متن درس
ذکر الهی: کاوشی در اسماء ذاتی و فعلی خداوند
برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۱۵۸)
مقدمه
در گستره معارف الهی، ذکر اسماء خداوند متعال چونان چشمه‌ای زلال از دانش ربانی، سالکان طریق حقیقت را به سوی مراتب کمال رهنمون می‌سازد. این نوشتار، با تمرکز بر اسماء ذاتی و فعلی چون «اللَّه»، «الإِلَه»، «الرَّحْمَن» و «الرَّحِيم»، به تبیین عمیق شرایط، آثار و ویژگی‌های این اذکار در چارچوب تعالیم قرآنی و معارف اسلامی می‌پردازد. ساختار این اثر بر پایه عناوین و زیرعناوین تخصصی استوار است تا مخاطبان متخصص در حوزه الهیات و عرفان اسلامی، همچون پژوهشگران سطح دکتری، بتوانند از آن بهره‌مند گردند. هر بخش با توضیحات تفصیلی، تمثیلات ادبی و جمع‌بندی‌های دقیق همراه است تا محتوای درس‌گفتارها را به‌گونه‌ای منسجم و دانشگاهی ارائه نماید. این کاوش، همچون دریایی مواج از معانی، خواننده را به عمق اقیانوس توحید فرومی‌برد و او را با سوز عشق الهی آشنا می‌سازد.
بخش اول: شرایط و آثار ذکر «اللَّه»
ذکر «اللَّه» تنها برای کسی مناسب است که جز خدا دردی نداشته باشد، ناسوت را رها کرده و با عشق الهی زندگی کند. این ذکر برای عاشقی است که به فنا، تلاشی، بلا و دردمندی محبتی متصف است. ذکر «اللَّه» به‌عنوان اسم ذاتی خداوند، نیازمند رهایی کامل از تعلقات دنیوی و زیستن در حالت عشق ربوبی است. این عشق، همراه با پذیرش بلا و سوز درونی، سالک را به مراتب بالای یقین و وحدت رهنمون می‌شود. این شرط، بر ضرورت خلوص و انقطاع کامل از غیر خدا تأکید دارد، همچون درختی که ریشه‌هایش تنها در خاک توحید فرو رفته باشد.
آثار ذکر «اللَّه» برای سالک عاشق
ذکر «اللَّه» برای سالکی که در برابر سختی‌ها بی‌غم از تعلقات است، به یقین، کشف، رؤیت، فنا و وصول به حق منجر می‌شود. این ذکر، به دلیل سنگینی و عظمتش، سالک را از محدودیت‌های ناسوتی فراتر برده و به مراتب غیبی متصل می‌کند. رؤیت و کشف، به معنای شهود حقایق الهی، از نتایج این ذکر برای سالک عاشق است، همچون نوری که تاریکی‌های وجود را می‌شکافد و به روشنایی مطلق می‌رساند.
نادر بودن تجویز ذکر «اللَّه»
مربّی کارآزموده به‌ندرت این ذکر را تجویز می‌کند، زیرا تنها برای کسی مناسب است که به فنا رسیده و هیچ چیز در بساطش باقی نمانده باشد. تجویز این ذکر نیازمند تشخیص دقیق مربی از حال سالک است، زیرا این ذکر به دلیل شدت تأثیراتش، تنها برای نفوس آماده و متعالی مناسب است. این نکته، بر اهمیت هدایت استاد در سلوک تأکید دارد، همچون دریانوردی که تنها در دریای آرام به کشتی‌رانی می‌پردازد.
کفایت ذکر «اللَّه» به‌تنهایی
اسم ذاتی «اللَّه» ذکر کامل و تام است که قلب را تغذیه می‌کند و نیازی به ترکیب با ذکر دیگر ندارد. جامعیت این اسم، آن را به رزق اصلی قلب تبدیل می‌کند. این ویژگی، «اللَّه» را از سایر اذکار متمایز کرده و نشان‌دهنده خودکفایی آن در تأمین نیازهای معنوی است، همچون خورشیدی که به تنهایی آسمان را روشن می‌سازد.
