متن درس
ذکر الهی: بازنمایی و تحلیل اذکار «السبوح القدوس» و «السلام»
برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۱۷۷)
دیباچه
اذکار الهی، چونان چلچراغ‌هایی در آسمان معرفت، راه سالکان را به سوی حقیقت مطلق روشن می‌سازند. در این میان، «سُبُّوحٌ قُدُّوسٌ» و «السَّلامُ»، دو گوهر درخشان از اسماء حسنی الهی، با ریشه‌های عمیق قرآنی و معارف توحیدی، جایگاهی بی‌همتا در نظام عرفانی اسلام دارند. این اذکار، نه‌تنها ابزارهایی برای تهذیب نفس و تقویت بنیه معنوی‌اند، بلکه چونان کلیدی برای گشودن درهای شهود و قرب الهی عمل می‌کنند. ذکر «سُبُّوحٌ قُدُّوسٌ» با تأکید بر تنزیه و تقدیس ذات باری‌تعالی، قلب را از زنگارهای نفسانی می‌زداید و سالک را به سوی بیداری باطنی و دریافت انوار الهی رهنمون می‌سازد. ذکر «السَّلامُ» نیز، با تمرکز بر صلح و سلامت باطنی و ظاهری، انسان را به تعادل و کمال وجودی هدایت می‌کند. این نوشتار، با بازنمایی و تحلیل درس‌گفتارهای عالمان دینی، به بررسی این دو ذکر از منظری علمی، فاخر و دانشگاهی می‌پردازد. متن حاضر، ویژه پژوهشگران حوزه الهیات و عرفان اسلامی تدوین شده و با بهره‌گیری از آیات قرآن کریم و تحلیل‌های تفصیلی، درصدد است تا ابعاد معنوی، روانی و اجتماعی این اذکار را به‌گونه‌ای منسجم و عمیق کاوش نماید.
بخش نخست: ذکر «سُبُّوحٌ قُدُّوسٌ» و آثار معنوی آن
ماهیت و جایگاه ذکر «سُبُّوحٌ قُدُّوسٌ»
ذکر «سُبُّوحٌ قُدُّوسٌ»، که ریشه در آیه ۲۳ سوره الحشر قرآن کریم دارد، یکی از اسماء حسنی الهی است که بر تنزیه و تقدیس ذات باری‌تعالی دلالت می‌کند. این ذکر، قلب را به مثابه آیینه‌ای صیقل‌یافته، برای بازتاب انوار الهی آماده می‌سازد. در قرآن کریم آمده است:
هُوَ ٱللَّهُ ٱلَّذِي لَآ إِلَٰهَ إِلَّا هُوَ ٱلْمَلِكُ ٱلْقُدُّوسُ ٱلسَّلَٰمُ
اوست خدا که جز او معبودی نیست، پادشاه، قدوس، سلام.
این آیه، صفت «قدوس» را به‌عنوان جلوه‌ای از تنزیه الهی معرفی می‌کند که قلب را از آلودگی‌های نفسانی پاک کرده و به سوی حقیقت توحید رهنمون می‌سازد.
آثار مداومت بر ذکر «سُبُّوحٌ قُدُّوسٌ»
مداومت بر این ذکر، چونان جریانی زلال، نفس را از تعلقات مادی رها ساخته و به سوی بی‌نیازی و صمدیت هدایت می‌کند. این فرآیند، که با انکسار خلقی و انزوای روحی همراه است، سالک را به مقام وابستگی کامل به ذات الهی می‌رساند. با این حال، این ذکر برای کسانی که فاقد آمادگی معنوی، قرب و انس با حق‌اند، ممکن است به تشتت باطنی و حیرت منجر شود. این امر، نشان‌دهنده عمق و شدت تأثیر این ذکر است که نیازمند تهذیب نفس و رهایی از تعلقات دنیوی است.
محدودیت‌ها و شرایط ذکر «سُبُّوحٌ قُدُّوسٌ»
این ذکر، چونان شمشیری دو لبه، تنها برای کسانی مناسب است که از همه‌چیز فارغ شده‌اند. عدم آمادگی معنوی ممکن است به تخریب زندگی ذاکر منجر شود، زیرا این ذکر با نفی مظاهر غیرالهی، سالک را به سوی فنای فی‌الله سوق می‌دهد. از این‌رو، رعایت آداب معنوی و رهایی از تعلقات، شرط لازم برای بهره‌مندی از آثار این ذکر است.
