متن درس
پدیده‌های پنهانی: تبیین شیطان در آیینه متون دینی
برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۱۵۲)
دیباچه
در این نوشتار، با نگاهی ژرف به متون دینی، به‌ویژه آیات قرآن کریم و روایات، به بررسی مفهوم شیطان پرداخته شده است. این اثر کوششی است برای تبیین جایگاه شیطان در دو سطح واقعی و تلبسی، با تکیه بر تمایز میان موجودات دارای اراده و فاقد آن. با بهره‌گیری از پیوندهای معنایی و توضیحات تکمیلی، این متن درصدد است تا فهمی جامع از این مفهوم بنیادین ارائه دهد، در حالی که روح و پیام اصلی متون حفظ شده و در قالبی منظم و روشن بیان گردیده است. هدف، ارائه چارچوبی است که هم با اصول دینی همخوانی داشته باشد و هم پاسخگوی پرسش‌های ذهنی مخاطبان در حوزه معارف دینی باشد.
بخش یکم: چیستی شیطان و تقسیم‌بندی آن
گونه‌شناسی شیاطین در متون دینی
در متون دینی، شیاطین به سه دسته اصلی تقسیم شده‌اند: شیاطین جن، شیاطین انس، و شیاطین حیوانی. با این حال، روایات بر دو دسته بنیادین، یعنی جن و انس، تأکید دارند و حیوانات را به سبب تصرف شیطان در آنها، به‌صورت تلبسی (مجازی) شیطان می‌نامند. این تقسیم‌بندی ریشه در آیات قرآن کریم دارد که شیطان را به‌عنوان دشمن پیامبران معرفی می‌کند:
﴿وَكَذَٰلِكَ جَعَلْنَا لِكُلِّ نَبِيٍّ عَدُوًّا شَيَاطِينَ الْإِنْسِ وَالْجِنِّ﴾ (انعام: ۱۱۲)
و این‌گونه برای هر پیامبری دشمنی از شیاطین انس و جن قرار دادیم.
این آیه بر اولویت شیاطین جن و انس تأکید دارد و حیوانات را به‌عنوان متعلقات شیطان معرفی می‌کند، نه موجوداتی که ذاتاً شیطان باشند. همان‌گونه که نسیم ملایمی بر شاخسار درختی می‌وزد و آن را به رقص می‌آورد، شیطان نیز در حیوانات نفوذ می‌کند، اما این نفوذ، ذات حیوان را تغییر نمی‌دهد.
تصرف شیطان در حیوانات
حیوانات به‌خودی‌خود شیطان نیستند، بلکه شیطان جن در آنها تصرف می‌کند و از این‌رو به‌صورت تلبسی شیطان خوانده می‌شوند. این تصرف، همانند سایه‌ای است که بر جسم می‌افتد؛ سایه خود جسم نیست، اما حضورش به جسم وابسته است. شیطان در حیوانات به‌صورت موقت تشکل می‌یابد و این حضور به شرایط خاصی بستگی دارد. برای مثال، رفتار غیرعادی یک حیوان، مانند گربه یا سگ، ممکن است نشانه‌ای از این تصرف باشد، چنان‌که در باورهای سنتی، حرکات غیرطبیعی حیوانات به حضور شیطان نسبت داده می‌شود.
عدم اطلاق شیطان به گیاهان و اجسام
گیاهان و اجسام، به دلیل فقدان اراده، ذاتاً شیطان نیستند و این عنوان به آنها اطلاق نمی‌گردد. همان‌گونه که آینه‌ای تنها بازتاب نور را نشان می‌دهد و خود نوری ندارد، گیاهان و اجسام نیز نمی‌توانند حامل ذات شیطان باشند. این تمایز، بر تفاوت میان موجودات دارای اراده (جن و انس) و موجودات فاقد اراده تأکید دارد.
