متن درس
ذکر الهی: بسط و بعث در پرتو اسمای حسنی
برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۱۷۴)
مقدمه: دریچه‌ای به سوی معرفت ربوبی
اذکار الهی، به‌ویژه اسمای حسنی «الْباسِط» و «الْباعِث»، در سنت عرفانی و قرآنی، چونان چشمه‌سارهایی زلال، راه به سوی گشایش باطنی، حیات معنوی، و تقرب به ساحت قدس ربوبی می‌گشایند. این اسما، فراتر از الفاظ، دروازه‌هایی به سوی انبساط وجودی و برانگیختگی روح‌اند که سالک را از تنگناهای نفسانی رها ساخته و به نور معرفت رهنمون می‌سازند. در این نوشتار، با رویکردی علمی و فاخر، محتوای درس‌گفتارهای عرفانی در باب این دو اسم الهی، با استناد به آیات قرآن کریم و تحلیل‌های عمیق عرفانی، به‌صورت تفصیلی و ساختارمند ارائه می‌گردد. هدف این اثر، تبیین جایگاه این اذکار در سلوک معنوی و تأثیرات عمیق آنها بر قلب و روح سالک است، با زبانی که هم برای مخاطبان متخصص و دانشگاهی مناسب باشد و هم از زیبایی‌های ادبی و استعاری بهره‌مند گردد.
بخش یکم: «الْباسِط»، اسم گشایش و انبساط وجودی
استناد قرآنی به صفت بسط الهی
قرآن کریم، در تبیین صفت «الْباسِط»، می‌فرماید:
اللَّهُ يَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ يَشَاءُ وَيَقْدِرُ
«خداوند روزی را برای هر که بخواهد گشاده یا تنگ می‌گرداند» (سوره رعد، آیه ۲۶).
این آیه شریفه، صفت بسط الهی را در مقام گشایش رزق مادی و معنوی به تصویر می‌کشد. خداوند، به اراده خویش، چونان باغبانی حکیم، برکت و فراوانی را به بندگانش ارزانی می‌دارد یا آن را در تنگنا قرار می‌دهد. این بسط، نه‌تنها به امور مادی، بلکه به گشایش‌های معنوی و باطنی نیز اشاره دارد که قلب سالک را از قیود نفسانی آزاد می‌سازد.
| درنگ: صفت «الْباسِط» تجلی قدرت مطلق الهی در گسترش فیض و رفع موانع نفسانی است، که سالک را به سوی آزادی معنوی و انبساط باطنی رهنمون می‌سازد. |
ماهیت انبساطی «الْباسِط»
اسم «الْباسِط»، معرفتی از خداوند آزاد و شریعتی گشاده‌دست را به ارمغان می‌آورد. این اسم، چونان نسیمی روح‌افزا، گشایش و توسعه را در امور معنوی پدید می‌آورد و سالک را به سوی آزادی باطنی هدایت می‌کند. در عرفان اسلامی، بسط وجودی به معنای رهایی از تنگناهای نفسانی و دریافت فیض الهی است، گویی قلب سالک، چون گلزاری در بهار، به روی نور معرفت گشوده می‌شود.
این انبساط، در تقابل با قبض و تنگنای نفسانی قرار دارد. بسط، خصلت ربوبی است که روح را به سوی وسعت و نور می‌کشاند، در حالی که قبض، چونان سایه‌ای تاریک، خمیرمایه ابلیس است و مانع رشد معنوی می‌گردد. سالکی که در پرتو ذکر «الْباسِط» گام برمی‌دارد، از قید و بندهای نفسانی رها شده و به سوی افق‌های بی‌کران معرفت ربوبی پرواز می‌کند.
