متن درس

پرسش و پاسخ: بازخوانی معرفت دینی با محوریت عقل و قرآن

برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۳۲)

دیباچه

معرفت دینی، چونان چشمه‌ای زلال، از منابع وحیانی و عقلانی سیراب می‌شود. این گفتار، با الهام از تعالیم استاد فرزانه قدس‌سره، به بازخوانی مبانی معرفت دینی با محوریت قرآن کریم، عقل، و جایگاه انسان و اولیای الهی می‌پردازد. با نگاهی نقادانه به سنت و احکام دینی، این متن بر ضرورت فهم عقلانی و پرهیز از تعبد کورکورانه تأکید می‌ورزد. گفتار حاضر، چونان سفری در ژرفای حقیقت، راه را برای بازاندیشی در معرفت دینی و اصلاح رویکردهای سنتی هموار می‌سازد.

بخش نخست: مبانی معرفت دینی

اولویت قرآن کریم به‌عنوان مبنای معرفت

قرآن کریم، چونان مشعلی فروزان، محور اصلی معرفت دینی است. استاد فرزانه قدس‌سره، قرآن را به‌عنوان اولین و بنیادی‌ترین منبع شناخت دینی معرفی می‌کنند و آن را بر سایر منابع مقدم می‌دارند. این دیدگاه، قرآن را نه‌تنها وحی الهی، بلکه کتابی می‌داند که باید با عقل فهمیده شود. تأکید بر «ندیدن چیزی جز قرآن» نشان‌دهنده ارجحیت وحی مکتوب بر روایات و سنت است، اما این ارجحیت مشروط به فهم عقلانی است.

این رویکرد، با مبانی کلامی شیعه که قرآن را منبع اصلی و غیرقابل‌انکار می‌داند، همخوانی دارد، اما با افزودن شرط عقل‌گرایی، از پذیرش صرفاً تعبدی فاصله می‌گیرد. قرآن، چونان دریایی بی‌کران، معرفت را در خود جای داده، اما فهم آن نیازمند عقل است که چونان کلیدی، قفل‌های معنا را می‌گشاید.

جایگاه انسان به‌عنوان موجودی غیرقابل‌انکار

انسان، به‌عنوان موجودی برخوردار از عقل و اختیار، دومین پایه معرفت دینی است. استاد فرزانه قدس‌سره، انسان را چونان ستونی استوار در بنای معرفت دینی می‌دانند که به دلیل آگاهی و اختیارش، غیرقابل‌انکار است. این دیدگاه، انسان را نه‌تنها موضوع دین، بلکه عامل فعال در فهم و اجرای آن معرفی می‌کند. قرآن کریم نیز انسان را خلیفه خدا معرفی کرده و بر عقل و اختیار او تأکید دارد:

﴿وَإِذْ قَالَ رَبُّكَ لِلْمَلَائِكَةِ إِنِّي جَاعِلٌ فِي الْأَرْضِ خَلِيفَةً﴾

ترجمه: و هنگامی که پروردگارت به فرشتگان گفت: من در زمین جانشینی قرار می‌دهم (بقره: ۳۰).

این آیه، انسان را موجودی مسئول و دارای جایگاه ویژه در نظام هستی معرفی می‌کند که عقل او ابزار فهم حقیقت است.

ارتباط با انبیا و اولیا از طریق وصول

ارتباط با انبیا و اولیای الهی، چونان پلی به سوی حقیقت، از طریق وصول معنوی و شهودی ممکن است، نه صرفاً از طریق روایات. استاد فرزانه قدس‌سره، این ارتباط را به نسیمی تشبیه می‌کنند که قلب را به سوی حقیقت هدایت می‌کند. روایات، به دلیل پیچیدگی‌ها و احتمال تحریف یا جعل در طول تاریخ، در مرتبه‌ای پایین‌تر قرار دارند. تأکید بر وصول، تجربه‌ای باطنی و مستقیم را نشان می‌دهد که در عرفان اسلامی جایگاهی ویژه دارد.

