متن درس

پدیده‌های پنهانی: تبیین معنوی و قرآنی مفاهیم ایصال و وصول

برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۱۹۱)

دیباچه

کتاب حاضر، با هدف تبیین مفاهیم عمیق معنوی و ماورایی در چارچوب قرآن کریم، به بررسی دو مفهوم بنیادین ایصال (ارتباط با موجودات متعالی) و وصول (دستیابی به معرفت درونی) می‌پردازد. این اثر، با نگاهی ژرف به آیات قرآنی و روایات اسلامی، در پی آن است که انسان را به سوی کمال معنوی هدایت کند و موانع این مسیر، نظیر شک و ریب، را شناسایی و راهکارهایی برای رفع آن‌ها ارائه نماید. ساختار این نوشتار، با بخش‌بندی‌های منظم و تحلیل‌های تفصیلی، به گونه‌ای طراحی شده که خواننده را در سفری معرفتی همراهی کند، سفری که از خودشناسی آغاز شده و به ارتباط با عوالم غیبی می‌رسد.

بخش نخست: تمایز توسعه مادی و سعادت معنوی

مفهوم سعادت و سلامت در برابر توسعه مادی

انسان در مسیر زندگی، همواره در برابر دوگانه‌ای از انتخاب میان توسعه مادی و سعادت معنوی قرار دارد. توسعه مادی، که بر رشد اقتصادی و اجتماعی تمرکز دارد، گرچه در جای خود ارزشمند است، اما بدون پشتوانه معنوی، به مثابه درختی بی‌ریشه است که در برابر طوفان‌های زندگی تاب نمی‌آورد. سعادت معنوی، که ریشه در اخلاق، رفتار و کردار نیک دارد، انسان را به سوی کمال حقیقی هدایت می‌کند. قرآن کریم در این باره می‌فرماید:

قُلْ إِنَّمَا أَعِظُكُمْ بِوَاحِدَةٍ ۖ أَنْ تَقُومُوا لِلَّهِ مَثْنَىٰ وَفُرَادَىٰ ثُمَّ تَتَفَكَّرُوا

بگو: شما را تنها به یک چیز اندرز می‌دهم: اینکه برای خدا، دو نفر دو نفر یا به تنهایی برخیزید، سپس بیندیشید.

این آیه، انسان را به قیام برای خدا و تفکر در مسیر حق دعوت می‌کند، مسیری که فراتر از دستاوردهای مادی، به سلامت و سعادت روحی منجر می‌شود. تأکید بر سعادت معنوی، دعوتی است به بازنگری در اولویت‌های زندگی، جایی که اخلاق و رفتار نیک، چون چراغی راه را روشن می‌سازد.

خودارزیابی: ضرورتی برای سلامت معنوی

برای دستیابی به سعادت، خودارزیابی و محاسبه نفس از اهمیت بسزایی برخوردار است. انسان باید اعمال خود را بررسی کند تا دریابد آیا در راستای سلامت و سعادت معنوی گام برداشته یا صرفاً به دنبال توسعه مادی بوده است. قرآن کریم در این زمینه می‌فرماید:

يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَلْتَنْظُرْ نَفْسٌ مَا قَدَّمَتْ لِغَدٍ

ای کسانی که ایمان آورده‌اید، از خدا پروا کنید و هر کس باید بنگرد که برای فردای خود چه پیش فرستاده است.

این خودارزیابی، چون آینه‌ای است که حقیقت اعمال انسان را بازمی‌تاباند و او را به اصلاح رفتار و تقویت ارتباط با خدا هدایت می‌کند. این فرآیند، زمینه‌ساز ایصال و وصول است، جایی که انسان با خدا، انبیا و اولیا ارتباط برقرار می‌کند و به معرفت درونی دست می‌یابد.

جمع‌بندی بخش نخست

بخش نخست بر تمایز میان توسعه مادی و سعادت معنوی تأکید دارد و خودارزیابی را به‌عنوان ابزاری برای حرکت به سوی سلامت روحی معرفی می‌کند. انسان با تأمل در اعمال خود و اولویت‌بخشی به ارزش‌های معنوی، می‌تواند از دام مادی‌گرایی رهایی یابد و به سوی کمال گام بردارد.

