متن درس

پدیده‌های پنهانی: تبیین اقتدار انسانی و ارتباط با حق

برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۱۴۱)

دیباچه

جهان هستی، چونان دریایی بی‌کران، مملو از رازها و اسراری است که انسان را به سوی شناخت مبدأ آفرینش و جایگاه خویش در این نظام شگرف فرا می‌خواند. در این میان، قرآن کریم چون چراغی تابان، راهنمای بشر به سوی حقیقت است و انسان را به تأمل در ارتباطش با مبدأ هستی و موجودات غیبی دعوت می‌کند. این نوشتار، با الهام از آیات نورانی قرآن کریم و سخنان حکیمانه عالمان دین، به کاوش در مفهوم اقتدار انسانی، نقش موجودات غیبی چون شیاطین و جنیان، و تأثیر عبادات در تقویت پیوند با حق می‌پردازد. هدف آن است که با زبانی روشن و متین، مفاهیم عمیق معنوی در قالبی منظم و منسجم ارائه گردد تا خواننده را به سوی درک عمیق‌تری از جایگاه خویش در نظام هستی رهنمون سازد.

بخش یکم: اقتدار انسانی و پیوند با مبدأ هستی

ماهیت اقتدار انسانی

انسان، به مثابه موجودی که در او روح الهی دمیده شده، دارای ظرفیت‌هایی بی‌مانند برای اتصال به مبدأ کائنات است. این اتصال، از طریق مجاری معنوی چون گوش، چشم و قلب، که در قرآن کریم به زیبایی توصیف شده‌اند، تحقق می‌یابد: وَهُوَ الَّذِي أَنْشَأَ لَكُمُ السَّمْعَ وَالْأَبْصَارَ وَالْأَفْئِدَةَ ۚ قَلِيلًا مَا تَشْكُرُونَ (و اوست که برای شما گوش و چشم‌ها و دل‌ها پدید آورد. چه اندک سپاس می‌گزارید). این آیه، که در سوره مؤمنون آمده، به روشنی بیانگر آن است که این مجاری، ابزارهایی الهی‌اند که انسان را به دریافت فیض و معرفت از مبدأ هستی قادر می‌سازند.

اقتدار انسانی، در گرو فعال‌سازی این مجاری و تقویت آن‌ها از طریق عبادات و قربت به سوی حق است. عباداتی چون نماز، روزه و ذکر، روح انسان را صیقل داده و او را به مراتب والای نبوت، امامت و ولایت نزدیک می‌سازد. این اقتدار، برخلاف قدرت‌های محدود موجوداتی چون جنیان و ساحران، که به عوالم متوسط وابسته‌اند، از اتصال به مبدأ بی‌کران هستی نشئت می‌گیرد.

نقش رزق در نظام هستی

رزق، مفهومی است فراگیر که فراتر از نیازهای مادی، شامل علم، شعور، قدرت، رویت و معرفت می‌شود. این رزق، از مبدأ الهی به موجودات جاری می‌گردد و میزان دریافت آن، به ظرفیت ارتباط هر موجود با حق بستگی دارد. قرآن کریم در سوره هود می‌فرماید: وَمَا مِنْ دَابَّةٍ فِي الْأَرْضِ إِلَّا عَلَى اللَّهِ رِزْقُهَا (و هیچ جنبنده‌ای در زمین نیست مگر اینکه روزی‌اش بر عهده خداست). این آیه، رزق را به‌عنوان جریانی الهی معرفی می‌کند که همه موجودات را در بر می‌گیرد.

انسان، به دلیل ظرفیت‌های بی‌نظیرش، می‌تواند رزق‌های معنوی چون معرفت و شهود را دریافت کند. این دریافت، از طریق تقویت مجاری معنوی و انجام عباداتی با نیت قربت الهی ممکن می‌شود. برای مثال، صلوات بر پیامبر و آل او، که در قرآن کریم به آن امر شده (إِنَّ اللَّهَ وَمَلَائِكَتَهُ يُصَلُّونَ عَلَى النَّبِيِّ ۚ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَيْهِ وَسَلِّمُوا تَسْلِيمًا: همانا خدا و فرشتگانش بر پیامبر درود می‌فرستند. ای کسانی که ایمان آورده‌اید، بر او درود فرستید و به‌تمامی تسلیم باشید)، نظام هستی را تقویت کرده و رزق الهی را به انسان می‌رساند.

تفاوت مؤمن و کافر در اقتدار

تفاوت بنیادین میان مؤمن و کافر، در میزان اعتقاد و التزام به ارتباط با حق نهفته است. مؤمن، با تکیه بر ایمان و التزام به عبادات، قدرتی بی‌نظیر می‌یابد که او را بر کافر برتری می‌دهد. قرآن کریم در سوره انفال می‌فرماید: إِنْ يَكُنْ مِنْكُمْ عِشْرُونَ صَابِرُونَ يَغْلِبُوا مِائَتَيْنِ (اگر از شما بیست تن صبور باشند، بر دویست تن غلبه کنند). این برتری، نتیجه اتصال به مبدأ بی‌کران است که مؤمن را در برابر چالش‌ها و دشمنان توانمند می‌سازد.