این دیدگاه، ضمن به رسمیت شناختن نقش انبیا و ائمه، بر ضرورت تجربه شخصی و معنوی تأکید دارد و از پذیرش کورکورانه روایات پرهیز می‌کند.

اعتبار روایات و سنت مشروط به عقل

روایات و سنت، چونان جویبارهایی از معرفت، تنها در صورتی معتبرند که با معیار عقل تأیید شوند. استاد فرزانه قدس‌سره، سنت را از حالت تعبدی خارج کرده و آن را در معرض نقد عقلانی قرار می‌دهند. این رویکرد، عقل را چونان صافی‌ای می‌داند که خرافات و نادرستی‌ها را از سنت جدا می‌سازد. در فقه شیعه، عقل به‌عنوان یکی از منابع استنباط پذیرفته شده است، اما این دیدگاه پا را فراتر گذاشته و عقل را معیار اصلی سنجش سنت می‌داند.

جمع‌بندی بخش نخست

معرفت دینی، چونان بنایی استوار، بر چهار پایه قرآن، انسان، ارتباط با اولیای الهی، و سنت استوار است. قرآن کریم به‌عنوان محور اصلی، با عقل فهمیده می‌شود. انسان، با عقل و اختیارش، مسئول فهم دین است. ارتباط با اولیا از طریق وصول معنوی و سنت با تأیید عقل، راه‌های تکمیل این معرفت‌اند. این چارچوب، دعوتی به اجتهاد پویا و فهم عقلانی دین است.

بخش دوم: نقد تعبد و عقل‌گرایی در فهم دین

عدم تعبد در فهم قرآن کریم

قرآن کریم، هرچند وحی الهی است، اما پذیرش آن نباید تعبدی باشد. استاد فرزانه قدس‌سره، هر آیه‌ای که با عقل سازگار نباشد را به دلیل احتمال عوارض تاریخی، مانند تحریف یا تغییر، قابل رد می‌دانند. این دیدگاه، قرآن را چونان گنجی می‌داند که باید با کلید عقل گشوده شود. احتمال تأثیر تاریخ بر قرآن، چالشی برای باور سنتی شیعه به عدم تحریف قرآن است، اما دعوتی به تفسیر عقلانی آن ارائه می‌دهد.

این رویکرد، با استناد به آیه‌ای از قرآن کریم تقویت می‌شود:

﴿فَذَرْهُمْ فِي خَوْضِهِمْ يَلْعَبُونَ﴾

ترجمه: پس بگذارشان تا در ورطه [گمراهی] خویش سرگرم باشند (انعام: ۹۱).

این آیه، به کنار گذاشتن آنچه با عقل ناسازگار است دعوت می‌کند و بر مسئولیت فرد در نقد و فهم دین تأکید دارد.

پذیرش عقلانی و رد تعبدی

پذیرش عقلانی، چونان نوری است که تاریکی تعبد کورکورانه را می‌زداید. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که اگر بخشی از قرآن یا سنت قابل فهم نباشد، می‌توان آن را موقتاً کنار گذاشت، و اگر با عقل ناسازگار باشد، قابل رد است. این دیدگاه، عقل را محور معرفت دینی قرار داده و هرگونه پذیرش بدون استدلال را نفی می‌کند. آنچه فهمیده می‌شود و با عقل سازگار است، پذیرفته می‌شود، و آنچه نادرست است، رد می‌گردد، حتی اگر از قرآن یا سنت باشد.

احتمال عوارض تاریخی در قرآن کریم

قرآن کریم، هرچند وحی الهی است، ممکن است در فرآیند جمع‌آوری و انتقال، تحت تأثیر عوارض تاریخی قرار گرفته باشد. استاد فرزانه قدس‌سره، این احتمال را به چشمه‌ای تشبیه می‌کنند که ممکن است با گل‌ولای زمان آلوده شده باشد. این دیدگاه، ضمن احترام به قرآن، بر ضرورت نقد عقلانی آن تأکید دارد و فهم آن را به استدلال وابسته می‌کند.

