متن درس

ذکر الهی: تأملی در اسمای فعلی و آثار عرفانی آن

برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۱۶۹)

مقدمه: اسمای فعلی، دروازه‌ای به سوی قرب الهی

در منظومه عرفان اسلامی، اسمای الهی چونان چشمه‌های زلال معرفت، سالک را به سوی حقیقت ربوبی رهنمون می‌سازند. اسمای فعلی، به‌ویژه «الفَاعِلُ» و «الفَعّالُ»، با تأکید بر کنش‌گری بی‌مانند الهی، نقشی بی‌بدیل در تحول وجودی سالک ایفا می‌کنند. این اسما، چونان کلیدی آسمانی، درهای بسته نفوس را می‌گشایند و راه را برای رفع موانع ناسوتی و معنوی هموار می‌سازند. در این نوشتار، با رویکردی علمی و آکادمیک، آثار و کاربردهای این اسما در سلوک عرفانی بررسی می‌شود. تمامی نکات و جزئیات درس‌گفتارهای عرفانی، با شرح و تفصیل، در قالبی فاخر و دانشگاهی ارائه شده تا برای مخاطبان متخصص، محتوایی جامع و ژرف فراهم آید. این متن، چونان آیینه‌ای صیقلی، بازتاب‌دهنده نور معرفت الهی است که سالک را به سوی کمال و قرب رهنمون می‌سازد.

بخش نخست: تبیین اسمای فعلی و جایگاه قرآنی آن

ارجاع قرآنی به اسم «الفَاعِلُ»

قرآن کریم، در توصیف کنش‌گری مطلق الهی، می‌فرماید:

وَكُنَّا فَاعِلِينَ

(سوره انبیاء، آیه ۷۹: و ما کننده بودیم).

این آیه، چونان مشعلی فروزان، بر قدرت بی‌کران الهی در فعل و کنش تأکید دارد. اسم «الفَاعِلُ»، به عنوان صفتی از صفات فعل الهی، بیانگر کنش بی‌واسطه پروردگار در نظام هستی است. این ویژگی، در عرفان عملی، مبنای ذکر «یا فاعِلُ» قرار گرفته و سالک را به سوی رفع موانع وجودی و تحول درونی هدایت می‌کند. این اسم، چونان نسیمی الهی، پراکندگی‌های نفس را می‌زداید و دل را به سوی وحدت و تمرکز رهنمون می‌سازد.

ویژگی اطلاقی اسمای «الفَاعِلُ» و «الفَعّالُ»

اسمای «الفَاعِلُ» و «الفَعّالُ»، به عنوان اسمای فعلی اطلاقی، برای خواسته‌های وسیع و غیرمتعارف به کار می‌روند. این اسما، در امور عادی، با دیگر اسمای الهی ترکیب شده و انعطاف‌پذیری عرفانی خود را نشان می‌دهند. قرآن کریم در این باره می‌فرماید:

اللَّهُ يَفْعَلُ مَا يَشَاءُ

(سوره بقره، آیه ۲۵۳: خداوند آنچه بخواهد انجام می‌دهد).

این آیه، چونان گواهی آسمانی، بر گستردگی و شمولیت فعل الهی دلالت دارد. ترکیب این اسما با دیگر اسما، مانند کلیدی است که قفل‌های گوناگون نیازهای سالک را می‌گشاید و او را در مسیرهای متنوع سلوک یاری می‌رساند.

بخش دوم: ترکیبات ذکر و آثار عرفانی آن

ذکر «یا فاعِلُ یا فَعّالُ» و رفع پراکندگی

ذکر «یا فاعِلُ یا فَعّالُ»، که در دعای جوشن کبیر (فراز ۸۱) آمده، برای افرادی که دچار پراکندگی، سرگردانی، خمودگی، ناامیدی، بی‌کاری یا ناتوانی هستند، چونان دارویی شفابخش عمل می‌کند. این ذکر، پراکندگی و سستی را در امور ناسوتی، معنوی، علمی و کرداری، به گونه‌ای بی‌صدا و بدون تظاهر، برطرف می‌سازد. این اثر، چونان نسیمی لطیف، دل را از آشوب‌های درونی می‌رهاند و تمرکز و اراده را به سالک بازمی‌گرداند.

