متن درس

ذکر الهی: سیر معنوی از استغفار تا بسمله

برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۱۵۳)

مقدمه: اهمیت ذکر در سلوک معنوی

ذکر الهی، چونان کلیدی است که قفل‌های قلب را می‌گشاید و راه را برای سیر و سلوک معنوی هموار می‌سازد. این ابزار الهی، نه‌تنها وسیله‌ای برای پاکسازی نفس از آلودگی‌های گناه است، بلکه چونان نوری است که مسیر تعالی روح را روشن می‌کند. در این نوشتار، با تمرکز بر دو ذکر برجسته، یعنی استغفار مبتنی بر آیه شریفه آل‌عمران و ذکر بسم‌الله‌الرحمن‌الرحیم، به بررسی نقش این اذکار در فرآیند توبه، پاکسازی نفس، و ارتقای معنوی پرداخته می‌شود. این بررسی، با تکیه بر درس‌گفتارهای عالمان دینی، به‌گونه‌ای سامان یافته که هم برای پژوهشگران حوزه علوم دینی و هم برای سالکان طریق معرفت، راهنمایی جامع و عمیق ارائه دهد. ساختار این نوشتار، با افزودن عناوین تخصصی و توضیحات تفصیلی، به‌گونه‌ای طراحی شده که محتوایی منسجم و علمی را در قالبی فاخر و آکادمیک عرضه نماید.

بخش نخست: استغفار و توبه در پرتو آیه شریفه آل‌عمران

آیه شریفه آل‌عمران و نقش آن در استغفار

یکی از برجسته‌ترین اذکار در حوزه استغفار و توبه، آیه‌ای از قرآن کریم است که در سوره آل‌عمران آمده و راهنمایی روشن برای سالکان طریق توبه ارائه می‌دهد:

وَالَّذِينَ إِذَا فَعَلُوا فَاحِشَةً أَوْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ ذَكَرُوا اللَّهَ فَاسْتَغْفَرُوا لِذُنُوبِهِمْ وَمَنْ يَغْفِرُ الذُّنُوبَ إِلَّا اللَّهُ وَلَمْ يُصِرُّوا عَلَىٰ مَا فَعَلُوا وَهُمْ يَعْلَمُونَ

و کسانی که چون کار زشتی کنند یا بر خود ستم ورزند، خدا را یاد کنند و برای گناهانشان آمرزش خواهند و چه کسی جز خدا گناهان را می‌آمرزد و بر آنچه کرده‌اند، با آنکه می‌دانند، پافشاری نمی‌کنند (آل‌عمران، ۱۳۵).

این آیه، چونان آیینه‌ای است که چهره گناهکار را به او می‌نمایاند و او را به سوی یاد خدا و طلب آمرزش هدایت می‌کند. مداومت بر قرائت این آیه، نه‌تنها نفس را از آلودگی گناه پاک می‌سازد، بلکه چونان سپری است که سالک را از اصرار بر معصیت بازمی‌دارد. این ذکر، با ایجاد حالتی از پشیمانی و پریشانی در قلب، زمینه‌ساز تحولی درونی می‌شود که مقدمه‌ای برای سیر به سوی مراتب برتر معنوی است.

فراز کلیدی آیه و تأثیر آن بر ارتقای معنوی

در فراز «ذَكَرُوا اللَّهَ فَاسْتَغْفَرُوا لِذُنُوبِهِمْ» از آیه شریفه، توجه به خداوند متعال حالتی از پشیمانی را در دل توبه‌کننده برمی‌انگیزد. این پشیمانی، چونان بادی است که ابرهای گناه را از آسمان قلب می‌زداید و راه را برای نور معرفت هموار می‌سازد. چنین افرادی، پس از استغفار، برای ورود به مراتب عمیق‌تر ذکر، یعنی ذکر خفی و قلبی، آماده می‌شوند. این فرآیند، نشان‌دهنده سیری تدریجی است که از ذکر لفظی آغاز شده و به مراتب عمیق‌تر معنوی می‌رسد، جایی که نفس از بند گناه رها شده و قابلیت پذیرش اذکار برتر را می‌یابد.