بخش دوم: موجودات غیبی و تأثیرات آن‌ها بر انسان

نقش شیاطین و جنیان در اختلالات انسانی

جهان غیب، چونان سایه‌ای پنهان، بر زندگی انسان تأثیر می‌گذارد. شیاطین و جنیان، به‌عنوان موجوداتی با قدرت محدود، می‌کوشند انسان را از مسیر حق منحرف سازند. این موجودات، که در قرآن کریم به همزات الشياطين (وسوسه‌های شیاطین) اشاره شده، می‌توانند با ایجاد اختلالات روحی و روانی، انسان را از دستیابی به اقتدار معنوی بازدارند. قرآن کریم در این باره می‌فرماید: قُلْ رَبِّ أَعُوذُ بِكَ مِنْ هَمَزَاتِ الشَّيَاطِينِ ۝ وَأَعُوذُ بِكَ رَبِّ أَنْ يَحْضُرُونَ (بگو: پروردگارا، از وسوسه‌های شیاطین به تو پناه می‌برم و پروردگارا، از اینکه نزد من حاضر شوند به تو پناه می‌برم).

این آیات، که در سوره مؤمنون آمده‌اند، به دو نوع خطر اشاره دارند: نخست، وسوسه‌های شیطانی که چون خنجری پنهان، ذهن و قلب انسان را هدف می‌گیرند؛ و دوم، حضور فیزیکی یا تأثیر مستقیم شیاطین که می‌تواند انسان را در معرض آسیب‌های معنوی و مادی قرار دهد. برای مقابله با این خطرات، ذکرهای خاص چون «قل رب اعوذ بک من همزات الشیاطین» و «اعوذ بک رب ان یحضرون» به‌عنوان حرز و سپر معنوی توصیه شده‌اند.

حرزهای معنوی و حفاظت از انسان

حرزهای معنوی، چونان قلعه‌ای استوار، انسان را در برابر هجوم شیاطین و جنیان محافظت می‌کنند. این حرزها، که شامل ذکرهایی چون «بسم الله الرحمن الرحیم»، «لا حول و لا قوة الا بالله»، و آیات چهار قل (سوره‌های کافرون، اخلاص، فلق و ناس) هستند، انسان را از تأثیرات منفی موجودات غیبی مصون می‌دارند. به عنوان مثال، روایت شده است که خروج از منزل بدون ذکر این حرزها، انسان را در معرض آسیب‌های شیطانی قرار می‌دهد. این حرزها، با ایجاد سپری معنوی، از انسان در برابر وسوسه‌ها و حضور شیاطین حفاظت می‌کنند.

تأثیر عوامل محیطی بر ارتباط معنوی

ارتباط انسان با حق، تحت تأثیر عوامل محیطی چون نطفه، لقمه، وراثت و تربیت قرار دارد. غذای حلال، چون آبی زلال، روح انسان را پاکیزه می‌کند، در حالی که لقمه حرام، چون سمی مهلک، این ارتباط را تضعیف می‌سازد. این مفهوم، با احکام اسلامی حلال و حرام همخوانی دارد که هدف آن‌ها تقویت پیوند معنوی انسان با مبدأ هستی است.

بخش سوم: عبادات و نقش آن‌ها در اقتدار انسانی

قربت الهی، معیار ارزش عبادات

عبادات، چونان پلی میان انسان و مبدأ هستی، تنها در صورتی ارزش حقیقی می‌یابند که با نیت قربت الهی انجام شوند. نمازی که با قربت خوانده شود، چون گوهری تابناک، انسان را به سوی حق بالا می‌برد، اما بدون این نیت، صرفاً حرکتی جسمانی است. این مفهوم، با فقه شیعی همخوانی دارد که نیت قربت را شرط صحت عبادات می‌داند.

تفاوت میان ثواب و اجر نیز در همین نیت نهفته است. ثواب، نتیجه عملی است که برای رضای خدا انجام شده، در حالی که اجر، پاداش عملی نیک اما بدون نیت قربت است. به عنوان مثال، شستن لباس برای رضایت همسر، اجر دارد، اما اگر برای خدا باشد، ثوابی عظیم به همراه خواهد داشت.

وزن اعمال و ضرورت سنجش علمی

اعمال انسان، چونان اشیایی در ترازوی الهی، دارای وزن و واقعیتی فیزیکی‌اند. قرآن کریم در سوره کهف می‌فرماید: يَوْمَئِذٍ يَصْدُرُ النَّاسُ أَشْتَاتًا لِيُرَوْا أَعْمَالَهُمْ (در آن روز، مردم پراکنده بازمی‌گردند تا اعمالشان به آن‌ها نشان داده شود). این آیه، به تجسم و وزن اعمال اشاره دارد که در روز قیامت آشکار می‌شود. اما در این دنیا، علم دینی هنوز ابزارهایی برای سنجش این وزن توسعه نداده است، در حالی که علم مدرن توانسته قند و چربی را با دقت اندازه‌گیری کند.

