متن درس

ذکر الهی: سفری عرفانی به سوی عوالم غیبی

برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۱۴۷)

مقدمه: جایگاه ذکر الهی در سلوک معنوی

ذکر الهی، چونان کلیدی زرین، دروازه‌های معرفت و عروج معنوی را به سوی سالک می‌گشاید. این مقوله، نه‌تنها در عرفان عملی اسلامی جایگاهی رفیع دارد، بلکه در حوزه‌های معرفت‌شناسی دینی، روان‌شناسی معنوی، و حتی علوم اجتماعی و سیاسی، نقشی بنیادین ایفا می‌کند. ذکر، به‌سان پلی میان عالم ناسوت و عوالم غیبی، سالک را به ساحت‌های متعالی وجود رهنمون می‌سازد. در این نوشتار، با نگاهی علمی و آکادمیک، به بازنویسی و تحلیل درس‌گفتارهایی از عالمان دینی پرداخته‌ایم که در آن، ابعاد گوناگون ذکر الهی با دقتی عمیق و زبانی فاخر تبیین شده است. این متن، با هدف مخاطبان تحصیل‌کرده و پژوهشگران در سطح دکتری، در قالبی منسجم و دانشگاهی ارائه می‌گردد و با بهره‌گیری از تمثیلات و استعارات ادبی، تلاش دارد تا روح معنوی و معرفتی موضوع را به شکلی روشن و جذاب منتقل سازد.

بخش اول: ویژگی‌های اذکار بردهنده و وروددهنده به عوالم غیبی

تحلیل و تبیین

اذکار خاصی، چونان بال‌هایی آسمانی، روح سالک را به سوی عوالم غیبی و جهان‌های موازی پیشین یا پسین برمی‌کشند. این اذکار، با فعال‌سازی باطن ذاکر، او را به حرکت درمی‌آورند و امکان عروج به ساحت‌های غیرمادی را فراهم می‌سازند. چنین اذکاری، به‌سان مشعلی فروزان، مسیر معراج معنوی را روشن می‌کنند و سالک را به سوی رؤیت حقایق متعالی هدایت می‌نمایند. این ویژگی‌ها ریشه در آیات قرآن کریم دارند که از سیر و معراج معنوی سخن می‌گویند. برای نمونه:

سُبْحَانَ الَّذِي أَسْرَىٰ بِعَبْدِهِ لَيْلًا مِّنَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ إِلَى الْمَسْجِدِ الْأَقْصَى الَّذِي بَارَكْنَا حَوْلَهُ لِنُرِيَهُ مِنْ آيَاتِنَا ۚ إِنَّهُ هُوَ السَّمِيعُ الْبَصِيرُ

(سوره الإسراء، آیه ۱: پاک و منزه است آن خدایی که بنده‌اش را شبانگاه از مسجدالحرام به سوی مسجدالاقصی که پیرامونش را برکت داده‌ایم سیر داد تا از نشانه‌های خود به او بنمایانیم، که او خود شنوا و بیناست.)

توضیح تکمیلی

این اذکار، به‌منزله ابزارهایی معنوی، امکان اتصال به مراتب وجودی بالاتر را فراهم می‌کنند. از منظر معرفت‌شناسی، این فرآیند به معنای گذر از محدودیت‌های ادراک مادی به سوی ادراکات شهودی و غیبی است. سالک، با مداومت بر این اذکار، به نوعی وحدت وجودی با حقایق متعالی دست می‌یابد که از جنس علم حضوری است، نه علم حصولی محدود به ذهن و حافظه. این علم حضوری، چونان جویباری زلال، از سرچشمه‌های ماورایی سرچشمه می‌گیرد و ذاکر را از قفس تنگ ناسوت به سوی افق‌های بی‌کران ملکوت رهنمون می‌سازد.

بخش دوم: رهایی از موانع ارضی برای عروج معنوی

تحلیل و تبیین

برای دستیابی به عروج معنوی، ذاکر باید چون پرنده‌ای که از بند قفس رها می‌شود، از تعلقات زمینی و موانعی که مانع پرواز روحی او می‌گردند، آزاد شود. این امر مستلزم اجتناب از سرگرمی‌های مادی و تمرکز بر ساحت‌های آسمانی است. حتی در سیر ارضی، ذاکر باید حرکت خود را با چرخش زمین هماهنگ سازد تا از ورود به حریم خصوصی دیگران و آلودگی به خباثت‌های اخلاقی مصون بماند. این هماهنگی، چونان رقص عارفانه‌ای با هستی، ذاکر را از لغزش‌های اخلاقی حفظ می‌کند.