آثار جسمانی و روانی قبض
تنگنای نفسانی و محیطی، چون زندانی تاریک، نور بصیرت را از چشمان آدمی می‌رباید. کسانی که در تاریکی و حبس قرار گیرند، به سبب آتروفی و کاهش فعالیت، بینایی خویش را از دست می‌دهند. این ضعف جسمانی، تمثیلی است از تنگنای باطنی که قلب را از دریافت نور الهی محروم می‌سازد. فقدان گشایش در چشم، به نبود انبساط در دل و دیگر اعضا و جوارح منجر می‌شود و سالک را به سوی جمود، دگماتیسم، خستگی، بداخلاقی، تندی، سختی، دلخوری، بیگانگی، نفرت، و رنجیدگی سوق می‌دهد. این زنجیره پیامدها، چونان درختی مسموم، ریشه در تنگنای نفسانی دارد و با ذکر «الْباسِط» درمان می‌یابد.
| درنگ: فقدان انبساط باطنی، زنجیره‌ای از پیامدهای منفی نظیر جمود و بداخلاقی را به دنبال دارد، که با ذکر «الْباسِط» قابل رفع است. |
کاربرد ذکر «یا باسِط»
ذکر «یا باسِط»، چونان کلیدی زرین، درهای بسته بیماری‌ها، مشکلات معنوی، اخلاقی، ذهنی، و نفسانی را می‌گشاید. این ذکر، با ایجاد بسط در نهاد و باطن، سالک را از تنگناهای وجودی رها ساخته و به سوی گشایش و نور هدایت می‌کند. در سنت عرفانی، این ذکر به‌عنوان ابزاری شفابخش شناخته می‌شود که قلب و روح را از آلودگی‌های نفسانی پاک کرده و به سوی انبساط وجودی سوق می‌دهد.
جمع‌بندی بخش یکم
اسم «الْباسِط»، چونان چراغی فروزان، راه سالک را در مسیر سلوک معنوی روشن می‌سازد. این اسم، با ایجاد گشایش در قلب و روح، مانع تنگناهای نفسانی شده و سالک را به سوی آزادی باطنی و معرفت ربوبی هدایت می‌کند. آیات قرآن کریم، به‌ویژه آیه ۲۶ سوره رعد، بر اهمیت این صفت الهی تأکید دارند و ذکر «یا باسِط» را به‌عنوان ابزاری برای رفع موانع وجودی و دریافت فیض الهی معرفی می‌کنند.
بخش دوم: «الْباعِث»، اسم حیات‌بخشی و برانگیختگی
استناد قرآنی به صفت برانگیختگی
قرآن کریم، در توصیف صفت «الْباعِث»، می‌فرماید:
وَمِنَ اللَّيْلِ فَتَهَجَّدْ بِهِ نَافِلَةً لَكَ عَسَىٰ أَنْ يَبْعَثَكَ رَبُّكَ مَقَامًا مَحْمُودًا
«و پاسی از شب را زنده بدار تا برای تو [به منزله‌ی] نافله‌ای باشد؛ امید که پروردگارت تو را به مقامی ستوده برساند» (سوره اسراء، آیه ۷۹).
این آیه، صفت «الْباعِث» را در مقام برانگیختن پیامبر (ص) به سوی مقام محمود به تصویر می‌کشد. این صفت، بیانگر حیات‌بخشی الهی است که بندگان را از خواب غفلت بیدار کرده و به سوی مراتب والای معنوی هدایت می‌کند.
| درنگ: صفت «الْباعِث» تجلی حیات‌بخشی الهی است که سالک را به سوی مقامات معنوی برمی‌انگیزد و از غفلت رهایی می‌بخشد. |
ارتباط «الْباعِث» با صفت «الْحَیّ»
اسم «الْباعِث»، تحت لوای اسم ریشه‌ای «الْحَیّ» قرار دارد و از آثار حیاتی سرشار است. این ارتباط، چونان ریشه‌ای است که شاخسار برانگیختگی را تغذیه می‌کند. «الْباعِث»، با پیوند به صفت حیات الهی، سالک را به سوی پویایی و حرکت معنوی سوق می‌دهد و روح او را از سستی و خمودگی رها می‌سازد.
