متن درس

ذکر الهی: تأملاتی در آثار فرازهای قرآنی

برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۱۹۰)

دیباچه: کلام الهی، نوری در مسیر حیات معنوی

فرازهای قرآنی، چونان مشعل‌هایی فروزان، راه انسان را در پهنه حیات معنوی روشن می‌سازند. این کلام الهی، نه‌تنها معرفتی ژرف به سوی توحید و معاد می‌گشاید، بلکه در باطن و ظاهر انسان، آثاری شگرف بر جای می‌گذارد. در این اثر، با تأمل در فرازهای برگزیده قرآن کریم، از جمله آیاتی چون
كَيْفَ تَكْفُرُونَ بِاللَّهِ وَكُنْتُمْ أَمْوَاتًا فَأَحْيَاكُمْ ثُمَّ يُمِيتُكُمْ ثُمَّ يُحْيِيكُمْ ثُمَّ إِلَيْهِ تُرْجَعُونَ (البقرة: ۲۸) و
إِنَّا لِلَّهِ وَإِنَّا إِلَيْهِ رَاجِعُونَ (البقرة: ۱۵۶)، به بررسی آثار معنوی و عملی این اذکار در زندگی انسان پرداخته‌ایم. این نوشتار، با زبانی فاخر و علمی، کوشیده است تا محتوای درس‌گفتارهای عالمان دینی را با رویکردی دانشگاهی و تخصصی بازآفرینی کند، تا هم برای پژوهشگران و هم برای جویندگان معرفت، چونان گوهری درخشان، راهگشا باشد.

بخش نخست: آثار معنوی و عملی فرازهای قرآنی

۱.۱. فراز قرآنی «كَيْفَ تَكْفُرُونَ بِاللَّهِ»: بیداری باطن و قلب

مداومت بر فراز كَيْفَ تَكْفُرُونَ بِاللَّهِ وَكُنْتُمْ أَمْوَاتًا فَأَحْيَاكُمْ ثُمَّ يُمِيتُكُمْ ثُمَّ يُحْيِيكُمْ، به‌ویژه در تعقیب نماز صبح، چونان کلیدی است که قفل‌های غفلت را از قلب می‌گشاید. این فراز، با ترجمه: «چگونه خدا را منکرید با آنکه مردگانی بودید و شما را زنده کرد، باز شما را می‌میراند (و) باز زنده می‌کند»، چرخه حیات و ممات را به نمایش می‌گذارد و انسان را به تأمل در قدرت بی‌انتهای الهی دعوت می‌کند. این ذکر، چونان نسیمی روح‌افزا، باطن انسان را از رخوت و سستی رها کرده و به سوی معرفت توحیدی هدایت می‌کند.

از منظر عرفانی، این فراز با یادآوری احیای الهی، قلب را به سوی توحید و معاد رهنمون می‌شود. مداومت شبانه‌روزی بر آن، به‌ویژه در لحظه قدسی تعقیب نماز صبح، که زمانی است مملو از فیض الهی، اثر این ذکر را دوچندان می‌سازد. این عمل، چونان آبی زلال، غبار غفلت را از آیینه دل می‌زداید و انسان را به سوی حیات معنوی سوق می‌دهد.

۱.۲. احتیاط در ذکر کامل آیه: پرهیز از آسیب معنوی

ذکر کامل آیه كَيْفَ تَكْفُرُونَ بِاللَّهِ وَكُنْتُمْ أَمْوَاتًا فَأَحْيَاكُمْ ثُمَّ يُمِيتُكُمْ ثُمَّ يُحْيِيكُمْ ثُمَّ إِلَيْهِ تُرْجَعُونَ، به دلیل بار معنوی سنگین، ممکن است برای ذاکرانی که آمادگی باطنی کافی ندارند، آسیب‌زا باشد. قرآن کریم در آیه وَلَا تُلْقُوا بِأَيْدِيكُمْ إِلَى التَّهْلُكَةِ (البقرة: ۱۹۵)، به پرهیز از اقداماتی که به آسیب منجر می‌شود، هشدار می‌دهد. این فراز، که بازگشت نهایی به سوی خداوند را یادآوری می‌کند، چونان شمشیری دو لبه است که در صورت عدم تناسب با ظرفیت ذاکر، ممکن است فشار روانی یا معنوی ایجاد کند. از این‌رو، رعایت احتیاط و هدایت معنوی در به‌کارگیری این ذکر، ضرورتی است که چونان سپری، ذاکر را از آسیب‌های احتمالی حفظ می‌کند.

۱.۳. جمع‌بندی بخش نخست

فراز كَيْفَ تَكْفُرُونَ بِاللَّهِ، با تأکید بر قدرت الهی در احیا و اماته، انسان را به تأمل در عظمت خالق دعوت می‌کند. مداومت بر این ذکر، قلب را از غفلت رها کرده و به سوی معرفت رهنمون می‌شود، اما ذکر کامل آیه نیازمند احتیاط است تا از آسیب‌های احتمالی جلوگیری شود. این فراز، چونان چراغی در تاریکی، راه انسان را به سوی حیات معنوی روشن می‌سازد.