وَلَا تَقْفُ مَا لَيْმოჲسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ ۚ إِنَّ السَّمْعَ وَالْبَصَرَ وَالْفُؤَادَ كُلُّ أُولَٰئِكَ كَانَ عَنْهُ مَسْئُولًا

(سوره الإسراء، آیه ۳۶: و چیزی را که به آن علم نداری دنبال مکن، زیرا گوش و چشم و دل، همه اینها مورد بازخواست قرار خواهند گرفت.)

توضیح تکمیلی

این نکته بر اهمیت تهذیب نفس و دوری از تجسس و طمع تأکید دارد. از منظر روان‌شناسی معنوی، تعلقات مادی چون زنجیرهایی سنگین، ذهن و قلب را از تمرکز بر حقیقت الهی بازمی‌دارند. رعایت این اصل، ذاکر را از آلودگی‌های اخلاقی حفظ کرده و او را برای دریافت فیض الهی آماده می‌سازد. این رهایی، چونان سبکبالی پرستویی است که در آسمان بی‌کران معرفت به پرواز درمی‌آید.

بخش سوم: نقش اذکار سلوکی در قرب به حق‌تعالی

تحلیل و تبیین

اذکار سلوکی، چونان مائده‌های آسمانی، ابزارهایی الهی برای دستیابی به قرب حق‌تعالی و اتصال به وجود بی‌همتای الهی هستند. این اذکار به دو دسته محبی (مبتنی بر محبت به خدا) و محبوبی (مبتنی بر محبت خدا به بنده) و همچنین توحیدی (متمرکز بر وحدت الهی) و ولایی (متمرکز بر ارتباط با اولیای الهی) تقسیم می‌شوند. این اذکار، چونان ریسمان‌هایی استوار، سالک را به سوی قله‌های کمال الهی بالا می‌برند.

قُلْ إِن كُنتُمْ تُحِبُّونَ اللَّهَ فَاتَّبِعُونِي يُحْبِبْكُمُ اللَّهُ وَيَغْفِرْ لَكُمْ ذُنُوبَكُمْ ۗ وَاللَّهُ غَفُورٌ رَّحِيمٌ

(سوره آل‌عمران، آیه ۳۱: بگو اگر خدا را دوست دارید، از من پیروی کنید تا خدا شما را دوست بدارد و گناهانتان را ببخشاید، و خدا آمرزنده و مهربان است.)

توضیح تکمیلی

تقسیم‌بندی اذکار سلوکی به محبی و محبوبی، نشان‌دهنده دو ساحت عاشقانه و عارفانه در رابطه بنده با خدا است. این تقسیم‌بندی، چونان دو بال پرنده‌ای است که یکی از عشق بنده به خدا و دیگری از محبت خدا به بنده سرچشمه می‌گیرد. اذکار توحیدی و ولایی نیز به ترتیب بر شناخت وحدت الهی و تبعیت از اولیای الهی تمرکز دارند، و سالک را به سوی وحدت وجودی و تبعیت از راهنمایان الهی رهنمون می‌سازند.

بخش چهارم: تأثیر مداومت بر اذکار سلوکی در رهایی از محدودیت‌های ناسوتی

تحلیل و تبیین

مداومت بر اذکار سلوکی، چونان کلیدی که قفل‌های سنگین ناسوت را می‌گشاید، ذاکر را از قفس تنگ عالم مادی رها کرده و به سوی عوالم غیبی هدایت می‌کند. این فرآیند، امکان مشاهده حقایق متعالی و رهایی از ناآگاهی نسبت به عوالم دیگر را فراهم می‌سازد.

وَكَذَٰلِكَ نُرِي إِبْرَاهِيمَ مَلَكُوتَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَلِيَكُونَ مِنَ الْمُوقِنِينَ

(سوره الأنعام، آیه ۷۵: و این‌گونه ملکوت آسمان‌ها و زمین را به ابراهیم نشان دادیم تا از یقین‌کنندگان باشد.)

توضیح تکمیلی

عالم ناسوت، به دلیل محدودیت‌های مادی، چونان غباری است که دیدگان سالک را از رؤیت حقایق متافیزیکی محروم می‌دارد. اذکار سلوکی، با ایجاد تحول در باطن ذاکر، او را به سوی مراتب بالاتر وجودی سوق می‌دهند. این فرآیند، چونان سفری است از ظلمات ناسوت به سوی انوار ملکوت.