میکروب‌ها و کثافات: مرتع شیطان
میکروب‌ها، کثافات، و عوامل غیربهداشتی به دلیل داشتن صفاتی چون پیچیدگی، انحراف، و تاریکی، به‌صورت مجازی شیطان نامیده می‌شوند. این اطلاق، مشابه استفاده از واژه‌ای است که در ادبیات عرب به‌عنوان مجاز شناخته می‌شود، مانند نامیدن ظرف به نام محتوای آن. میکروب‌ها به دلیل ایجاد زمینه برای فساد و بیماری، مرتع یا محل شیطان تلقی می‌گردند. این مفهوم با اصطلاح «وصف به حال متعلق موصوف» توضیح داده می‌شود، که در آن صفت به متعلق موصوف نسبت داده می‌شود، نه به خود موصوف.
اراده نفسی و تبعی
شیطان (جن و انس) دارای اراده نفسی است، در حالی که میکروب‌ها اراده تبعی دارند و تحت قوانین طبیعی حرکت می‌کنند. این تفاوت، مانند تمایز میان آتشی است که با اراده شعله‌ور می‌شود و جرقه‌ای که به‌صورت طبیعی از سنگ می‌جهد. شیطان با آگاهی عمل می‌کند، اما میکروب‌ها تحت عوامل طبیعی، مانند باد که برگ را به حرکت درمی‌آورد، عمل می‌کنند.
جمع‌بندی بخش یکم
این بخش با تبیین تقسیم‌بندی شیاطین، بر تمایز میان شیاطین واقعی (جن و انس) و شیاطین تلبسی (حیوانات و میکروب‌ها) تأکید کرد. حیوانات و میکروب‌ها به دلیل تصرف شیطان یا مشابهت در صفات، به‌صورت مجازی شیطان نامیده می‌شوند، اما ذاتاً شیطان نیستند. این تمایز، چارچوبی روشن برای فهم جایگاه شیطان در متون دینی فراهم می‌آورد و بر اهمیت توجه به اراده و فاعلیت در اطلاق این مفهوم تأکید دارد.
بخش دوم: شیطان در آیات و روایات
آیات سوره شعراء و نزول شیاطین
آیات ۲۰۹ تا ۲۱۲ سوره شعراء بر جدایی شیاطین از عالم وحی و نزول آنها بر افراد گناهکار تأکید دارند:
﴿هَلْ أُنَبِّئُكُمْ عَلَىٰ مَنْ تَنَزَّلُ الشَّيَاطِينُ * تَنَزَّلُ عَلَىٰ كُلِّ أَفَّاكٍ أَثِيمٍ﴾ (شعراء: ۲۲۱-۲۲۲)
آیا شما را خبر دهم که شیاطین بر چه کسانی نازل می‌شوند؟ بر هر دروغ‌گوی گناهکار نازل می‌شوند.
﴿إِنَّهُمْ عَنِ السَّمْعِ لَمَعْزُولُونَ﴾ (شعراء: ۲۱۲)
زیرا آنها از شنیدن [وحی] محروم‌اند.
این آیات، مانند چراغی که تاریکی را می‌زداید، نشان می‌دهند که شیاطین از دسترسی به عالم ملکوتی محروم‌اند و تنها بر افرادی نازل می‌شوند که زمینه گناه و دروغ در آنها فراهم است. این نکته بر محدودیت شیاطین در برابر عالم الهی تأکید دارد.
عدم اطلاق افاک و اثیم به میکروب‌ها
صفات افاک (دروغ‌گو) و اثیم (گناهکار) به میکروب‌ها و حیوانات اطلاق نمی‌شود، زیرا آنها فاقد اراده نفسی هستند. این تمایز، مانند خطی است که میان آگاهی و غریزه کشیده می‌شود؛ شیطان واقعی با اراده عمل می‌کند، اما میکروب‌ها و حیوانات تنها ابزار یا زمینه‌اند.
غضب: طیره شیطان
در روایات آمده است: «از خشم بپرهیزید، زیرا آن پرنده‌ای از شیطان است.» این تعبیر، خشم را به پرنده‌ای تشبیه می‌کند که شیطان آن را به پرواز درمی‌آورد، مانند فوت کردن بر آتش که آن را شعله‌ور می‌سازد. قرآن کریم نیز بر نقش شیطان در تحریک خشم تأکید دارد:
﴿إِنَّمَا يُرِيدُ الشَّيْطَانُ أَنْ يُوقِعَ بَيْنَكُمُ الْعَدَاوَةَ وَالْبَغْضَاءَ﴾ (مائده: ۹۱)
جز این نیست که شیطان می‌خواهد میان شما دشمنی و کینه ایجاد کند.