| ذکر «اللَّه» اسم ذاتی ربوبی و از نام‌های عالی است که نمی‌شود ذکر آن را بدون وضو و طهارت داشت، وگرنه به ذکرپرداز آسیب وارد می‌کند. |
روش ادای ذکر «اللَّه» برای مبتدیان و مجربان
برای افراد مبتدی یا ضعیف در ناسوت، ذکر «اللَّه» با «یا» و به‌صورت مکرر (یا اَللّهُ یا اَللّهُ یا اَللّهُ) آورده می‌شود، اما برای سالک مجرب، به‌صورت پیوسته (اللَّه اللَّه اللَّه) ادا می‌گردد. این تفاوت، به تناسب ظرفیت ذاکر با سنگینی ذکر اشاره دارد. افزودن «یا» برای مبتدیان، بار سنگین ذکر را تعدیل کرده و آن را قابل‌تحمل می‌سازد، همچون پلی که عبور از رودخانه خروشان را آسان می‌کند.
آثار و مخاطرات ذکر «اللَّه»
این ذکر معرفت، رشد باطنی و حیرت می‌آورد، اما ناسوت ذاکر را متلاطم کرده و با افزایش انس، بلای آن سنگین‌تر می‌شود تا به عشق و وحدت منجر گردد. ذکر «اللَّه» با ایجاد تحولات عمیق باطنی، سالک را به مراتب وحدت و هيبت الهی می‌رساند، اما این فرآیند همراه با بلایای معنوی است که برای آزمودن خلوص او طراحی شده‌اند، همچون آتشی که طلا را خالص می‌سازد.
اقتدار ذکر «اللَّه»
صاحب این ذکر می‌تواند بدخواهان را تحت تأثیر قرار دهد، اما برخلاف اسمای جلالی، اثر آن فوری نیست. این ویژگی، بر اقتدار معنوی ذکر «اللَّه» تأکید دارد که به‌تدریج و با عمق‌بخشی به باطن ذاکر، او را به مرتبه‌ای می‌رساند که بر دشمنانش تأثیر می‌گذارد، اما این تأثیر تدریجی و عمیق است، همچون رودی که آهسته اما پیوسته کوه را می‌شوید.
لزوم طهارت در ذکر «اللَّه»
ذکر «اللَّه» بدون وضو و طهارت، به ذاکر آسیب می‌رساند. طهارت ظاهری و باطنی، شرط اساسی برای ورود به این ذکر است، زیرا آلودگی‌ها مانع از تأثیرگذاری آن شده و ممکن است به آشفتگی نفسانی منجر شوند، همچون آبی که تنها در ظرف پاک جاری می‌شود.
آثار ذکر «هُوَ اللهُ تَعالى»
این ذکر ضعف نفس را برطرف کرده و ذاکر را به عوالم غیبی می‌برد، به‌ویژه اگر به‌صورت خفی باشد. ذکر «هُوَ اللهُ تَعالى» با تقویت نفس و اتصال به غیب، سالک را به مراتب عالی معنوی رهنمون می‌کند. خفی بودن آن، این اثر را عمیق‌تر می‌سازد، همچون بادی که نامرئی اما قدرتمند درختان را تکان می‌دهد.
رازداری در ذکر «هُوَ اللهُ تَعالى»
در صورت معراج و اتصال به عوالم غیبی، نباید این ذکر را با دیگران در میان گذاشت، زیرا به کثرت آلوده می‌شود. حفظ خلوت و رازداری، از شرایط حفظ قداست و تأثیر این ذکر است. افشای آن، اثر معنوی‌اش را کاهش می‌دهد، همچون گوهری که در تاریکی پنهان می‌ماند تا درخششش حفظ شود.
| با ذکر «اللَّه»، تمام اسمای الهی یک‌جا حاصل می‌شود و ذاکر از هر ذکر دیگری بی‌نیاز می‌گردد. |
جمع‌بندی بخش اول
در این بخش، به بررسی عمیق ذکر «اللَّه» پرداختیم که چونان ستونی استوار در بنای توحید، سالک را به مراتب فنا و وصول رهنمون می‌سازد. شرایط سختگیرانه آن، آثار عظیمش و لزوم طهارت، همگی بر قداست و سنگینی این اسم دلالت دارند. این کاوش، زمینه را برای بررسی اذکار ترکیبی فراهم می‌آورد.