جمع‌بندی بخش دوم

فهم دین، چونان سفری به سوی حقیقت، نیازمند عقل و استدلال است. قرآن کریم و سنت، تنها در صورتی معتبرند که با معیار عقل تأیید شوند. رد تعبد کورکورانه و پذیرش احتمال عوارض تاریخی، دعوتی به اجتهاد پویا و بازسازی معرفت دینی است.

بخش سوم: نقد سنت و احکام دینی

نیاز به بازنگری در سنت و فقه

سنت و فقه، چونان بنایی کهن، پر از مشکلات و خرافات است که نیازمند بازنگری اساسی است. استاد فرزانه قدس‌سره، این بازنگری را به بازسازی بنایی تشبیه می‌کنند که باید با عقل و استدلال نوسازی شود. این دیدگاه، فقه را از حالت سنتی و تعبدی خارج کرده و آن را در معرض نقد عقلانی قرار می‌دهد. اصلاح فقه، وظیفه‌ای جمعی و دشوار است که نیازمند تلاش عالمان دینی است.

نقد احکام خشن در علم دینی

علم دینی، گاه به دلیل احکام خشن مانند اعدام و سنگسار، مورد نقد قرار گرفته است. استاد فرزانه قدس‌سره، این احکام را به طوفانی تشبیه می‌کنند که آرامش جامعه را برهم می‌زند. این نقد، دعوتی به بازنگری در احکام کیفری با رویکردی انسانی و عقلانی است. تجربه شخصی استاد از مواجهه با محل اجرای سنگسار، این احکام را ظالمانه و غیرعقلانی نشان می‌دهد.

نقد تجسس و تأثیر آن بر ناامنی اجتماعی

تجسس، چونان سمی در روابط اجتماعی، به ناامنی و بی‌اعتمادی منجر شده است. استاد فرزانه قدس‌سره، تجسس را رفتاری غیراخلاقی می‌دانند که به بدبختی جامعه می‌انجامد. این دیدگاه با آیه‌ای از قرآن کریم همخوانی دارد:

﴿وَلَا تَجَسَّسُوا﴾

ترجمه: و جاسوسی نکنید (حجرات: ۱۲).

این آیه، تجسس را نهی کرده و بر حفظ حریم خصوصی تأکید دارد.

نقد ممنوعیت خریدوفروش قرآن کریم

ممنوعیت خریدوفروش قرآن کریم، چونان حکمی غیرعقلانی، مورد نقد استاد فرزانه قدس‌سره قرار گرفته است. ایشان، قرآن را به کاغذی تشبیه می‌کنند که به‌عنوان کالایی مادی قابل معامله است و ممنوعیت آن بی‌معناست. تجربه شخصی استاد در بازار مکه، این حکم را به سخره می‌گیرد، زیرا فروشندگان قرآن را به‌عنوان هدیه معرفی می‌کنند، اما در عمل آن را می‌فروشند.

این دیدگاه، با فتاوای برخی عالمان دینی که خریدوفروش قرآن را جایز می‌دانند، همخوانی دارد و بر ضرورت عقلانیت در احکام تأکید می‌کند.

جمع‌بندی بخش سوم

سنت و علم دینی، چونان باغی کهن، نیازمند هرس و اصلاح است. احکام خشن، تجسس، و ممنوعیت‌های غیرعقلانی مانند خریدوفروش قرآن، موانعی در برابر فهم درست دین‌اند. بازنگری در این احکام، با معیار عقل، راهی به سوی دینی پویا و انسانی است.

بخش چهارم: اخلاق و رفتار اجتماعی

اهمیت سلام و احترام در تعاملات

سلام کردن، چونان نسیمی از بهشت، نشانه ادب و احترام است. استاد فرزانه قدس‌سره، سلام را عملی الهی می‌دانند که از بزرگتر به کوچکتر جاری می‌شود. این دیدگاه، با آیه‌ای از قرآن کریم همخوانی دارد:

﴿فَإِذَا دَخَلْتُمْ بُيُوتًا فَسَلِّمُوا عَلَىٰ أَنْفُسِكُمْ﴾

ترجمه: پس چون به خانه‌هایی درآمدید، بر خودتان سلام کنید (نور: ۶۱).