لعن شیطان و تشخیص حضور آن
لعن شیطان در مواجهه با موجودی که شیطان در آن حضور دارد، نشانه آگاهی از حضور شیطان است. این عمل، مانند طنین زنگ بیداری است که تاریکی را می‌شکافد و شیطان را طرد می‌کند.
جمع‌بندی بخش دوم
این بخش با بررسی آیات سوره شعراء و روایات، بر نقش شیاطین جن و انس در ایجاد انحراف و فساد تأکید کرد. شیاطین از عالم وحی محروم‌اند و تنها بر افراد گناهکار نازل می‌شوند. صفات انسانی مانند دروغ‌گویی و گناهکاری به میکروب‌ها و حیوانات اطلاق نمی‌شود، و خشم و لعن شیطان به‌عنوان ابزارهای تحریک و طرد آن معرفی شدند.
بخش سوم: شیطان و کثافات در روایات
خوردن با دو انگشت: اکل شیطان
در روایات آمده است: «خوردن با دو انگشت، خوردن شیطان است.» این تعبیر به کثیفی دست‌ها اشاره دارد که زمینه‌ساز آلودگی است. همان‌گونه که جویباری آلوده، آب زلال را تیره می‌کند، دست‌های ناپاک نیز غذا را به مرتع میکروب‌ها بدل می‌سازد.
کوزه شکسته: مقعد شیطان
قسمت شکسته کوزه، به دلیل تجمع میکروب‌ها، مقعد شیطان نامیده شده است. این تعبیر، مانند اشاره به گوشه‌ای تاریک است که گرد و غبار در آن جمع می‌شود، و بر اهمیت نظافت تأکید دارد.
اذن کوزه: مشرب شیطان
دسته‌های کوزه، به دلیل تماس مکرر و کثیفی، مشرب شیطان خوانده شده‌اند. این مفهوم، مشابه دستگیره‌های در خانه‌های امروزی است که به سبب استفاده مداوم، آلوده می‌شوند.
گره سفره: مقعد شیطان
گره‌های سفره که با دندان باز می‌شوند و آلوده می‌گردند، مقعد شیطان نامیده شده‌اند. این تعبیر، مانند اشاره به پارچه‌ای است که با آب دهان ناپاک می‌شود، و بر اهمیت بهداشت در زندگی روزمره تأکید دارد.
مجلس شیطان: مکان‌های کثیف
مکان‌هایی مانند فرش یا محل نشستن که به دلیل استفاده مکرر کثیف می‌شوند، مجلس شیطان نامیده شده‌اند. این مفهوم، مانند زمینی است که از پای رهگذران گل‌آلود می‌شود، و بر لزوم نظافت محیط تأکید دارد.
طمع و هوس: ابزار شیطان
در روایات آمده است: «طمع، شراب شیطان است و هوس زنان، شمشیر شیطان.» این تعابیر، مانند تشبیه طمع به جامی است که ذهن را مست می‌کند و هوس را به تیغی که قلب را می‌شکافد. قرآن کریم نیز بر پلیدی این امور تأکید دارد:
﴿كُلُّ هَٰذَا رِجْسٌ مِنْ عَمَلِ الشَّيْطَانِ﴾ (مائده: ۹۰)
همه اینها پلیدی و از کار شیطان است.
جمع‌بندی بخش سوم
این بخش با بررسی روایات، بر ارتباط کثافات و عوامل غیربهداشتی با شیطان تأکید کرد. خوردن با دست‌های ناپاک، کوزه‌های شکسته، و گره‌های آلوده سفره، همگی به‌عنوان مرتع شیطان معرفی شدند. طمع و هوس نیز به‌عنوان ابزارهای شیطان، زمینه‌ساز فساد و انحراف شناخته شدند.