بخش دوم: اذکار ترکیبی بر پایه «اللَّه»
ذکر ترکیبی «رَبِّيَ اللَّهُ»
این ذکر در قرآن کریم آمده است: وَقَالَ رَجُلٌ مُؤْمِنٌ مِنْ آلِ فِرْعَوْنَ يَكْتُمُ إِيمَانَهُ أَتَقْتُلُونَ رَجُلًا أَنْ يَقُولَ رَبِّيَ اللَّهُ وَقَدْ جَاءَكُمْ بِالْبَيِّنَاتِ مِنْ رَبِّكُمْ وَإِنْ يَكُ كَاذِبًا فَعَلَيْهِ كَذِبُهُ وَإِنْ يَكُ صَادِقًا يُصِبْكُمْ بَعْضُ الَّذِي يَعِدُكُمْ إِنَّ اللَّهَ لَا يَهْدِي مَنْ هُوَ مُسْرِفٌ كَذَّابٌ (غافر / ۲۸). مردی مؤمن از خاندان فرعون که ایمان خود را نهان می‌داشت، گفت: آیا مردی را می‌کشید که می‌گوید پروردگار من خداست و به‌طور مسلم برای شما از جانب پروردگارتان دلایل آشکاری آورده و اگر دروغگو باشد، دروغش به زیان اوست و اگر راستگو باشد، برخی از آنچه به شما وعده می‌دهد به شما خواهد رسید؛ چراکه خدا کسی را که افراط‌کار دروغزن باشد، هدایت نمی‌کند. این ذکر، ترکیبی از اسم ذاتی و فعلی است که ایمان به توحید و انقطاع به خدا را در ذاکر نهادینه می‌کند.
آثار ذکر «رَبِّيَ اللَّهُ»
این ذکر قلب را زنده نگه می‌دارد و ذاکر را از تعلقات دنیوی و غیبی رها ساخته، رزق او را منحصر به «اللَّه» می‌کند. این ذکر، با تقویت توحید عملی، ذاکر را به انس انحصاری با خدا و بی‌نیازی از غیر او می‌رساند، همچون رودخانه‌ای که تنها به سوی دریا جریان دارد.
جامعیت ذکر «اللَّه»
با ذکر «اللَّه»، تمام اسمای الهی یک‌جا حاصل می‌شود و ذاکر از هر ذکر دیگری بی‌نیاز می‌گردد. جامعیت این اسم، آن را به منبعی جامع برای تمامی نیازهای معنوی تبدیل کرده و ذاکر را در تمام عوالم همراهی می‌کند. این ذکر، ذکرپرداز را در جایی تنها نمی‌گذارد. با توجه به جامع و کامل بودن این ذکر، ذکرپرداز با انس با ذکر «اللَّه» از هر ذکر دیگری فارغ می‌شود و می‌یابد که تمامی عوالم، خانه‌ی «اللَّه» و رزق «اللَّه» است و خودش نیز مهمان «اللَّه» می‌باشد و به غیر «اللَّه» گرفتار نمی‌شود و همه مهر یا قهر «اللَّه» است.
پیامد آلودگی باطنی در ذکر «اللَّه»
اگر این ذکر دل را خدایی نکند، نشانه خباثت باطنی است و ذاکر باید به تسبیح و رفع آلودگی‌ها بپردازد. این نکته، بر ضرورت تزکیه نفس پیش از ذکر تأکید دارد. آلودگی باطنی، مانع از تأثیرگذاری این ذکر شده و به قساوت قلب منجر می‌شود، همچون خاکی که آلوده باشد و بذر در آن نروید.
تأثیر ذکر «اللَّه» بر قلب
حضور خدا در دل، آن را نرم، سالم و مهربان می‌سازد، درحالی‌که فقدان آن به قساوت و سنگدلی منجر می‌شود. این اثر، نشان‌دهنده نقش ذکر در تلطیف عواطف و تقویت سلامت روانی و معنوی است، همچون بارانی که زمین سخت را نرم می‌کند.