ترکیب این دو اسم، نشان‌دهنده شدت و تأکید بر فعلیت الهی است. «الفَاعِلُ» به کنش‌گری مطلق و «الفَعّالُ» به مبالغه در این کنش‌گری اشاره دارد. این ترکیب، سالک را به سوی درک عمیق‌تر فعل الهی هدایت کرده و او را از یأس و پراکندگی به سوی نور امید و وحدت رهنمون می‌سازد.

ذکر «یا فَعّالٌ لِما یُرِیدُ» و قدرت درمانی

ذکر «یا فَعّالٌ لِما یُرِیدُ»، که در دعای جوشن کبیر (فراز ۷۸) ذکر شده، برای درمان بیماری‌های صعب‌العلاج، مانند سرطان، و نیز بیماری‌های روانی و قلبی، مانند وسواس، بددلی و سوءظن، مؤثر است. این ذکر، چونان شمشیری الهی، موانع جسمانی و نفسانی را درهم می‌شکند و با قدرت فعل الهی، امنیت و آرامش را به سالک بازمی‌گرداند.

با این حال، استفاده از این ذکر نیازمند راهنمایی استاد کارآزموده است تا زمان، مکان و شیوه اجرای آن به درستی تعیین شود. این امر، چونان نقشه‌ای دقیق، سالک را از خطاها در مسیر سلوک حفظ می‌کند و آثار مثبت ذکر را به کمال می‌رساند.

ذکر «یا فَعّالُ یا قَهّارُ» و مقابله با دشمن

برای مقابله با دشمنی غدار، ذکر «یا فَعّالُ یا قَهّارُ» توصیه شده است. این ذکر، با پیوند قدرت قهاریت الهی با فعلیت آن، چونان صاعقه‌ای آسمانی، دشمن را به مخمصه دچار می‌کند. با این حال، اگر ذکرپرداز خود آلوده به ستم باشد، این ذکر ممکن است به او آسیب رساند. از این رو، توبه، استغفار و ذکر تسبیح پیش از اجرای این ذکر، چونان سپری معنوی، سالک را از آسیب‌های احتمالی حفظ می‌کند.

ذکر «یا فَعّالُ یا لَطِیفُ» و صیقل نفس

ذکر «یا فَعّالُ یا لَطِیفُ»، با ایجاد صفا، لطافت و گشایش روحی، نفس را چونان آیینه‌ای صیقلی می‌سازد و سالک را بدون زحمت اکتسابی به دانش‌ها و آگاهی‌های فراوان می‌رساند. قرآن کریم در این باره می‌فرماید:

اللَّهُ لَطِيفٌ بِعِبَادِهِ

(سوره شوری، آیه ۱۹: خداوند نسبت به بندگانش لطیف است).

این ذکر، به‌ویژه اگر در خلوت، تاریکی، سجده، بدون صدا و با طهارت و وضو گفته شود، نفس را به سوی لطافت و صفا هدایت می‌کند. این شیوه، چونان جویباری زلال، قلب را از زنگارهای مادی می‌زداید و به سوی دریافت معارف باطنی رهنمون می‌سازد.

پس از مدتی، این ذکر به «یا لَطِیفُ یا فَعّالُ» تغییر می‌یابد که دل را بازتر و حافظه را توانمندتر می‌سازد. این تحول، چونان گلی که در بهار شکوفا می‌شود، نشان‌دهنده پیشرفت سالک در مسیر سلوک است.