بخش چهارم: راهکارهای دفع شیطان
بهداشت و دوری از کثافات
رعایت بهداشت در خانه و محیط، مانع از ایجاد مرتع شیطان می‌شود. همان‌گونه که جویبار زلال، گل و لای را از خود می‌زداید، نظافت نیز میکروب‌ها و کثافات را دور می‌کند.
دوری از حیوانات کثیف
حیوانات کثیف یا محیط‌های آلوده آنها می‌توانند زمینه‌ساز بیماری و حضور شیطان شوند. حیوانات فانتزی مانند قناری، اگر تمیز نگه داشته شوند، مشکلی ایجاد نمی‌کنند. سلامت حیوانات با رفتارهایی مانند آواز خواندن قابل تشخیص است، مانند گلی که در خاک پاک شکوفا می‌شود.
نقش ذکر و تقوا
ذکر خالص با دل صاف، شیطان را از محیط دور می‌کند. ذکر بسم‌الله، مانند سپری است که تاریکی را می‌شکافد و شیطان را طرد می‌کند. در روایات آمده است: «حرکت بدون ذکر بسم‌الله، همراهی شیطان را در پی دارد.» همچنین، ذکر قرآن کریم و نماز، مانند نوری است که ظلمت را می‌زداید.
جمع‌بندی بخش چهارم
این بخش بر راهکارهای عملی و معنوی برای دفع شیطان تأکید کرد. بهداشت و نظافت، زمینه‌های مادی شیطان را از بین می‌برند، در حالی که ذکر و تقوا، شیاطین جن و انس را طرد می‌کنند. این راهکارها، مانند دو بال پرواز، انسان را از دام شیطان رها می‌سازند.
بخش پنجم: مثال‌ها و پیوندهای معنایی
مثال معامله و اطلاق شیطان
مشابه اطلاق واژه «بيع» (معامله) به معاملات اینترنتی بدون نیاز به روایت صریح، اطلاق شیطان به میکروب‌ها نیز به دلیل مشابهت در صفات و آثار ممکن است. همان‌گونه که معامله اینترنتی، هرچند فاقد ترازو و مغازه است، معامله نامیده می‌شود، میکروب‌ها نیز به دلیل آثار شیطانی، مرتع شیطان خوانده می‌شوند.
مشکلات معاملات غیرقابل‌کنترل
معاملات اینترنتی ممکن است به دلیل عدم کنترل و دسترسی به طرف معامله، مشکلاتی ایجاد کنند، اما اصل معامله صحیح است. این مثال، مانند آینه‌ای است که نشان می‌دهد مشکلات جنبی، اصل مفهوم را زیر سؤال نمی‌برند.
جمع‌بندی بخش پنجم
این بخش با ارائه مثال‌هایی مانند معامله، بر انعطاف‌پذیری در اطلاق مفاهیم دینی تأکید کرد. اطلاق شیطان به میکروب‌ها و کثافات، به دلیل مشابهت در آثار، مجاز است، اما این اطلاق نباید با ذات شیطان اشتباه گرفته شود.
جمع‌بندی نهایی
این نوشتار، با تکیه بر متون دینی، مفهوم شیطان را در دو سطح واقعی (جن و انس) و تلبسی (حیوانات و کثافات) بررسی کرد. شیاطین واقعی، دارای اراده نفسی‌اند و در قرآن کریم و روایات، به‌عنوان دشمنان اصلی معرفی شده‌اند. حیوانات و میکروب‌ها، به دلیل تصرف شیطان یا مشابهت در صفات، به‌صورت مجازی شیطان نامیده می‌شوند. آیات سوره شعراء بر جدایی شیاطین از عالم وحی و نزول آنها بر افراد گناهکار تأکید دارند. راهکارهای دفع شیطان شامل رعایت بهداشت، دوری از حیوانات کثیف، و بهره‌گیری از ذکر و تقواست. این اثر، با تلفیق علم و دین، چارچوبی جامع برای فهم پدیده‌های پنهانی ارائه کرد و نشان داد که چگونه نظافت و معنویت، مانند دو بال، انسان را از دام شیطان رها می‌سازند.