جمع‌بندی بخش دوم
اذکار ترکیبی بر پایه «اللَّه»، همچون پلی به سوی توحید عملی، ذاکر را از کثرت به وحدت می‌رسانند. جامعیت این اسم و آثارش بر قلب، زمینه‌ساز تحولات عمیق باطنی است. این بخش، گذار به بررسی اسم «الإِلَه» را فراهم می‌آورد.
بخش سوم: تمایز و کاربرد ذکر «الإِلَه»
تمایز «الإِلَه» و «اللَّه»
قرآن کریم می‌فرماید: إِنَّمَا اللَّهُ إِلَٰهٌ وَاحِدٌ سُبْحَانَهُ (نساء / ۱۷۱). خداوند فقط معبودی یگانه است، منزه است. ذکر «الإِلَه» شرك را نفی می‌کند. «الإِلَه» به معنای معبود، بر توحید عبادی تأکید دارد و از «اللَّه» که اسم ذاتی است، متمایز است.
شرایط ذکر انشایی «الإِلَه»
این ذکر نیازمند ظرافت است تا ذاکر به شرک گرفتار نشود، زیرا هوای نفس می‌تواند معبود او گردد. این نکته، بر خطر شرک خفی و لزوم هوشیاری در ذکر انشایی تأکید دارد، همچون شمشیری دو لبه که نیاز به مهارت دارد.
تفاوت خفی و جلی در «الإِلَه» و «اللَّه»
«الإِلَه» نمی‌تواند ذکر خفی باشد، اما «اللَّه» چنین قابلیتی دارد. «الإِلَه» برای امور دنیوی و «اللَّه» برای امور ربوبی مؤثر است. این تمایز، به تفاوت در کارکرد و عمق تأثیر این دو اسم اشاره دارد. «الإِلَه» به امور ظاهری و «اللَّه» به تحولات باطنی مربوط است.
روش ادای ذکر «الإِلَه»
ذکر جلی «الإِلَه» باید رو به قبله و در نماز یا سجده باشد و به‌تنهایی کارایی ندارد، بلکه باید ترکیبی باشد. این شرایط، بر اهمیت رعایت آداب ظاهری و معنوی در ذکر جلی تأکید دارد، همچون نمازی که تنها در جهت قبله مقبول است.
| ذکر ترکیبی «يا اِلـهُ يا واحِدُ» برای ۷۷ مرتبه، ذاکر را محبوب همگان کرده و برای رفع تنهایی، یأس و ضعف مناسب است. |
کاربرد ذکر ترکیبی «يا اِلـهُ يا واحِدُ»
این ذکر برای ۷۷ مرتبه، ذاکر را محبوب همگان کرده و برای رفع تنهایی، یأس و ضعف مناسب است. این ذکر، با ایجاد جذابیت معنوی و تقویت روحیه، به ذاکر توان غلبه بر مشکلات نفسانی می‌دهد. این ذکر، حب و توان تسخیر و بطلان سحر می‌آورد.
ذکر «يا اِلـهَ الاَْلِهَةِ»
این ذکر برای ۱۰۸ مرتبه، تنها در بطلان سحر کاربرد دارد. این ذکر، به دلیل تمرکز بر نفی تأثیرات منفی، کاربرد اختصاصی در رفع سحر دارد.
جمع‌بندی بخش سوم
ذکر «الإِلَه»، همچون سپری در برابر شرک، توحید عبادی را تقویت می‌کند. تمایز آن با «اللَّه» و کاربردهای ترکیبی‌اش، نشان‌دهنده نقش آن در امور دنیوی است. این بخش، به کاوش اسماء رحمانی گذار می‌کند.