بخش دوم: ذکر «إِنَّا لِلَّهِ وَإِنَّا إِلَيْهِ رَاجِعُونَ»: صبر و حفاظت معنوی

۲.۱. آثار ذکر در مواجهه با مصیبت

ذکر إِنَّا لِلَّهِ وَإِنَّا إِلَيْهِ رَاجِعُونَ، که در آیه الَّذِينَ إِذَا أَصَابَتْهُمْ مُصِيبَةٌ قَالُوا إِنَّا لِلَّهِ وَإِنَّا إِلَيْهِ رَاجِعُونَ (البقرة: ۱۵۶) آمده و با ترجمه: «چنين است كه ماييم براى خدا و چنين است كه پيوسته ما به سوى او بازگردنده‌اييم»، در مواجهه با مصیبت، چونان لنگرگاهی است که کشتی وجود انسان را در طوفان‌های زندگی استوار نگه می‌دارد. این ذکر، با تقویت صبر و تسلیم در برابر قضای الهی، اندوه را تسکین داده و ذاکر را به خویشتن‌داری دعوت می‌کند.

از منظر عرفانی، این ذکر با یادآوری مالکیت الهی و بازگشت به سوی او، نفس را از تعلقات دنیوی رها کرده و به سوی آرامش هدایت می‌کند. این اثر، چونان نسیمی خنک، قلب را از حرارت اندوه مصون می‌دارد و انسان را به سوی صبر و توکل رهنمون می‌سازد.

۲.۲. قدرت حفاظتی ذکر

این ذکر، همانند تسبیحات چهارگانه، چهار قل و آیه‌الکرسی، دارای موکّل است و ذاکر را از آسیب‌ها، حتی در شدیدترین تصادفات، محافظت می‌کند. قرآن کریم در آیه وَهُوَ الْقَاهِرُ فَوْقَ عِبَادِهِ ۖ وَيُرْسِلُ عَلَيْكُمْ حَفَظَةً (الأنعام: ۶۱) به وجود حافظان الهی اشاره دارد. این ذکر، چونان سپری معنوی، انسان را از خطرات ظاهری و باطنی مصون نگه می‌دارد و در شرایط بحرانی، اثر حفاظتی آن چونان ستاره‌ای درخشان، نمایان می‌شود.

۲.۳. رهایی از غفلت و تعلقات دنیوی

مداومت بر این ذکر، انسان را از غفلت، تباهی، دنیامداری، حرص ثروت و دل‌بستگی به پست و مقام نجات می‌دهد و وسواس، ضعف نفس و ترس را درمان می‌کند. قرآن کریم در آیه وَمَنْ يَعْشُ عَنْ ذِكْرِ الرَّحْمَٰنِ نُقَيِّضْ لَهُ شَيْطَانًا فَهُوَ لَهُ قَرِينٌ (الزخرف: ۳۶) به خطرات غفلت از ذکر الهی هشدار می‌دهد. این ذکر، چونان کلیدی زرین، قفل‌های نفسانی را گشوده و قلب را از وسوسه‌های شیطانی پاک می‌سازد.

۲.۴. سبکی و انعطاف‌پذیری ذکر

این ذکر، به دلیل نرمی و سبکی، در هر حالت و زمانی قابل استفاده است و بهتر است پیش از ذکر تهلیل («لا إله إلا الله») گفته شود. قرآن کریم در آیه فَاذْكُرُوا اللَّهَ قِيَامًا وَقُعُودًا وَعَلَىٰ جُنُوبِكُمْ (النساء: ۱۰۳) به امکان ذکر در هر حالت اشاره دارد. این ویژگی، چونان جویباری روان، این ذکر را برای عموم ذاکران، حتی بدون آمادگی خاص، مناسب می‌سازد و آن را مقدمه‌ای برای اذکار سنگین‌تر قرار می‌دهد.

۲.۵. جمع‌بندی بخش دوم

ذکر إِنَّا لِلَّهِ وَإِنَّا إِلَيْهِ رَاجِعُونَ، با آثار چندگانه خود، از تسکین اندوه و تقویت صبر گرفته تا حفاظت از آسیب‌ها و رهایی از تعلقات دنیوی، چونان گوهری چندوجهی در مسیر معنویت می‌درخشد. سبکی و انعطاف‌پذیری این ذکر، آن را برای همگان مناسب ساخته و راه را برای تعالی باطنی هموار می‌کند.