لزوم آغاز از اذکار ابتدایی برای توبه

برای فردی که در دام گناه گرفتار است، آغاز سلوک معنوی با اذکار ابتدایی، چون استغفار، ضرورتی انکارناپذیر است. این اذکار، چونان آبی زلال، نفس را از آلودگی‌های گناه شست‌وشو می‌دهند و زمینه را برای ارتقا به مراتب برتر فراهم می‌سازند. بدون این پاکسازی اولیه، تلاش برای آوردن اذکار کمالی و برتر، چونان کاشتن بذری در خاک سنگلاخ است که به بار نمی‌نشیند. این رویکرد مرحله‌ای، استراتژی‌ای است که نفس را از چرخه گناه خارج کرده و به سوی کمال هدایت می‌کند.

نقش صلوات، تسبیح و استغفار به‌عنوان اذکار عام

صلوات، تسبیح و استغفار، چونان ابزارهایی عمومی و در دسترس، در پیشگیری و درمان گناه نقش‌آفرینی می‌کنند. این اذکار، در مواجهه با محیط گناه، چونان سپری محافظ عمل کرده و پس از وقوع معصیت، چونان مرهمی شفابخش، زمینه توبه را فراهم می‌آورند. این دوگانگی نقش، آنها را به عناصری کلیدی در مدیریت نفس تبدیل کرده است، چنان‌که سالک می‌تواند در هر دو حالت پیشگیری و درمان، از آنها بهره جوید.

جمع‌بندی بخش نخست

استغفار، به‌ویژه در پرتو آیه شریفه آل‌عمران، چونان دروازه‌ای است که سالک را به سوی پاکسازی نفس و ارتقای معنوی هدایت می‌کند. این اذکار ابتدایی، با ایجاد پشیمانی و تقویت یاد خدا، نفس را از اصرار بر گناه بازمی‌دارند و زمینه را برای ورود به مراتب عمیق‌تر ذکر فراهم می‌سازند. صلوات، تسبیح و استغفار نیز به‌عنوان ابزارهای عام، نقشی محوری در این فرآیند ایفا می‌کنند.

بخش دوم: بسم‌الله‌الرحمن‌الرحیم، ذکری جامع و حیات‌بخش

بسمله: ذکری عمومی برای تمامی سالکان

از مهم‌ترین اذکار عمومی که برای تمامی افراد مناسب است، ذکر «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» است که در قرآن کریم آمده است:

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ

به نام خداوند بخشنده مهربان (فاتحه، ۱).

این ذکر، چونان کلیدی است که درهای رحمت الهی را می‌گشاید و سالک را به سوی ذکر خفی هدایت می‌کند. برای آوردن این ذکر، طهارت و وضو شرط است و بی‌طهارت، چونان لمس آتش است که به روح آسیب می‌رساند. سالک باید در هنگام دم، بدون حرکت زبان، این ذکر را در دل خود جاری سازد و در بازدم نیز آن را تکرار کند، به‌گونه‌ای که در هر دم و بازدم، دو بسم‌الله آورده شود. این روش، چونان رقصی معنوی است که جسم و روح را در هماهنگی با ذکر الهی قرار می‌دهد. هرچه تنفس سریع‌تر باشد، ذکر تندتر و هرچه نفس‌ها عمیق‌تر باشد، ذکر کشیده‌تر می‌گردد. این ذکر، جمعیت قلب، صفا، نعمت و عزت را به ارمغان می‌آورد.

نقش بسمله در کارهای مهم و تقویت قدرت

هنگامی که سالک قصد انجام کاری مهم را دارد، ذکر بسمله چونان نیرویی است که اقتدار و استحکام را به او ارزانی می‌دارد. این ذکر، بخش اعظمی از قدرت درونی انسان را تأمین کرده و او را از بدخواهی دشمنان مصون می‌دارد. مداومت بر بسمله، چونان چراغی است که آینده را در خواب یا بیداری، به‌صورت اندیشاری یا دیداری، به سالک نشان می‌دهد و او را از اقداماتی که به شکست یا ناتمامی منجر می‌شود، بازمی‌دارد. این ذکر، اگر با مراقبت بر کردار روزانه همراه باشد، از خواب‌های پریشان و نفوذ شیطان در خواب جلوگیری می‌کند.

تمایز اسامی در بسمله و اهداف معنوی

هر جزء از ذکر بسمله، چونان گوهری است که به هدفی خاص پاسخ می‌دهد. کسی که در پی دولت و رفعت است، از «اسْمِ» آغاز می‌کند؛ آنکه قدرت می‌جوید، به «اللَّهِ» تمسک می‌ورزد؛ کسی که قصد شکستن طلسم را دارد، از «الرَّحْمَنِ» مدد می‌گیرد؛ و آنکه در جست‌وجوی معارف توحیدی است، به «الرَّحِيمِ» روی می‌آورد. این تمایز، بسمله را به ابزاری شخصی‌سازی‌شده برای نیازهای معنوی گوناگون تبدیل می‌کند، چنان‌که هر سالک می‌تواند با توجه به مقصد خود، از بخشی از این ذکر بهره جوید.

