متن درس
کتاب پرسش و پاسخ – جلسه بیست و ششم: قرآن کریم و عترت، دو رکن هدایت
برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۲۶)
دیباچه
این نوشتار، با تکیه بر سخنان استاد فرزانه قدس‌سره، به تبیین منابع اصیل معرفت دینی، با محوریت قرآن کریم و عترت، و نقد مفهوم سنت در برابر این دو رکن اساسی می‌پردازد. متن پیش‌رو، با نگاهی عقل‌گرایانه، جایگاه عقل، ارتباط باطنی با معصومین، و روایات معتبر را بررسی کرده و با زبانی شیوا و ساختاری منظم، راه‌های دستیابی به حقیقت دینی را روشن می‌سازد. این اثر، چون چراغی در مسیر هدایت، خواننده را به سوی تأمل در کلام الهی و عترت پاک دعوت می‌کند.
بخش یکم: منابع معرفت دینی
قرآن کریم، محور معرفت
قرآن کریم، به‌عنوان کلام الهی، بنیاد معرفت دینی است. این کتاب آسمانی، به دلیل مصونیت از تحریف و خرافه، مرجعی بی‌بدیل برای شناخت حقیقت دین به شمار می‌رود. برخلاف روایات که گاه با تحریفات و مبالغه‌ها آمیخته شده‌اند، قرآن کریم با متنی یکسان و ثابت، معیاری مطمئن برای سنجش احکام و باورها ارائه می‌دهد.
درنگ: قرآن کریم، به دلیل مصونیت از تحریف و خلوص آن، یگانه مرجع اصیل معرفت دینی است که هر حکمی باید با آن سنجیده شود.
چنان‌که در حدیث ثقلین آمده است: إِنِّي تَارِكٌ فِيكُمُ الثَّقَلَيْنِ كِتَابَ اللَّهِ وَعِتْرَتِي (من در میان شما دو چیز گران‌بها به جا می‌گذارم: کتاب خدا و عترتم).
انسان و عقل، پایه معرفت
انسان، به دلیل برخورداری از عقل و ظرفیت ادراک حقیقت، دومین منبع معرفت دینی است. عقل، چون گوهری در نهاد آدمی، توانایی تحلیل و تطبیق احکام دینی را فراهم می‌کند. این دیدگاه، انسان را نه‌تنها دریافت‌کننده وحی، بلکه فعال در فهم و اجرای آن می‌داند.
ارتباط باطنی با معصومین
ارتباط معنوی با ائمه معصومین (ع)، از طریق خواب، بیداری، یا مناجات، راهی است برای ارتقای انسان به مقام خواص. این ارتباط، که فراتر از نقل کتبی روایات است، در عرفان شیعی جایگاهی والا دارد و مکمل فهم عقلی و قرآنی است.
درنگ: ارتباط باطنی با معصومین، پلی است به سوی معرفت عمیق دینی که انسان را به مقام خواص می‌رساند.
روایات، منبع مشروط
روایات، به‌عنوان چهارمین منبع معرفت دینی، به دو دسته تقسیم می‌شوند:
– **روایات عام**: شامل سخنان حکما، شاعران چون حافظ، سعدی، و مولوی، و دانشمندان جهانی که در صورت سازگاری با عقل، قابل استفاده‌اند.
– **روایات خاص**: روایات اسلامی منسوب به پیامبر (ص) و ائمه (ع) که باید با قرآن و عقل سنجیده شوند.
این تمایز، نشان‌دهنده رویکردی فراگیر به معرفت است که حکمت جهانی را در کنار منابع اسلامی می‌پذیرد.
جمع‌بندی بخش یکم
این بخش، منابع معرفت دینی را در چهار محور معرفی کرد: قرآن کریم به‌عنوان مرجع اصلی، عقل انسانی به‌عنوان ابزار تحلیل، ارتباط باطنی با معصومین به‌عنوان راه معنوی، و روایات معتبر به‌عنوان منبع مشروط. این چارچوب، راهی جامع برای فهم دین ارائه می‌دهد که در آن قرآن و عقل، جایگاه محوری دارند.
بخش دوم: نقد مفهوم سنت و اولویت عترت
نقد سنت و تحریفات تاریخی
مفهوم سنت، به‌عنوان مجموعه احادیث منسوب به پیامبر (ص)، به دلیل تحریفات تاریخی و افزودن احادیث جعلی، فاقد اعتبار تلقی شده است. در حدیث ثقلین، پیامبر (ص) قرآن و عترت را به‌عنوان دو امانت معرفی کرده، نه سنت. این تحریف، به دست قدرت‌های استعماری انجام شده تا جایگاه اهل بیت (ع) تضعیف شود.