بخش پنجم: علم حضوری در برابر علم حصولی

تحلیل و تبیین

سالک توانمند، از طریق اذکار سلوکی، به علم حضوری دست می‌یابد که چونان نوری الهی، از منابع ماورایی سرچشمه گرفته و به‌صورت اتحاد عالم با مصداق حاصل می‌شود. این علم، برخلاف علم حصولی که وابسته به ذهن و حافظه است، از محدودیت‌های شناختی و فراموشی مصون است.

وَمَن يُؤْتَ الْحِكْمَةَ فَقَدْ أُوتِيَ خَيْرًا كَثِيرًا

(سوره البقرة، آیه ۲۶۹: و هر کس را که حکمت داده شود، خیر فراوانی داده شده است.)

توضیح تکمیلی

علم حضوری، چونان شهدی گوارا، از چشمه‌های معرفت الهی سیراب می‌گردد و سالک را از بند مفاهیم ذهنی رها می‌سازد. این علم، برخلاف علم حصولی که در معرض فراموشی و محدودیت است، از جنس شهود بی‌واسطه است و سالک را به سوی کمال معرفتی رهنمون می‌سازد.

بخش ششم: نقش سجده در تقویت اثرگذاری اذکار

تحلیل و تبیین

سجده، چونان شاه‌کلیدی زرین، هر قفل معنوی را می‌گشاید و با زدودن غرور و تکبر، ذاکر را برای دریافت فیض الهی آماده می‌سازد. ذکر در سجده، به‌ویژه اذکار سلوکی، با ایجاد موکل و هادی، سالک را به قرب الهی و رؤیت غیبی رهنمون می‌سازد.

وَاسْجُدْ وَاقْتَرِبْ ۩

(سوره العلق، آیه ۱۹: و سجده کن و به خدا نزدیک شو.)

توضیح تکمیلی

سجده، چونان آیینه‌ای صیقل‌یافته، غبار نفس را از دل سالک می‌زداید و او را به سوی نور قرب الهی هدایت می‌کند. این عمل، از منظر روان‌شناسی دینی، خودمحوری را کاهش داده و ارتباط با خدا را تقویت می‌کند.

بخش هفتم: اذکار نگه‌دارنده و محافظتی

تحلیل و تبیین

برخی اذکار، مانند چهارقل (سوره‌های الکافرون، الإخلاص، الفلق، و الناس)، تسبیحات چهارگانه، و آیه‌الکرسی، چونان سپری استوار، از ذاکر در برابر آسیب‌های معنوی و مادی محافظت می‌کنند.

اللَّهُ لَا إِلَٰهَ إِلَّا هُوَ الْحَيُّ الْقَيُّومُ ۚ لَا تَأْخُذُهُ سِنَةٌ وَلَا نَوْمٌ ۚ لَهُ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَمَا فِي الْأَرْضِ ۗ مَن ذَا الَّذِي يَشْفَعُ عِندَهُ إِلَّا بِإِذْنِهِ ۚ يَعْلَمُ مَا بَيْنَ أَيْدِيهِمْ وَمَا خَلْفَهُمْ ۖ وَلَا يُحِيطُونَ بِشَيْءٍ مِّنْ عِلْمِهِ إِلَّا بِمَا شَاءَ ۚ وَسِعَ كُرْسِيُّهُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ ۖ وَلَا يَئُودُهُ حِفْظُهُمَا ۚ وَهُوَ الْعَلِيُّ الْعَظِيمُ

(سوره البقرة، آیه ۲۵۵: خدا، جز او خدایی نیست، زنده و پاینده است، نه چرت او را فرا می‌گیرد و نه خواب، آنچه در آسمان‌ها و زمین است از آن اوست، کیست که جز به اذن او نزدش شفاعت کند، آنچه پیش روی آنهاست و آنچه پشت سرشان است می‌داند، و به چیزی از علم او احاطه ندارند مگر به آنچه او بخواهد، کرسی او آسمان‌ها و زمین را در بر گرفته و نگهداری آنها بر او دشوار نیست، و او والا و بزرگ است.)

توضیح تکمیلی

این اذکار، به دلیل پیوند عمیق با اسمای الهی و آیات قرآن کریم، چونان حصنی محکم، ذاکر را از گزند آسیب‌ها حفظ می‌کنند. آیه‌الکرسی، با جامعیت توحیدی خود، یکی از قوی‌ترین سپرهای معنوی است.

بخش هشتم: اذکار اقتداری و بازدارنده

تحلیل و تبیین

اذکار اقتداری، در صورت استفاده جمعی توسط امت اسلامی با رعایت شرایط شرعی، چونان نیرویی عظیم، توانایی ایجاد بازدارندگی در برابر دشمنان و دولت‌های متخاصم را دارند. این اذکار، در مراسم عبادی مانند نمازجمعه یا جماعت، می‌توانند اقتدار معنوی امت را تقویت کنند.