بسمله: کلیدی برای جلب توفیق الهی

ذکر بسمله، از بهترین اذکار برای جلب عنایت و توفیق الهی است. تکرار آن در صبحگاهان، دست‌کم هفت مرتبه، چونان نسیمی است که اسباب خیر را به‌سوی سالک می‌آورد. توفیق، چونان جریانی است که پدیده‌ها را به سوی مقصد هدایت می‌کند، و بسمله، مسیری کامل برای سیر وجودی است. این ذکر، نزدیک‌ترین راه به سعادت لقای حقیقی است و به‌تنهایی، چونان گنجی کامل، استجابت دعا و خواسته را به ارمغان می‌آورد.

بسمله: اسم ظاهر و صافی

بسمله، چونان آبی زلال است که سینه تمامی پدیده‌های عالم را صاف و نورانی می‌سازد. این ذکر، از اسمای حیات‌بخش و گوارا تشکیل شده و باید در لحظه‌لحظه عمر، به‌صورت استمراری جاری باشد. مداومت صبحگاهی بر آن، به‌ویژه چهل بار در چهل روز یا چهل اربعین، نورانیت دل و قرب باطنی را به ارمغان می‌آورد. همچنین، این ذکر، چونان آینه‌ای است که وقایع آینده را پیش از وقوع به سالک نشان می‌دهد.

بسمله: ذکری نزدیک به اسم اعظم

بسمله، ذکری است که تمامی اسما و صفات الهی را در خود جای داده و به اسم اعظم نزدیک است. این ذکر، برای هر کار، حل هر مشکل، رفع هر اضطراب، و برآورده شدن هر حاجت، کافی است و نیازی به ذکر دیگری ندارد. بسمله، چونان کلیدی است که قفل‌های بسته را می‌گشاید و در کشف رموز و فتح قلوب، بی‌همتاست.

تقویت اراده و رفع ضعف‌ها با بسمله

برای کسی که اراده‌ای ضعیف دارد یا در برابر گناه شکننده است، بسمله چونان دارویی است که قلب را شرح می‌دهد و قدرت و همت را مضاعف می‌سازد. این ذکر، ضعف‌ها، وسوسه‌ها و کم‌صبری را درمان کرده و سالک را به سوی تعادل درونی هدایت می‌کند.

حل مشکلات مقاوم با بسمله

اگر مشکلی مقاوم پیش روی سالک باشد، می‌تواند به آسمان روی کرده، دست‌ها را بالا برد و سه مرتبه بسمله بگوید. این روش، چونان شعاعی از نور الهی است که موانع را از میان برمی‌دارد، بدون نیاز به دعای مکمل.

جمع‌بندی بخش دوم

بسمله، چونان گوهری است که تمامی ابعاد سلوک معنوی را در بر می‌گیرد. این ذکر، از پاکسازی نفس و تقویت اراده تا جلب توفیق و حل مشکلات، نقشی بی‌بدیل ایفا می‌کند. مداومت بر آن، سالک را به سوی نورانیت، قرب الهی و کشف رموز هدایت می‌کند.

نتیجه‌گیری کلی

اذکار الهی، چون استغفار و بسمله، چونان دو بال‌اند که سالک را در آسمان معرفت به پرواز درمی‌آورند. استغفار، با پاکسازی نفس از گناه، زمینه را برای سیر معنوی فراهم می‌کند، و بسمله، چونان کلیدی جامع، تمامی درهای رحمت و توفیق را می‌گشاید. این اذکار، با رویکردی مرحله‌ای و استمراری، سالک را از ابتدایی‌ترین مراحل توبه تا مراتب عالی سلوک هدایت می‌کنند. مداومت بر این اذکار، نه‌تنها به نورانیت دل و قرب الهی می‌انجامد، بلکه قابلیت پیش‌بینی وقایع و حل مشکلات را نیز به ارمغان می‌آورد. این نوشتار، با تکیه بر درس‌گفتارهای عالمان دینی، تلاشی است برای ارائه راهنمایی جامع و علمی به پژوهشگران و سالکان طریق معرفت.