چنان‌که در حدیث آمده است: إِنِّي تَارِكٌ فِيكُمُ الثَّقَلَيْنِ كِتَابَ اللَّهِ وَعِتْرَتِي (من در میان شما دو چیز گران‌بها به جا می‌گذارم: کتاب خدا و عترتم).
عترت، جایگزین سنت
عترت، به معنای اهل بیت (ع) و انسان‌های صالح، جایگزین سنت معرفی شده و به‌عنوان مرجع معتبر در کنار قرآن کریم قرار گرفته است. عترت، نه‌تنها شامل ائمه (ع) در زمان حیاتشان، بلکه انسان‌های صالح در هر عصر است که قائم به امر دین باشند.
درنگ: عترت، به‌عنوان انسان‌های صالح و هدایت‌گر، جایگزین سنت شده و در کنار قرآن کریم، رکن اصلی هدایت امت است.
تحریف سنت توسط استعمار
استعمار، با جایگزینی سنت به‌جای عترت، احکام جعلی را به نام دین ترویج داده و دین را تحریف کرده است. این تحریف، با افزودن احادیث غیرمعتبر و تفسیرهای نادرست، جایگاه اهل بیت (ع) را تضعیف کرده و خرافات را در دین رواج داده است.
جمع‌بندی بخش دوم
این بخش، با نقد مفهوم سنت، بر اولویت عترت در کنار قرآن کریم تأکید کرد. سنت، به دلیل تحریفات تاریخی و جعل احادیث، فاقد اعتبار است و عترت، به‌عنوان انسان‌های صالح، مرجع اصلی هدایت معرفی شده است. این دیدگاه، لزوم پالایش دین از خرافات را نشان می‌دهد.
بخش سوم: عقل و قرآن، معیارهای سنجش
اولویت متن بر سند
در ارزیابی روایات، محتوای متن بر سند اولویت دارد. اگر محتوای روایتی با عقل و قرآن سازگار باشد، حتی با سند ضعیف پذیرفته می‌شود. اما اگر متن ناسازگار باشد، حتی با سند معتبر، رد شده و به دیوار زده می‌شود («فاضربوه علی الجدار»).
معیارهای پذیرش روایات
روایات باید با دو معیار سنجیده شوند:
– **حکم شرع**: سازگاری با قرآن کریم.
– **حکم عقل**: پذیرش توسط عقل سلیم.
برای نمونه، اگر روایتی بگوید «دو دو تا چهار تا»، به دلیل سازگاری با عقل، پذیرفته می‌شود، حتی اگر راوی آن غیرمعتبر باشد. اما اگر روایتی ادعا کند «دو دو تا شش تا»، حتی با سند معتبر، رد می‌شود.
درنگ: عقل و قرآن، دو معیار اصلی برای سنجش روایات‌اند که هر حکمی باید با آن‌ها تطبیق یابد.
نقد تعبد کورکورانه
تعبد بی‌منطق به روایات، دین را تضعیف کرده و راه را برای تحمیل احکام جعلی توسط استعمار هموار ساخته است. این تعبد، نتیجه بی‌سوادی و عدم تطبیق احکام با عقل و قرآن است.
ضعف احکام فقهی
بسیاری از احکام فقهی، به دلیل فقدان پشتوانه محکم عقلی و قرآنی، ضعیف‌اند. برای نمونه، احکامی مانند نجاست چاه یا طول ریش، که با واقعیت‌های علمی و عقلی ناسازگارند، نتیجه نادانی و تعبد کورکورانه‌اند.
مثال نجاست چاه
حکمی که نجاست چاه را با کشیدن آب از صبح تا شب پاک می‌داند، غیرمنطقی است. چاه با حجم آب کر، به‌طور طبیعی پاک است و این احکام، از بی‌سوادی برخی عالمان دینی ناشی شده است.
جمع‌بندی بخش سوم
این بخش، بر نقش عقل و قرآن به‌عنوان معیارهای اصلی سنجش روایات تأکید کرد. محتوای روایات، نه سند آن‌ها، ملاک اعتبار است. تعبد کورکورانه، دین را از اصالت دور کرده و لزوم پالایش احکام فقهی از خرافات را نشان می‌دهد.