بخش سوم: ذکر «إِلَى اللَّهِ مَرْجِعُكُمْ»: اقتدار و توانمندی

۳.۱. آثار ذکر کامل آیه

ذکر کامل آیه إِلَى اللَّهِ مَرْجِعُكُمْ وَهُوَ عَلَىٰ كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ (هود: ۴)، با ترجمه: «بازگشت شما به‌سوی خداست و او بر هر چیزی تواناست»، برای رفع ضعف جنسی، ضعف نفس و ناتوانی در سامان‌بخشی به امور مؤثر است. این ذکر، چونان چشمه‌ای جوشان، قوای جسمانی و نفسانی ذاکر را احیا کرده و او را در مدیریت زندگی توانمند می‌سازد.

از منظر عرفانی، این ذکر با یادآوری مرجعیت الهی، انسان را از احساس ناتوانی رها کرده و به سوی اقتدار هدایت می‌کند. این اثر، چونان بالی است که روح را به سوی اوج کمال پرواز می‌دهد و در مواجهه با چالش‌های زندگی، توانمندی را به ارمغان می‌آورد.

۳.۲. ذکر خفی و آثار آن

این آیه، به‌صورت خفی و در یک نفس خوانده می‌شود و اقتدار در امور دنیوی، تمتعات زندگی، عشق و کمالات معنوی را به ارمغان می‌آورد. قرآن کریم در آیه أَلَا بِذِكْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ (الرعد: ۲۸) به آرامش و اقتدار ناشی از ذکر اشاره دارد. این ذکر خفی، چونان نجوایی در گوش جان، با تمرکز بر باطن، اثری عمیق‌تر از ذکر جلی دارد و انسان را در همه ابعاد زندگی توانمند می‌سازد.

۳.۳. فراز «وَهُوَ عَلَىٰ كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ»: ذکر قدرتی

فراز وَهُوَ عَلَىٰ كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ (هود: ۴)، از اذکار قدرتی است که اقتدار و توانایی را تقویت می‌کند. این فراز، با تأکید بر قدرت مطلق الهی، ایمان ذاکر را به توانایی خداوند در رفع موانع تقویت می‌کند. این ذکر، با آیه وَهُوَ عَلَىٰ كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ (المائدة: ۱۲۰) هم‌خوانی دارد و چونان صخره‌ای استوار، انسان را از ضعف و ناتوانی رها می‌سازد.

۳.۴. جعل مماثل: ذکر «أنا مرجعكم»

با جعل مماثل، می‌توان أنا مرجعكم را به‌عنوان ذکر مستقل به‌کار برد که به سامان‌بخشی امور در جایگاه خود کمک می‌کند. این روش، با استناد به آیه وَلِلَّهِ الْأَسْمَاءُ الْحُسْنَىٰ فَادْعُوهُ بِهَا (الأعراف: ۱۸۰)، امکان تنظیم ذکر بر اساس نیاز ذاکر را فراهم می‌سازد. این ذکر، چونان کلیدی است که هر قفلی را در جایگاه خود می‌گشاید و امور را به نظم می‌آورد.

۳.۵. جمع‌بندی بخش سوم

ذکر إِلَى اللَّهِ مَرْجِعُكُمْ و فرازهای آن، با تأکید بر مرجعیت و قدرت الهی، انسان را از ضعف و ناتوانی رها کرده و به سوی اقتدار در امور مادی و معنوی هدایت می‌کند. این ذکر، با شیوه خفی یا جعل مماثل، چونان جویباری زلال، روح را سیراب کرده و توانمندی را در زندگی ذاکر به ارمغان می‌آورد.

نتیجه‌گیری و جمع‌بندی

فرازهای قرآنی كَيْفَ تَكْفُرُونَ بِاللَّهِ، إِنَّا لِلَّهِ وَإِنَّا إِلَيْهِ رَاجِعُونَ، إِلَى اللَّهِ مَرْجِعُكُمْ و وَهُوَ عَلَىٰ كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ، چونان گوهرهایی درخشان، آثار عمیقی در باطن و ظاهر انسان بر جای می‌گذارند. این اذکار، با تقویت ایمان، صبر، توکل و اقتدار، انسان را از غفلت، ضعف نفس، ترس و تعلقات دنیوی رها کرده و به سوی حیات معنوی هدایت می‌کنند. ذکر إِنَّا لِلَّهِ وَإِنَّا إِلَيْهِ رَاجِعُونَ، با سبکی و قدرت حفاظتی، برای عموم مناسب است، درحالی‌که ذکر کامل كَيْفَ تَكْفُرُونَ بِاللَّهِ نیازمند احتیاط است. ذکر إِلَى اللَّهِ مَرْجِعُكُمْ و فرازهای آن، اقتدار و توانایی را در امور مادی و معنوی تقویت می‌کنند. استفاده از این اذکار، نیازمند رعایت تناسب و شرایط معنوی است تا از آسیب‌های احتمالی جلوگیری شود. این اثر، با بازنویسی فاخر و علمی، راهنمایی است برای پژوهشگران و جویندگان حقیقت که در پی تعالی معنوی و معرفت الهی‌اند.