ایده بیمارستان الصحه

ایده بیمارستان الصحه، چونان رویایی الهام‌بخش، به دنبال ایجاد سیستمی است که سلامت معنوی انسان را، از جمله عقل، ایمان و عبادات، با دقتی مشابه پزشکی مدرن سنجش کند. این بیمارستان، می‌تواند اختلالات روحی و روانی ناشی از تأثیرات غیبی را شناسایی و درمان کند، همان‌گونه که بیمارستان‌های مدرن بیماری‌های جسمانی را درمان می‌کنند.

بخش چهارم: نقد علم دینی و ضرورت نوآوری

چالش‌های علم دینی سنتی

علم دینی سنتی، هرچند گنجینه‌ای از معارف الهی است، در برابر پیشرفت‌های علمی مدرن گاه ناکارآمد به نظر می‌رسد. برای مثال، عدم توانایی در سنجش وزن اعمال یا تأثیرات معنوی عبادات، یکی از کاستی‌های این علم است. این نقد، نه به معنای نفی ارزش‌های دینی، بلکه دعوتی است به بازسازی و نوآوری در این حوزه تا پاسخگوی نیازهای انسان مدرن باشد.

پیشرفت فناوری و دین

جهان فناوری، چونان رودی خروشان، پیوسته در حال تحول است. از هندل ماشین تا سوئیچ صوتی، بشر توانسته ابزارهای پیچیده‌ای برای سهولت زندگی خلق کند. اما علم دینی، هنوز در بسیاری از حوزه‌ها، از جمله سنجش اعمال و تأثیرات معنوی، از این پیشرفت‌ها عقب مانده است. این عقب‌ماندگی، ضرورت پیوند دین و فناوری را برای تحقق تمدن اسلامی برجسته می‌سازد.

بخش پنجم: خیر و بلا در مسیر قربت

رابطه خیر و بلا

خیر و بلا، چونان دو روی یک سکه، در مسیر قربت الهی به هم پیوند خورده‌اند. خیر ممکن است به بلا منجر شود، اما بلا همواره خیر را در پی دارد، زیرا انسان را به تقوا و هوشیاری رهنمون می‌سازد. قرآن کریم در سوره بقره می‌فرماید: وَلَنَبْلُوَنَّكُمْ بِشَيْءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَالْجُوعِ (و البته شما را به چیزی از ترس و گرسنگی می‌آزماییم). این آیه، بلا را وسیله‌ای برای آزمایش و رشد انسان معرفی می‌کند.

عالم، عبادت‌خانه حق

جهان هستی، چونان معبدی عظیم، برای عبادت حق آفریده شده است. قرآن کریم در سوره ذاریات می‌فرماید: وَمَا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَالْإِنْسَ إِلَّا لِيَعْبُدُونِ (و جن و انس را جز برای عبادت نیافریدم). این آیه، هدف خلقت را عبادت معرفی می‌کند که در آن، همه چیز با قربت الهی ارزش می‌یابد.

بخش ششم: ظهور و تحول عقلانی

نقد ساده‌انگاری ظهور

برخی تصورات ساده‌لوحانه درباره ظهور، آن را به رخدادی صرفاً مادی یا ناگهانی تقلیل می‌دهند. اما ظهور، چونان طلوع خورشیدی عظیم، نیازمند تحول عقلانی و سیستمی در جامعه است. این تحول، با رشد عقلانی بشر و ایجاد زیرساخت‌های معنوی ممکن می‌شود، چنان‌که در روایات آمده است که خداوند عقول بندگان را جمع می‌کند تا زمینه ظهور فراهم گردد.

جمع‌بندی

این نوشتار، با تأمل در درس‌گفتارهای عالمان دین و آیات نورانی قرآن کریم، به تبیین اقتدار انسانی و نقش پیوند با مبدأ هستی پرداخت. انسان، با تقویت مجاری معنوی (سمع، بصر، قلب) و التزام به عبادات با نیت قربت الهی، می‌تواند به مراتب والای وجودی دست یابد. شیاطین و جنیان، هرچند تأثیراتی بر انسان دارند، در برابر اقتدار الهی انبیاء و اولیاء ناتوان‌اند. ضرورت نوآوری در علم دینی، برای سنجش اعمال و تأثیرات معنوی، از مهم‌ترین راهکارهای پیشنهادی است که می‌تواند دین را به‌عنوان سیستمی واقعی و قابل‌سنجش به جهان مدرن معرفی کند. این مسیر، چونان راهی نورانی، انسان را به سوی تمدن اسلامی و تحقق آرمان‌های الهی رهنمون می‌سازد.