بخش سوم: سلوک عرفانی و تخلق به اسمای فعلی

تخلق به اسم «الفَعّالُ»

برای کسب توفیق، جلب خیرات معنوی و سعه صدر، سالک باید به اسم «الفَعّالُ» متخلق شود و صفات خلقی منفی را از خود بزداید. این فرآیند، چونان باغبانی که شاخه‌های زائد را هرس می‌کند، نفس را از موانع آزاد ساخته و به سوی کمال هدایت می‌کند. تخلق به این اسم، سالک را با فعل الهی هماهنگ کرده و او را به سوی دریافت خیرات معنوی رهنمون می‌سازد.

ذکر «فَعّالٌ لِما یُرِیدُ» و بلاپذیری

ذکر «فَعّالٌ لِما یُرِیدُ» و «یا مَنْ هُوَ فَعّالٌ لِما یُرِیدُ»، که در دعای جوشن کبیر (فراز ۷۸) آمده، مصیبت و بلا به همراه دارد و برای سالکانی مناسب است که تحمل سختی‌های الهی را دارند. قرآن کریم در این باره می‌فرماید:

وَلَنَبْلُوَنَّكُمْ بِشَيْءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَالْجُوعِ

(سوره بقره، آیه ۱۵۵: و قطعاً شما را با چیزی از ترس و گرسنگی می‌آزماییم).

این بلاها، چونان شلاق‌های الهی، برای تهذیب نفس و قرب به خدا ضروری‌اند. با این حال، استفاده از این ذکر برای دفع ظالم، اگرچه مؤثر است، ممکن است معنویت قربی را کاهش دهد. این امر، چونان شمشیری دو لبه، نیازمند نیت خالص و احتیاط در کاربرد است.

رؤیت فعل الهی و آثار آن

مداومت بر اذکار فعلی، سالک را به درک حقیقت و مغز فعل الهی هدایت می‌کند. این رؤیت، چونان نوری که از پس ابرها می‌درخشد، نور چشم را افزایش داده، قلب را تقویت کرده و صفا و گشایش باطنی را مضاعف می‌سازد. قرآن کریم در این باره می‌فرماید:

يَفْعَلُ اللَّهُ مَا يَشَاءُ

(سوره آل‌عمران، آیه ۴۰: خداوند آنچه بخواهد انجام می‌دهد).

این درک، سالک را از ظاهر پدیده‌ها به باطن آن‌ها رهنمون ساخته و او را قادر می‌سازد تا ندای باطنی اشیا را از ورای ماده بشنود. این حالت، چونان دریچه‌ای به سوی عالم معنا، قلب را به سوی کمال و نور هدایت می‌کند.

بخش چهارم: جمع‌بندی و نتیجه‌گیری

اسمای فعلی «الفَاعِلُ» و «الفَعّالُ»، چونان ستارگانی در آسمان عرفان اسلامی، راه سالک را به سوی قرب الهی روشن می‌سازند. این اسما، با تأکید بر کنش‌گری بی‌مانند الهی، ابزارهایی قدرتمand برای رفع پراکندگی، ناامیدی، بیماری‌ها و موانع ناسوتی و معنوی ارائه می‌دهند. ترکیب‌های مختلف این اذکار، از «یا فَعّالٌ لِما یُرِیدُ» تا «یا فَعّالُ یا لَطِیفُ»، با توجه به نیازهای سالک، از درمان بیماری‌های صعب‌العلاج تا گشایش معرفتی و صیقل نفس را در بر می‌گیرند.

با این حال، استفاده از این اذکار نیازمند طهارت، توبه و راهنمایی استاد کارآزموده است تا آثار مثبت آن به طور کامل محقق شود. این نوشتار، با تکیه بر آیات قرآن کریم و ارجاعات معتبر، راهنمایی جامع برای متخصصان عرفان و الهیات ارائه داده و بر اهمیت ذکر در دستیابی به قرب الهی تأکید دارد. این مسیر، چونان جویباری زلال، سالک را از ظلمات نفس به سوی نور معرفت رهنمون می‌سازد.