ماهیت دوگانه «الْباعِث»
اسم «الْباعِث»، چونان شمعی دوسویه، هم هویت فاعلی (برانگیختن) دارد و هم به غایت اراده الهی اشاره می‌کند. هر برانگیختگی، غایتی دارد و این اسم، با تقویت اراده و هدفمندی، سالک را از ضعف‌های فاعلی و غایی رها می‌سازد. این ویژگی، با مفهوم فاعلیت و غایت‌مندی در فلسفه اسلامی هم‌راستاست و سالک را به سوی پویایی معنوی هدایت می‌کند.
آثار ذکر «یا بَاعِث»
ذکر «یا بَاعِث»، چونان نسیمی حیات‌بخش، ضعف‌ها و نقصان‌های فاعلی و غایی را برطرف کرده و مانع یأس و خمودگی می‌شود. این ذکر، با تقویت اراده و انگیزه معنوی، سالک را به سوی هدفمندی و پویایی سوق می‌دهد. در سنت عرفانی، این ذکر به‌عنوان ابزاری برای رهایی از سستی و ناامیدی شناخته می‌شود و روح را به سوی حرکت پویا در مسیر سلوک هدایت می‌کند.
| درنگ: ذکر «یا بَاعِث» با تقویت اراده و هدفمندی، سالک را از یأس و خمودگی رها ساخته و به سوی پویایی معنوی هدایت می‌کند. |
شیوه‌های مداومت بر ذکر «الْباعِث»
مداومت بر آیه شریفه «وَمِنَ اللَّيْلِ فَتَهَجَّدْ بِهِ نَافِلَةً لَكَ» (سوره اسراء، آیه ۷۹) به تعداد حروف آیه یا رقم ابجدی اسم ذاکر، تأثیر معنوی این ذکر را تقویت می‌کند. این شیوه، چونان کلیدی دقیق، هماهنگی باطنی سالک را با ذکر الهی برقرار می‌سازد و او را به سوی مراتب عالی سلوک رهنمون می‌کند.
همچنین، مداومت بر فراز «وَالْمَوْتَى يَبْعَثُهُمُ اللَّهُ» از آیه شریفه:
إِنَّمَا يَسْتَجِيبُ الَّذِينَ يَسْمَعُونَ ۘ وَالْمَوْتَى يَبْعَثُهُمُ اللَّهُ ثُمَّ إِلَيْهِ يُرْجَعُونَ
«تنها کسانی [دعوت تو را] اجابت می‌کنند که گوش شنوا دارند و [اما] مردگان را خداوند [در قیامت] بر خواهد انگیخت، سپس به سوی او بازگردانده می‌شوند» (سوره انعام، آیه ۳۶).
این ذکر، توانایی ورود به عالم برزخ و رؤیت افراد برزخی را به سالک ارزانی می‌دارد. این توانایی، چونان دریچه‌ای به سوی عوالم غیبی، بصیرت باطنی سالک را تقویت می‌کند.
تأثیرات ذکر آیه «فَأَمَاتَهُ اللَّهُ مِئَةَ عَامٍ ثُمَّ بَعَثَهُ»
مداومت انشایی بر آیه شریفه:
فَأَمَاتَهُ اللَّهُ مِئَةَ عَامٍ ثُمَّ بَعَثَهُ
«پس خداوند او را [به مدت] صد سال می‌میراند، آنگاه او را برانگیخت» (سوره بقره، آیه ۲۵۹).
با رعایت شرایط لازم، استحکام اراده، قدرت نفسانی، و موت اختیاری را به ارمغان می‌آورد. این ذکر، چونان پلی استوار، سالک را به سوی فنای فی‌الله و حیات باطنی هدایت می‌کند. مداومت بر این آیه، نفس را برای حرکت آماده ساخته، خواب و بیداری را ارادی می‌سازد، رویاها را شفاف و قابل‌کنترل می‌کند، و توانایی انصراف از حواس و قوای نفسانی را به سالک ارزانی می‌دارد. این فرآیند، سالک را به سوی درک حوادث مهم، حل مسائل پیچیده، و حضور در عالم بیداری و برزخ قادر می‌سازد.