تفاوت ذکر جلی و خفی
ذکر جلی «سُبُّوحٌ»، که با تلفظ صوتی ادا می‌شود، نفس را از آلودگی‌های مادی پاک کرده و باطن را صیقل می‌دهد. این ذکر، حضور خلقی را به ارمغان می‌آورد و سالک را در مراتب ظاهری سلوک تقویت می‌کند. در مقابل، ذکر خفی «قُدُّوسٌ»، که در عمق قلب جاری می‌شود، به مثابه کلیدی برای گشودن درهای حضور حقی و ذاتی است و برای محبوبان الهی که به مراتب عالی توحید رسیده‌اند، مناسب است.
آثار ذکر تقدیسی «سُبُّوحٌ قُدُّوسٌ رَبَّنَا وَرَبَّ الْمَلَائِكَةِ وَالرُّوحِ»
این ذکر، که با همراهی موکّلان غیبی همراه است، چونان سپری الهی، ذاکر را در برابر خطرات و بدخواهان حفظ می‌کند. مداومت بر آن، موکّلی را برای ذاکر به ارمغان می‌آورد که از او در برابر بلایای مادی و معنوی صیانت می‌کند. این حمایت، با آیه ۱۱ سوره الرعد قرآن کریم همخوانی دارد:
لَهُۥ مُعَقِّبَٰتٌ مِّنۢ بَيْنِ يَدَيْهِ وَمِنْ خَلْفِهِۦ يَحْفَظُونَهُۥ مِنْ أَمْرِ ٱللَّهِ
برای او فرشتگانی است که به امر خدا از پیش و پس او را حفظ می‌کنند.
این آیه، وجود موجودات نگهبان را تأیید می‌کند که با ذکر الهی فعال می‌شوند و ذاکر را در برابر پیشامدهای خطرناک، چون آتش‌سوزی یا غرق شدن، مصون می‌دارند.
آثار آرامش‌بخش و معرفتی
این ذکر، چونان نسیمی روح‌افزا، آرامش و سکون باطنی را به ذاکر ارزانی می‌دارد. قوت قلب، معرفت، رؤیت غیبی، کرامت، الهام و نبوت انبایی از جمله مواهبی است که از طریق مداومت بر این ذکر حاصل می‌شود. این آثار، قلب را به مثابه چراغی نورانی، برای دریافت انوار الهی آماده می‌سازد.
کاربردهای عملی و شرایط ادای ذکر
ذکر تقدیسی برای دفع بلا، مرگ و دستیابی به قرب ملائکه و اهل سماوات مؤثر است، مشروط به رعایت آداب عبادی چون اقامه نماز و شفافیت در روابط با دیگران. نظافت و پاکیزگی در حد اعلا، شرط لازم برای اثرگذاری این ذکر است، زیرا هرگونه آلودگی یا پنهان‌کاری، مانع دریافت فیض الهی می‌شود.
تسبیح و تقدیس: رفع حجاب‌های نفسانی و نوری
تسبیح، چونان جاروبی معنوی، حجاب‌های نفسانی و ظلمانی مانند وسواس، بددلی و سستی را رفع می‌کند. تقدیس ذاتی نیز، با خرق حجاب‌های نوری، سالک را به قرب الهی رهنمون می‌سازد. تقدیس انشایی، هرچند ممکن است آفت‌زا باشد، بلایا را به سبکی و قرب تبدیل می‌کند.
ارتباط تهلیل با تقدیس
ذکر «لا إله إلا الله»، به‌عنوان یکی از اذکار تقدیسی، با نفی هرگونه الوهیت غیرالهی، زمینه را برای دریافت آثار ذکر «سُبُّوحٌ قُدُّوسٌ» فراهم می‌سازد. این ذکر، چونان دروازه‌ای به تقدیس الهی، سالک را به سوی توحید محض هدایت می‌کند.
جمع‌بندی بخش نخست
ذکر «سُبُّوحٌ قُدُّوسٌ» و صورت تقدیسی آن، با ریشه در قرآن کریم، ابزاری بی‌همتا برای تهذیب نفس و دستیابی به مقامات عالی معنوی است. این ذکر، با پاک‌سازی قلب از آلودگی‌های نفسانی و ایجاد ارتباط با عالم غیب، سالک را به سوی فنای فی‌الله و قرب ذاتی هدایت می‌کند. با این حال، شدت تأثیرات آن نیازمند آمادگی معنوی و رهایی از تعلقات است.
بخش دوم: ذکر «السَّلامُ» و نقش آن در سلامت و کمال
جایگاه قرآنی ذکر «السَّلامُ»
ذکر «السَّلامُ»، که در آیه ۲۳ سوره الحشر قرآن کریم آمده، یکی از اسماء ظهوری الهی است که بر سلامت و صلح مطلق دلالت دارد:
هُوَ ٱللَّهُ ٱلَّذِي لَآ إِلَٰهَ إِلَّا هُوَ ٱلْمَلِكُ ٱلْقُدُّوسُ ٱلسَّلَٰمُ
اوست خدا که جز او معبودی نیست، پادشاه، قدوس، سلام.