بخش دوم: شک و ریب، موانع کمال معنوی

شک: مانعی در مسیر ادراک حقیقت

شک، به‌عنوان یک مانع روان‌شناختی و معنوی، انسان را از درک حقایق غیبی بازمی‌دارد. این تردید، اگرچه در نگاه نخست ممکن است منطقی به نظر آید، اما در صورت عدم رفع، به رکود معنوی منجر می‌شود. قرآن کریم در این باره می‌فرماید:

وَحِيلَ بَيْنَهُمْ وَبَيْنَ مَا يَشْتَهُونَ كَمَا فُعِلَ بِأَشْيَاعِهِمْ مِنْ قَبْلُ ۖ إِنَّهُمْ كَانُوا فِي شَكٍّ مُرِيبٍ

و میان آنها و آنچه آرزو می‌کردند، حائل شد، همان‌گونه که با هم‌کیشانشان پیش از این عمل شد، زیرا آنها در شکی آمیخته با تردید بودند.

شک، چون سدی است که انسان را از دستیابی به آرزوهای معنوی محروم می‌کند. رفع این مانع، از طریق ذکر، عبادت و خودسازی ممکن است، فرآیندی که انسان را به سوی ایصال و وصول هدایت می‌کند.

ریب: تردید همراه با ترس و توهم

ریب، مرحله‌ای پیشرفته‌تر از شک است که با تحیر، توهم و تخیل همراه می‌شود. این حالت، انسان را به انسداد ادراک و حتی انجماد روانی می‌کشاند. قرآن کریم در این زمینه می‌فرماید:

ذَٰلِكَ الْكِتَابُ لَا رَيْبَ فِيهِ

این است کتابی که در آن هیچ ریبی نیست.

ریب، چون تاریکی است که قلب و ذهن انسان را فرا می‌گیرد و او را از شنیدن صدای دین و درک حقایق بازمی‌دارد. این حالت، نیازمند اصلاح از طریق تقویت ایمان و عبادت است تا انسان بتواند از این تاریکی رهایی یابد.

توهم و ترس: انسداد ادراک غیبی

ریب، زمانی که با توهم و ترس همراه می‌شود، به تخیلات غیرواقعی منجر می‌گردد که می‌تواند انسان را به مرز انجماد روانی و حتی سكته روانی سوق دهد. قرآن کریم در این باره می‌فرماید:

إِنْ كُنْتُمْ فِي رَيْبٍ مِمَّا نَزَّلْنَا عَلَىٰ عَبْدِنَا فَأْتُوا بِسُورَةٍ مِثْلِهِ

اگر در آنچه بر بنده خود نازل کرده‌ایم، ریبی دارید، سوره‌ای مانند آن بیاورید.

این آیه، انسان را به مواجهه با حقیقت و رفع ریب از طریق ایمان و عمل دعوت می‌کند. توهم و ترس، چون سایه‌هایی هستند که حقیقت را می‌پوشانند و انسان را از ارتباط با عوالم غیبی بازمی‌دارند.

نقد باورهای عامه: بختک و تخیلات

باورهای عامه، نظیر بختک، نتیجه ترس و تخیلات ناشی از ریب هستند. این باورها، که ریشه در جهل و انسداد ادراک دارند، انسان را از درک پدیده‌های واقعی مانند جن و ملائکه بازمی‌دارند. قرآن کریم، با تأکید بر حقیقت عاری از ریب، این باورها را رد می‌کند:

ذَٰلِكَ الْكِتَابُ لَا رَيْبَ فِيهِ

این است کتابی که در آن هیچ ریبی نیست.

بختک، چون شبحی خیالی است که از ترس و توهم زاده می‌شود و با آموزش و خودسازی می‌توان آن را از ذهن زدود.

جمع‌بندی بخش دوم

بخش دوم به بررسی شک و ریب به‌عنوان موانع اصلی رشد معنوی پرداخت. شک، اگرچه قابل رفع است، اما ریب با ترس و توهم همراه شده و انسان را از ادراک حقیقت محروم می‌کند. رفع این موانع، از طریق عبادت و تقویت ایمان، انسان را به سوی کمال هدایت می‌کند.

بخش سوم: ایصال و وصول، کلیدهای کمال معنوی

ایصال: ارتباط با موجودات متعالی

ایصال، به معنای ارتباط معنوی با خدا، انبیا، اولیا، جن و ملائکه، محور اصلی کمال در اسلام است. این ارتباط، انسان را به عوالم غیبی متصل می‌کند و از طریق ذکر و عبادت محقق می‌شود. قرآن کریم در این باره می‌فرماید:

وَجَاءَ رَبُّكَ وَالْمَلَكُ صَفًّا صَفًّا

و پروردگارت با فرشتگان که صف در صف ایستاده‌اند، می‌آید.

