

بهداشت: سپری در برابر نفوذ شیطان

رعایت بهداشت، یکی از مهم‌ترین راه‌های جلوگیری از نفوذ شیطان است. کثافات، میکروب‌ها، و مکان‌های ناپاک، چونان دروازه‌هایی هستند که شیطان از آن‌ها وارد می‌شود. با پاکیزه نگه‌داشتن محیط، می‌توان این دروازه‌ها را بست. روایات، بر ضرورت پاکیزگی کوزه‌ها، سفره‌ها، و دیگر اشیای روزمره تأکید دارند.

دوری از حیوانات کثیف

دوری از حیوانات کثیف، مانند سگ و گربه در محیط‌های ناپاک، مانع نفوذ شیطان می‌شود. بااین‌حال، حیوانات فانتزی مانند قناری، به دلیل پاکیزگی، کمتر محل نفوذ شیطان‌اند. این تمایز، چونان تفاوت میان باغی آراسته و جنگلی آشوبناک، اهمیت محیط پاک را نشان می‌دهد.

ذکر و دفع شیطان

ذکر، به‌ویژه ذکر قرآنی و نماز، چونان نوری است که تاریکی شیطان را می‌زداید. قرآن کریم در این‌باره فرموده است: ﴿فَاسْتَعِذْ بِاللَّهِ﴾ (نحل: ۹۸)، به معنای «به خدا پناه ببر.» این پناه‌جویی، با ایجاد فضای معنوی، شیطان را از انسان دور می‌کند.

بخش ششم: شیطان در آیات قرآن کریم

محدودیت شیاطین در دسترسی به وحی

قرآن کریم در آیاتی فرموده است: ﴿وَمَا تَنَزَّلَتْ بِهِ الشَّيَاطِينُ * وَمَا يَنْبَغِي لَهُمْ وَمَا يَسْتَطِيعُونَ * إِنَّهُمْ عَنِ السَّمْعِ لَمَعْزُولُونَ﴾ (شعراء: ۲۱۰-۲۱۲)، به معنای «شیاطین آن را فرو نیاورده‌اند، و برایشان سزاوار نیست و نمی‌توانند. همانا آن‌ها از شنیدن [وحی] محروم‌اند.» این آیات، بر محدودیت شیاطین در دسترسی به وحی الهی تأکید دارند و حفاظت خداوند از کلام خویش را نشان می‌دهند.

نزول شیاطین بر گناهکاران

قرآن کریم در ادامه می‌فرماید: ﴿هَلْ أُنَبِّئُكُمْ عَلَى مَنْ تَنَزَّلُ الشَّيَاطِينُ * تَنَزَّلُ عَلَى كُلِّ أَفَّاكٍ أَثِيمٍ * يُلْقُونَ السَّمْعَ وَأَكْثَرُهُمْ كَاذِبُونَ﴾ (شعراء: ۲۲۱-۲۲۳)، به معنای «آیا شما را آگاه کنم که شیاطین بر چه کسی نازل می‌شوند؟ بر هر دروغ‌گوی گناهکار نازل می‌شوند. گوش فرا می‌دهند و بیشترشان دروغ‌گویند.» این آیات، نشان‌دهنده آن است که شیاطین بر انسان‌هایی نازل می‌شوند که با دروغ و گناه، زمینه نفوذشان را فراهم کرده‌اند.

عدم اطلاق صفات گناهکاری بر میکروب‌ها

صفات «افاک» (دروغ‌گو) و «اثیم» (گناهکار)، تنها بر موجودات ذی‌شعور، یعنی جن و انس، قابل اطلاق است. میکروب‌ها و حیوانات، به دلیل فقدان عقل و اراده، نمی‌توانند دارای این صفات باشند. این تمایز، چونان خطی است که میان موجودات عقلانی و غیرعقلانی کشیده شده است.

بخش هفتم: اطلاق مفاهیم در فقه و الهیات

اطلاق بيع و شباهت آن با شیطان

مشابه اطلاق شیطان بر میکروب‌ها و کثافات، مفهوم بيع (معامله) در فقه نیز دارای گستردگی است. معاملات اینترنتی، هرچند با معاملات سنتی تفاوت دارند، تحت اطلاق بيع قرار می‌گیرند. مشکلات این معاملات، نه به ذات آن‌ها، بلکه به شرایط جنبی مانند عدم دسترسی به طرف معامله مربوط است. این مفهوم، چونان رودی است که شاخه‌های گوناگونش، همگی به یک سرچشمه بازمی‌گردند.

جمع‌بندی

مفهوم شیطان در الهیات و فلسفه اسلامی، چونان آینه‌ای است که ابعاد گوناگون وجود آدمی و جهان پیرامون او را بازمی‌تاباند. شیطان واقعی، جن و انس‌اند که با اراده نفسانی، در پی گمراهی انسان‌اند. حیوانات و میکروب‌ها، به دلیل کثیفی و پیچیدگی، به‌صورت مجازی مرتع شیطان تلقی می‌شوند. رعایت بهداشت، دوری از حیوانات ناپاک، و ذکر قرآنی، چونان سپرهایی هستند که انسان را از نفوذ شیطان مصون می‌دارند. این نوشتار، با تأمل در آیات قرآن کریم و روایات، راهی به سوی فهم عمیق‌تر این پدیده پنهان گشوده است تا انسان با آگاهی و تقوا، به کمال معنوی دست یابد.