این صفت، به‌عنوان یکی از گسترده‌ترین اسماء الهی، همه ابعاد وجودی از جمله دین، دنیا و آخرت را در بر می‌گیرد.
گستردگی تأثیرات ذکر «السَّلامُ»
این ذکر، چونان چشمه‌ای زلال، سلامت را در همه ابعاد وجودی جاری می‌سازد. سلامت، به معنای رهایی از هرگونه نقص و آشوب، پیش‌نیاز سعادت است. ذکر «السَّلامُ» با ایجاد صلح باطنی و ظاهری، فرد و جامعه را به سوی تعادل و کمال هدایت می‌کند.
نقش «السَّلامُ» در ارتباطات اسلامی
ذکر «السَّلامُ»، به‌عنوان شعار ارتباطی اسلام، اذن ورود به ساحت دیگران و زمینه‌ساز گفت‌وگوی سالم است. سلام مؤمنان، که سرشار از صفا و صمیمیت است، روابط را به سوی کمال معنوی هدایت می‌کند.
آثار روانی و معنوی
این ذکر، چونان دارویی شفابخش، آفت‌های روانی مانند جنون، خمودگی و آشوب ذهنی را دفع کرده و نشاط و تعادل را به ارمغان می‌آورد. ذکر «السَّلامُ» با جایگزینی صفات منفی چون کینه، نفرت، عصبانیت و تکبر با کمالات اسمایی مانند علم، قدرت، عدالت و صفا، نفس را به سوی کمال هدایت می‌کند.
اعطای کمالات اسمایی
ذکر «السَّلامُ» نظم، مدارا، عدالت، تعادل، موزونی، اختیار، رضا، صلح، نورانیت، صفا، صمیمیت و قرب را به ذاکر ارزانی می‌دارد. این کمالات، قلب را به مثابه باغی آراسته، برای دریافت فیض الهی آماده می‌سازد.
اهمیت قلب سلیم در عبادت
عبادت، تنها بر قلبی سلیم مؤثر است که از شرک و آلودگی‌های نفسانی پاک باشد. قرآن کریم در آیات ۸۸-۸۹ سوره الشعراء می‌فرماید:
يَوْمَ لَا يَنفَعُ مَالٌ وَلَا بَنُونَ إِلَّا مَنْ أَتَى ٱللَّهَ بِقَلْبٍ سَلِيمٍ
روزی که هیچ مال و فرزندی سود نمی‌دهد، مگر کسی که دلی پاک به سوی خدا بیاورد.
قلب سلیم، شرط لازم برای تأثیر عبادت و دستیابی به معراج معنوی است. ذکر «السَّلامُ» با ایجاد این سلامت، عبادت را به سوی کمال هدایت می‌کند.
جمع‌بندی بخش دوم
ذکر «السَّلامُ» با ریشه در قرآن کریم، ابزاری بی‌همتا برای ایجاد سلامت و صلح در فرد و جامعه است. این ذکر، با دفع آفت‌های روانی و اعطای کمالات الهی، سالک را به سوی تعادل و کمال وجودی هدایت می‌کند. نقش آن در ارتباطات اسلامی و ایجاد قلب سلیم، آن را به یکی از مهم‌ترین اذکار در سلوک معنوی تبدیل کرده است.
نتیجه‌گیری و جمع‌بندی
اذکار «سُبُّوحٌ قُدُّوسٌ» و «السَّلامُ»، چونان دو بال برای پرواز در آسمان معرفت الهی، سالک را به سوی کمال توحیدی و سلامت باطنی هدایت می‌کنند. ذکر «سُبُّوحٌ قُدُّوسٌ» با تأکید بر تقدیس و تنزیه الهی، قلب را از زنگارهای نفسانی پاک کرده و به سوی مشاهدات غیبی و قرب ذاتی رهنمون می‌سازد. ذکر «السَّلامُ» نیز، با ایجاد صلح و سلامت، زمینه‌ساز سعادت ابدی است. این اذکار، نه‌تنها ابزارهایی برای سلوک معنوی‌اند، بلکه موضوعاتی عمیق برای پژوهش در حوزه‌های عرفان، روان‌شناسی دینی و الهیات اسلامی ارائه می‌دهند. برای پژوهشگران، این اذکار فرصتی برای کاوش ارتباط میان ذکر الهی، سلامت روان و تعادل اجتماعی فراهم می‌کنند.