بخش چهارم: تواتر عملی و احکام عبادی
نماز و تواتر عملی
نماز، به دلیل تواتر عملی (انتقال سینه‌به‌سینه از پیامبر تا امروز)، معتبر است و نیازی به سند کتبی ندارد. این تواتر، با مشاهده و عمل مستمر امت، از تحریف مصون مانده است.
چنان‌که روایت شده است: صَلُّوا كَمَا رَأَيْتُمُونِي أُصَلِّي (نماز بخوانید همان‌گونه که مرا دیدید که نماز می‌خوانم).
قانون‌مندی قرآن و عترت
قرآن کریم، به‌عنوان قانون الهی، و عترت، به‌عنوان انسان‌های صالح، دو رکن اصلی هدایت‌اند. قانون‌مندی قرآن، نیازمند سردمداران صالح است که در غیبت، باید جایگزین‌هایی برای آن وجود داشته باشد.
نیاز به امام حیّ
در غیبت، وجود امام حیّ (قائم به امر) برای هدایت امت ضروری است. بدون هدایت‌گر صالح، قرآن به‌تنهایی نمی‌تواند امت را هدایت کند.
درنگ: وجود امام حیّ، به‌عنوان قائم به امر، برای اجرای قانون قرآنی و هدایت امت ضروری است.
جمع‌بندی بخش چهارم
این بخش، بر اعتبار احکام عبادی مانند نماز به دلیل تواتر عملی تأکید کرد. قرآن و عترت، به‌عنوان دو رکن هدایت، نیازمند سردمداران صالح‌اند. نیاز به امام حیّ، نقش رهبری معنوی در تداوم دین را نشان می‌دهد.
بخش پنجم: تمسک به منابع موجود
محدودیت‌های ارتباط باطنی
ارتباط باطنی با معصومین، به دلیل دشواری و نیاز به شرایط خاص، کمتر در دسترس است. این محدودیت، لزوم تمسک به منابع دیگر مانند قرآن و عقل را برجسته می‌کند.
محدودیت‌های روایات
روایات، به دلیل وجود خرافات و تحریفات، کمتر قابل اعتمادند. پالایش روایات با معیارهای عقل و قرآن، وظیفه‌ای علمی و ضروری برای حفظ اصالت دین است.
تمسک به منابع موجود
با وجود محدودیت‌ها، باید به منابع موجود (قرآن، عقل، روایات معتبر) تمسک کرد. این منابع، به ترتیب اولویت، چارچوبی برای دین‌داری ارائه می‌دهند.
امر پنجم
اشاره به «امر پنجم» در متن، بدون توضیح صریح، احتمالاً به موضوعی جدید در گفتارهای بعدی اشاره دارد. این نکته، نشان‌دهنده ساختار ادامه‌دار درس‌گفتار است.
صلوات و توسل
در پایان این درس‌گفتار، دعای صلوات بر محمد و آل محمد (ص): اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَىٰ مُحَمَّدٍ وَآلِ مُحَمَّدٍ (بارالها، درود فرست بر محمد و خاندان محمد)، نمادی از ارادت و توسل به پیامبر (ص) و اهل بیت (ع) است.
جمع‌بندی بخش پنجم
این بخش، بر لزوم تمسک به منابع موجود در دین‌داری تأکید کرد. محدودیت‌های ارتباط باطنی و روایات، ضرورت پالایش و تکیه بر عقل و قرآن را نشان می‌دهد. صلوات بر پیامبر (ص) و خاندانش، پایانی معنوی بر این تأملات است.
جمع‌بندی نهایی
این نوشتار، با تکیه بر درس‌گفتارهای استاد فرزانه قدس‌سره، منابع معرفت دینی را در چهار محور تبیین کرد: قرآن کریم، عقل، ارتباط باطنی با معصومین، و روایات معتبر. نقد مفهوم سنت و تأکید بر عترت، نشان‌دهنده رویکردی عقل‌گرایانه و قرآن‌محور است که تعبد کورکورانه را رد می‌کند. احکام عبادی مانند نماز، به دلیل تواتر عملی، معتبرند، اما روایات باید با عقل و قرآن سنجیده شوند. نیاز به امام حیّ، نقش رهبری صالح در اجرای قانون قرآنی را برجسته می‌سازد. این اثر، خواننده را به تأمل در اصالت دین و تمسک به منابع معتبر دعوت می‌کند.
با نظارت صادق خادمی