ایصال، چون پلی است که انسان را از عالم ماده به سوی عالم معنا می‌برد و او را با حقیقت متعالی پیوند می‌دهد.

وصول: علوم لدنی و معرفت درونی

وصول، دستیابی به علوم لدنی است که در وجود انسان نهفته و نیازمند شارژ از طریق عبادت و ریاضت است. این علوم، در سه دسته جای می‌گیرند: گروهی در برزخ، گروهی با ریاضت و گروهی در اولیا به‌صورت خودکار شارژ می‌شوند. قرآن کریم در این زمینه می‌فرماید:

لَا تَفَرَّقَ فِي خَلْقِ الرَّحْمَٰنِ

در آفرینش رحمان تفاوتی نیست.

علوم لدنی، چون گنجی در درون انسان نهفته است که با کلید عبادت و ایمان گشوده می‌شود و او را به سوی کمال می‌رساند.

فاعلیت فاعل و قابلیت قابل

کمال انسان، در گرو هماهنگی میان فاعلیت فاعل (خدا، انبیا، اولیا) و قابلیت قابل (انسان) است. اگر انسان قابلیت خود را از طریق ایصال و وصول تقویت کند، از فاعلیت موجودات متعالی بهره‌مند شده و به کمال می‌رسد.

جمع‌بندی بخش سوم

بخش سوم بر اهمیت ایصال و وصول به‌عنوان کلیدهای کمال معنوی تأکید کرد. ایصال، انسان را به عوالم غیبی متصل می‌کند و وصول، معرفت درونی را شکوفا می‌سازد. این دو، در هماهنگی با فاعلیت الهی، انسان را به سوی حقیقت هدایت می‌کنند.

بخش چهارم: نقد نظام آموزشی و مادی‌گرایی

نقد نظام آموزشی کنونی

نظام آموزشی کنونی، به‌ویژه در برخی حوزه‌های علمی، به جای تمرکز بر ایصال و وصول، بر ارایه و کتاب‌آموزی متمرکز شده است. این رویکرد، که بر مطالعه طولانی‌مدت کتب تأکید دارد، طلاب را از دستیابی به علوم حقیقی بازمی‌دارد. علم دینی باید به آموزش علوم، نه صرفاً کتب، بپردازد تا طلاب را به سوی کمال هدایت کند.

این نظام، چون باغی است که به جای پرورش نهال‌های معرفت، به انباشت شاخ و برگ‌های بی‌ثمر می‌پردازد. اصلاح این ساختار، نیازمند آموزش علوم به‌صورت فشرده و مؤثر است تا طلاب در زمانی کوتاه به معرفت و عمل دست یابند.

نقد مادی‌گرایی در جوامع اسلامی

مادی‌گرایی، که جوامع اسلامی را به سطح جوامع مادی تنزل داده، انسان را از ایصال و وصول بازمی‌دارد. قرآن کریم در این باره می‌فرماید:

وَمَا رَمَيْتَ إِذْ رَمَيْتَ وَلَٰكِنَّ اللَّهَ رَمَىٰ

و تو هنگامی که تیر افکندی، نیفکندی، بلکه خدا افکند.

این آیه، نقش خدا در همه امور را یادآور می‌شود و انسان را به بازگشت به معنویت دعوت می‌کند. مادی‌گرایی، چون غباری است که حقیقت را می‌پوشاند و انسان را از ارتباط با خدا بازمی‌دارد.

جمع‌بندی بخش چهارم

بخش چهارم به نقد نظام آموزشی کنونی و مادی‌گرایی پرداخت. اصلاح نظام آموزشی و بازگشت به معنویت، از طریق تأکید بر ایصال و وصول، انسان را به سوی کمال هدایت می‌کند.

نتیجه‌گیری کلی

این نوشتار، با تبیین مفاهیم ایصال و وصول در چارچوب قرآن کریم، به بررسی موانع کمال معنوی نظیر شک، ریب و مادی‌گرایی پرداخت. ایصال، انسان را به عوالم غیبی متصل می‌کند و وصول، معرفت درونی را شکوفا می‌سازد. اصلاح نظام آموزشی و بازگشت به معنویت، کلید رهایی از این موانع و دستیابی به سعادت است. قرآن کریم، چون چراغی روشن، انسان را به سوی حقیقت هدایت می‌کند و از او می‌خواهد که با رفع شک و ریب، به سوی کمال گام بردارد.