وَأَعِدُّوا لَهُم مَّا اسْتَطَعْتُم مِّن قُوَّةٍ وَمِن رِّبَاطِ الْخَيْلِ تُرْهِبُونَ بِهِ عَدُوَّ اللَّهِ وَعَدُوَّكُمْ

(سوره الأنفال، آیه ۶۰: و هر چه در توان دارید از نیرو و اسبان آماده بسیج کنید تا به وسیله آن دشمن خدا و دشمن خودتان را بترسانید.)

توضیح تکمیلی

این اذکار، چونان شمشیرهای نورانی، در حوزه سیاست دینی، هویت جمعی و مقاومت معنوی امت را تقویت می‌کنند. از منظر جامعه‌شناسی دینی، این اذکار با ایجاد همبستگی معنوی، امت اسلامی را در برابر تهدیدات خارجی استوار می‌سازند.

بخش نهم: اوراد سحر و طلسم در خدمت یا تخریب

تحلیل و تبیین

برخی اسما و آیات قرآن کریم، چونان ابزارهایی قدرتمند، در بستن یا گشودن طلسم و سحر کاربرد دارند و می‌توانند برای خدمت به مردم یا دفع بدخواهی دشمنان به کار روند. با این حال، استفاده از این ابزارها نیازمند مجوز فقهی و ولایی است تا از سوءاستفاده جلوگیری شود.

وَاتَّبَعُوا مَا تَتْلُو الشَّيَاطِينُ عَلَىٰ مُلْكِ سُلَيْمَانَ ۖ وَمَا كَفَرَ سُلَيْمَانُ وَلَٰكِنَّ الشَّيَاطِينَ كَفَرُوا يُعَلِّمُونَ النَّاسَ السِّحْرَ

(سوره البقرة، آیه ۱۰۲: و آنچه شیاطین در زمان پادشاهی سلیمان خواندند پیروی کردند، و سلیمان کفر نورزید، ولی شیاطین کفر ورزیدند و به مردم سحر آموختند.)

توضیح تکمیلی

استفاده از سحر و طلسم، چونان شمشیری دو لبه، تحت نظارت دقیق فقهی قرار دارد تا از تجاوز و سوءاستفاده جلوگیری شود. این ابزارها، در صورت استفاده مشروع، می‌توانند اقتدار معنوی امت را تقویت کنند.

بخش دهم: اذکار درمانی و تأثیرات روان‌شناختی

تحلیل و تبیین

اذکار ربوبی، چونان داروهایی الهی، اثرات درمانی بر اختلالات شخصیتی، تهاجمات روانی، و احساسات منفی دارند. این اذکار، با تجویز صحیح، می‌توانند به‌عنوان ابزارهایی تسکین‌دهنده عمل کنند.

الَّذِينَ آمَنُوا وَتَطْمَئِنُّ قُلُوبُهُم بِذِكْرِ اللَّهِ ۗ أَلَا بِذِكْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ

(سوره الرعد، آیه ۲۸: آنان که ایمان آورده‌اند و دل‌هایشان به یاد خدا آرام می‌گیرد، آگاه باش که با یاد خدا دل‌ها آرام می‌گیرد.)

توضیح تکمیلی

اذکار درمانی، با ایجاد آرامش درونی و تقویت ارتباط با خدا، چونان نسیمی خنک، روح و روان را تسکین می‌دهند. این اذکار، برخلاف روش‌های مادی، بدون عوارض جانبی عمل می‌کنند و به بهبود سلامت روان کمک می‌کنند.

جمع‌بندی و نتیجه‌گیری

ذکر الهی، چونان مشعلی فروزان، راه سالک را به سوی عوالم غیبی و قرب الهی روشن می‌سازد. این مقوله، با ابعاد عرفانی، روان‌شناختی، و اجتماعی خود، ابزارهایی قدرتمند برای رهایی از قفس ناسوت و اتصال به حقیقت الهی فراهم می‌آورد. اذکار سلوکی، محافظتی، اقتداری، و درمانی، هر یک چون گوهری در تاج سلوک معنوی، سالک را در مسیر کمال یاری می‌رسانند. با این حال، استفاده از این اذکار نیازمند نظارت فقهی، ممارست، و هدایت استادان کارآزموده است تا از انحراف و سوءاستفاده جلوگیری شود. این نوشتار، با ارائه تحلیلی علمی و فاخر، کوشید تا ظرفیت‌های معرفتی و عملی ذکر الهی را برای مخاطبان تحصیل‌کرده تبیین نماید.