ذکر آیه «وَأَنَّ اللَّهَ يَبْعَثُ مَنْ فِي الْقُبُورِ»
قرآن کریم می‌فرماید:
وَأَنَّ اللَّهَ يَبْعَثُ مَنْ فِي الْقُبُورِ
«و اینکه خداوند کسانی را که در گورها هستند بر خواهد انگیخت» (سوره حج، آیه ۷).
مداومت بر این آیه، به‌ویژه در خلوت، تاریکی، و شبانگاهان، به‌ویژه در آرامستان، با رعایت شرایط خاص، توانایی ورود به عالم برزخ و رؤیت مردگان را به سالک می‌بخشد. این ذکر، چونان مشعلی فروزان، راه سالک را در تاریکی عوالم غیبی روشن می‌سازد و او را به درک باطنی و حضور در عالم برزخ قادر می‌کند.
| درنگ: ذکر آیه «وَأَنَّ اللَّهَ يَبْعَثُ مَنْ فِي الْقُبُورِ» در شرایط خاص، سالک را به درک عالم برزخ و رؤیت ارواح قادر می‌سازد. |
سنگینی آیات «الْباعِث»
آیات مرتبط با «الْباعِث»، به سبب شدت تأثیر معنوی و ارتباط با عوالم غیبی، سنگین‌اند و نیازمند رعایت شرایط خاص، نظیر اخلاص و خلوت، هستند. این سنگینی، چونان باری گران اما ارزشمند، تنها با آمادگی باطنی و هدایت استاد کارآزموده قابل تحمل است.
جمع‌بندی بخش دوم
اسم «الْباعِث»، چونان جرقه‌ای حیات‌بخش، روح سالک را از خواب غفلت بیدار کرده و به سوی مراتب والای معنوی برمی‌انگیزد. این اسم، با پیوند به صفت «الْحَیّ»، اراده و قوای نفسانی را تقویت کرده و سالک را به درک عوالم برزخی و کنترل باطنی قادر می‌سازد. آیات قرآن کریم، از جمله آیه ۷۹ سوره اسراء، آیه ۳۶ سوره انعام، آیه ۲۵۹ سوره بقره، و آیه ۷ سوره حج، بر اهمیت این ذکر تأکید دارند و آن را به‌عنوان ابزاری برای سلوک معنوی و رفع موانع نفسانی معرفی می‌کنند.
نتیجه‌گیری و جمع‌بندی
اذکار «الْباسِط» و «الْباعِث»، چونان دو بال پرواز، سالک را در مسیر سلوک معنوی به سوی افق‌های بی‌کران معرفت ربوبی هدایت می‌کنند. «الْباسِط»، با گشایش قلب و روح، تنگناهای نفسانی را از میان برمی‌دارد و سالک را به سوی آزادی باطنی و دریافت فیض الهی رهنمون می‌سازد. «الْباعِث»، با حیات‌بخشی و برانگیختگی، اراده و قوای نفسانی را تقویت کرده و سالک را به درک عوالم غیبی و حضور در عالم برزخ قادر می‌سازد. آیات قرآن کریم، چونان مشعل‌هایی فروزان، راه را برای این اذکار روشن ساخته و آنها را به‌عنوان ابزارهایی قدرتمند برای تقرب به ساحت قدس ربوبی معرفی می‌کنند. این اثر، با تبیین علمی و فاخر این اذکار، تلاشی است برای ارائه راهنمایی جامع به مخاطبان متخصص و دانشگاهی، تا در پرتو این اسمای حسنی، به سوی نور معرفت و گشایش باطنی گام بردارند.
| با نظارت صادق خادمی |