بخش چهارم: آثار و روش‌های ذکر «الرَّحْمَن» و «الرَّحِيم»
آثار ذکر «الرَّحْمَن»
صاحب این ذکر در نفس خویش صاحب اقتدار و حکم و دولت می‌شود و خلق برای او انقیاد دارند و دیگران به خواسته‌ها و گفته‌های او؛ هرچه باشد، عمل می‌کنند و کسی نمی‌تواند با او مخالفت کند؛ بدون آنکه به ظلم و ستمی آلوده شود یا بخواهد قلدری و استکبار و زور و نیروی تهاجمی یا بازدارنده داشته باشد. اقتدار متخلق به این اسم، حقی است و خلق نسبت به او انقیاد دارند. همچنین تلطیف و نرمی قلب از دیگر آثار مهم آن است. وفق امور و توفیق بر انجام سریع کارها و موفقیت و گشایش در کار و هماهنگ‌شدن آن، یکی دیگر از آثار «الرَّحْمَن» است. مداومت بر اسم «الرَّحْمَن» به معنای «فراخ رحمت‌ورز»، دولت، کشف و سیر نفسی می‌آورد؛ چراکه این اسم از اسمای دولتی است. این ذکر اقتدار، انقیاد خلق و تلطیف قلب را به همراه دارد و وفق امور و موفقیت را تسهیل می‌کند.
ذکر «الرَّحِيم» و جلب توفیق
مداومت بر ذکر «الرَّحِيم» سبب جلب توفیق می‌گردد؛ یعنی رفع التهاب و اضطراب از نفس می‌کند و وسواس را درمان می‌نماید و فرد را داراي تقوا و پرهیزکاری می‌نماید. سنگینی و ثقل «الرَّحِيم» در صورتی است که به تنهایی مورد استفاده قرار گیرد. کسانی که می‌خواهند آن را ذکر قرار دهند، در ابتدا باید آن را به صورت ترکیبی مصرف کنند و پس از مدتی که خواستند بر آن مداومت داشته باشند، آن را به صورت انفرادی می‌آورند. می‌توان ذکر «الرَّحْمَن» را با «الرَّحِيم» گفت. مداومت بر «الرَّحِيم» اضطراب، وسواس و التهاب را رفع کرده و تقوا و پرهیزکاری را تقویت می‌کند.
روش ادای «الرَّحِيم»
این ذکر در ابتدا باید ترکیبی باشد و پس از مدتی به‌صورت انفرادی ادا شود. این روش، به تدریجی بودن فرآیند تأثیرگذاری ذکر و نیاز به آمادگی ذاکر اشاره دارد، همچون نهالی که گام به گام رشد می‌کند.
ذکرهای حبّی مرتبط با «الرَّحِيم»
اذکاری مانند «يا مُحِبٌّ»، «يا حَبيبٌ»، «يا مَحْبُوبُ»، «يا رَفيقُ»، «يا شَفيقُ»، «يا عَطُوفُ»، «يا مُونِسُ» و «يا أَنيسُ»، برای ذاکری که با «الرَّحِيم» انس دارد، مناسب است، اما ممکن است ناسوت او را تخریب کند. این اذکار، با تقویت محبت، تحولات عمیقی در ذاکر ایجاد می‌کنند که ممکن است با چالش‌های ناسوتی همراه باشد. این چند ذکر اگر به صورت انشایی گفته شود، ناسوت ذکرپرداز را تخریب می‌کند و نباید از آن خوف داشت. کسی‌که آن را محکم می‌گوید، محکم نیز ریزش می‌یابد، مگر آنکه شرك در عبادت و ذکر داشته باشد که شرك در ذکر، سرطان غیرقابل درمان ذکر و موجب عدم استجابت دعا و فاقد اثر گشتن ذکر است.
خطر شرک در ذکر
شرک در ذکر، مانند سرطان، اثر آن را باطل کرده و استجابت دعا را مانع می‌شود. این نکته، بر لزوم خلوص نیت و پرهیز از شرک در عبادت تأکید دارد، همچون بیماری که جسم را از درون نابود می‌کند.