این آیه، سلام را نشانه‌ای از تربیت و اخلاق الهی معرفی می‌کند.

نقد تفسیرهای نادرست آیات

تفسیر آیه «یَعْرِفُونَ بِسِيمَاهُمْ»، چونان آینه‌ای است که حقیقت را بازمی‌تاباند. استاد فرزانه قدس‌سره، این آیه را به معنای شناخت از روی نشانه‌های ظاهری و رفتاری تفسیر می‌کنند و از برداشت‌های عرفانی یا مرتبط با ائمه انتقاد دارند:

﴿وَيَعْرِفُونَ بِسِيمَاهُمْ﴾

ترجمه: و آنها را از نشانه‌هایشان می‌شناسند (اعراف: ۴۶).

این تفسیر، ساده‌سازی آیه برای فهم عامه است و با تفاسیر سنتی که آن را به قیامت یا اعراف مرتبط می‌دانند، متفاوت است.

نقد احادیث مرتبط با ائمه

برخی احادیث که ائمه یا انبیا را در موقعیت اعراف (محل بلاتکلیفی) قرار می‌دهند، چونان داستان‌هایی بی‌اساس، مورد نقد استاد فرزانه قدس‌سره قرار گرفته‌اند. ایشان، اعراف را به فرودگاهی تشبیه می‌کنند که محل بلاتکلیفی است و جایگاه رفیع انبیا و ائمه را از آن مبرا می‌دانند. این نقد، به بازنگری در احادیث با معیار عقل دعوت می‌کند.

جمع‌بندی بخش چهارم

اخلاق و رفتار اجتماعی، چونان باغی است که با سلام و احترام شکوفا می‌شود. نقد تفسیرهای نادرست آیات و احادیث، دعوتی به فهم عقلانی و پرهیز از خرافات است. این رویکرد، به سوی جامعه‌ای متعادل و اخلاقی هدایت می‌کند.

بخش پنجم: عبادت و تجربه معنوی

عبادت عاشقانه و نقد عبادت زوری

عبادت، چونان رقصی عاشقانه با معبود، باید از دل برخیزد، نه از اجبار. استاد فرزانه قدس‌سره، عبادت زوری را چونان پرنده‌ای در قفس می‌دانند که روحش اسیر است. ایشان، تجربه شخصی خود را از بیداری پیش از اذان و آمادگی قلبی برای نماز شرح می‌دهند که نشان‌دهنده عبادتی عاشقانه است. این دیدگاه، عبادت را به تجربه‌ای معنوی و باطنی تبدیل می‌کند.

جمع‌بندی بخش پنجم

عبادت، چونان چشمه‌ای از قلب، باید با عشق و اختیار جاری شود. نقد عبادت زوری، دعوتی به احیای تجربه معنوی در دین است که با عقل و قلب همخوانی دارد.

جمع‌بندی نهایی

این گفتار، چونان سفری در ژرفای معرفت دینی، به بازخوانی مبانی دین با محوریت عقل و قرآن کریم پرداخته است. قرآن، انسان، ارتباط با اولیای الهی، و سنت، پایه‌های این معرفت‌اند که باید با عقل سنجیده شوند. نقد تعبد کورکورانه، احکام خشن، و تجسس، دعوتی به اجتهاد پویا و اصلاح علم دینی است. آیات قرآنی مانند «فَذَرْهُمْ فِي خَوْضِهِمْ يَلْعَبُونَ» و «وَلَا تَجَسَّسُوا»، بر ضرورت عقلانیت و اخلاق در فهم دین تأکید دارند. تجربه عاشقانه عبادت و احترام به کرامت انسانی، راهی به سوی دینی پویا و انسانی است. این نوشتار، خوانندگان را به تأمل در بازسازی معرفت دینی با محوریت عقل و قرآن دعوت می‌کند.

دعای پایانی: خدایا، بر محمد و آل محمد درود فرست.