| اسم «الرَّحِيم» در شکست نفس اماره و سركشی‌های آن مؤثر است. |
شفابخشی «الرَّحِيم»
این ذکر، سینه‌ها را شفا داده و اعتیاد به گناه را درمان می‌کند. قرآن کریم می‌فرماید: إِنَّ النَّفْسَ لَأَمَّارَةٌ بِالسُّوءِ إِلَّا مَا رَحِمَ رَبِّي إِنَّ رَبِّي غَفُورٌ رَحِيمٌ (یوسف / ۵۳). نفس به‌قطع به بدی امر می‌کند، مگر کسی را که خدا رحم کند؛ زیرا پروردگار من آمرزنده ویژه مهرپرداز است. این آیه، نقش «الرَّحِيم» در مهار نفس اماره و درمان امراض نفسانی را تأیید می‌کند. ذکر «الرَّحِيم» چنان‌چه به تنهایی استفاده شود، باعث تلطیف سِرّ و ترقیق دل و صافی‌شدن آن می‌گردد و در پی صفای دل، آنچه رخ می‌دهد رونق دل و سُرور آن است تا به سِرّ دل می‌رسد و به معرفت ربوبی و وصول به رب می‌انجامد. «الرَّحِيم» سبب شفاى صدور و سینه‌ها می‌شود و اسقام، امراض و مشکلات نفسی را بهبود می‌بخشد. کسی‌که به گناهی اعتیاد دارد و نمی‌تواند عصيانی را که در اوست، از نفس خود جدا سازد با مداومت بر این ذکر، توان غلبه بر آن گناه را می‌یابد.
ترکیب «يا رَحْمَنُ يا رَحِيمُ»
اگر «الرَّحِيم» با «الرَّحْمَن» به صورت «يا رَحْمَنُ يا رَحِيمُ» گفته شود، جمع میان دنیا و آخرت است و هم غنای ظاهر و هم غنای باطن را در پی دارد؛ یعنی هم اقتدار، دولت و مُلک و هم امور معنوی همچون معرفت، نبوت، امامت و ولایت می‌آورد. مداومت بر ذکر «الرَّحِيم» موجب صفا، عطوفت و افتادگی و قوّت قلب می‌شود. تپش قلب را کم، ضربان قلب را و تپش قلب و ضربان نامنظم دارند، مناسب و بهبودی‌دهنده است. این ترکیب، با ایجاد تعادل بین اسمای رحمانی و رحیمی، ذاکر را به غنای ظاهری و باطنی می‌رساند.
آثار جسمانی و روانی «الرَّحِيم»
ذکر «الرَّحِيم» اضطراب، استرس، تنیدگی، دلهره، وسواس، شک و تخیل را می‌زداید. کسی‌که فراوان شک می‌کند و بسیار شکّاک است و خیّلات فراوانی دارد یا در خواب و بیداری به تمثّلات خیالی و توهمات مبتلاست با استفاده از این اسم می‌تواند از آن رهایی یابد. این ذکر تپش قلب، اضطراب، وسواس و توهمات را کاهش داده و به صفا و عطوفت منجر می‌شود. این اثر، نقش درمانی ذکر در بهبود سلامت روان و جسم را نشان می‌دهد.
رؤیت و طمأنینه با «الرَّحِيم»
کسانی که با اسم «الرَّحِيم» انس دارند صاحب رؤیت، خلوت و طمأنینه می‌شوند و همچون فرشتگان بُرد و جهش پیدا می‌کنند. این اسم در ویژگی رؤیت‌ها مؤثر است؛ به‌گونه‌ای که صاحب این اسم مزه و طعمی متفاوت از دیگر صاحبان رؤیت که واجد این اسم نیستند، دارد و ارتزاق رحیمی به رزق او وارد می‌شود. غذای رحیمی طول عمر و سلامت می‌آورد و بیماری، اضطراب، غم، اندوه و گرفتاری را می‌زداید. ذاکر این اسم، صاحب رؤیت و طمأنینه شده و رزق رحیمی دریافت می‌کند. این ویژگی، به تأثیر این ذکر در ایجاد شهود معنوی و آرامش درونی اشاره دارد.
هرس دل با «الرَّحِيم»
اگر انسان بتواند از اسم رحیمی بهره برد بسیاری از ناکامی‌ها و ناآرامی‌ها از دل او برداشته می‌شود و مانند هرس درختان است که شاخه‌های زاید را می‌چیند. البته اگر روش ذکرپرداز به‌گونه‌ای باشد که به زیان آخرت او باشد، وی در اثر این ذکر، به سبب برخورد با بازدارنده‌هایی مانند فقر و بلایی همچون شکسته‌شدن استخوان پا از مسیر انحرافی خود بازگردانده می‌شود. این امر به‌ویژه در کسانی که تکاثر و زیاده‌طلبی دارند و کثرت‌گرا می‌باشند و نخوت و نکبت در میان آنان است، بیشتر دیده می‌شود. این ذکر چنان سنگین است که گاه حتی آبرو را از ذکرپرداز می‌گیرد و برای او مشکل حیثیتی پیش می‌آورد. شایان ذکر است هرس دل با این اسم، به قصد انشا و به گفتن آن به تعداد خاص و همراه با برخی از اسمای تحت دولت آن نیاز دارد. ذکر یادشده حیات قلب می‌آورد و چشمه‌ای کوثر در جان ذاکر پیدا برای دریافت آن دانش ندارد. این ذکر، مانند هرس درختان، زوائد نفسانی را حذف کرده و سلامت و طول عمر را به ارمغان می‌آورد. این تشبیه، بر نقش اصلاحی ذکر در پالایش نفس و حذف موانع معنوی تأکید دارد.
مخاطرات ذکر «الرَّحِيم»
«الرَّحِيم» ختم اسمای الهی است و کسی‌که بر آن مداومت نماید به غربت مبتلا می‌شود و در عین حال که همه او را دوست دارند، هیچ‌کس با او نمی‌ماند. «الرَّحِيم» اسمی سنگین است که مصرف آن نیازمند ترکیب با اسمای لطیفی است. ترکیب آن در «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيم» به خاطر جمعیت «اللَّه» به آن تعادل می‌بخشد و از دوز سنگین آن می‌کاهد. این ذکر برای افراد زیاده‌طلب ممکن است به مشکلات حیثیتی منجر شود. این نکته، بر ضرورت تناسب ذکر با حال ذاکر و پرهیز از تکاثر تأکید دارد.
روش مداومت بر «الرَّحِيم»
مداومت طولانی‌مدت و چندساله بر اسم «الرَّحِيم» و ذکر «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيم يا رَحْمَنُ يا رَحِيمُ يا رَحِيمُ يا رَحِيمُ رَحِيمًا رَحِيمًا» به حسب استعداد ذکرپرداز و قدرت ذکر او در بسته‌های سه تایی، شش تایی، نه‌تایی، دوازده تایی و بیست و چهار تایی مصرف می‌شود و ذکرپرداز را صاحب تمکین و متخلق به اسمای الهی می‌سازد. این روش، به تدریجی بودن و تنظیم‌شده بودن فرآیند ذکر برای دستیابی به تمکین معنوی اشاره دارد.
جمع‌بندی بخش چهارم
اسماء «الرَّحْمَن» و «الرَّحِيم»، همچون دو بال پرواز به سوی رحمت الهی، اقتدار، صفا و شفا را به ذاکر اعطا می‌کنند. آثار درمانی و مخاطراتشان، بر لزوم تعادل و خلوص تأکید دارند. این بخش، کل کتاب را به نتیجه‌گیری می‌رساند.
نتیجه‌گیری و جمع‌بندی کل کتاب
ذکر اسماء الهی، به‌ویژه «اللَّه»، «الإِلَه»، «الرَّحْمَن» و «الرَّحِيم»، ابزارهایی قدرتمند برای تعالی معنوی و رفع موانع نفسانی و دنیوی هستند. «اللَّه» به‌عنوان اسم ذاتی، جامعیت و کفایت مطلق داشته و برای سالک واصل به فنا مناسب است. «الإِلَه» با تأکید بر توحید عبادی، در امور دنیوی و رفع موانع مانند سحر مؤثر است. «الرَّحْمَن» اقتدار و موفقیت، و «الرَّحِيم» صفا، تقوا و شفای نفسانی را به ارمغان می‌آورد. آیات قرآنی بر اهمیت این اذکار تأکید دارند. رعایت شرایط، طهارت و هدایت مربی کارآزموده، از الزامات این مسیر است. این اذکار، با ایجاد تعادل بین دنیا و آخرت، ذاکر را به سوی معرفت، ولایت و وصول به حق هدایت می‌کنند، مشروط بر خلوص و تناسب با حال ذاکر. این اثر، همچون باغی پربار از معارف، خواننده را به تأمل در عمق توحید دعوت می‌کند.
| با نظارت صادق خادمی |