متن درس

ذکر الهی: تبیین علمی و معنوی آیات قرآنی

برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۲۰۳)

دیباچه: درآمدی بر ظرفیت‌های معنوی و علمی اذکار قرآنی

این نوشتار، با رویکردی علمی و فاخر، به کاوش در ظرفیت‌های بی‌کران اذکار استخراج‌شده از آیات قرآن کریم می‌پردازد و در صدد است تا با نگاهی عمیق و تخصصی، نقش این اذکار را در ارتقای معنویت، رفع موانع وجودی و سامان‌بخشی به زندگی مؤمنان تبیین نماید. محتوای این اثر، که برگرفته از درس‌گفتارهای عالمی فرزانه است، به گونه‌ای بازنویسی شده که ضمن حفظ تمامی جزئیات و نکات اصلی، با زبانی آکادمیک و متین، برای مخاطبان تحصیل‌کرده و پژوهشگران حوزه‌های دینی و علوم انسانی ارائه گردد. همانند دریایی که در هر موج خود رازی از حکمت الهی نهان دارد، این اذکار نیز چون گوهرهایی از قرآن کریم، راهی به سوی تعالی باطنی و ارتباط با عالم ملکوت می‌گشایند. هدف این نوشتار، ارائه دیدگاهی جامع و منسجم از کاربردهای معنوی، درمانی و اجتماعی اذکار قرآنی است که با تکیه بر تحلیل‌های دقیق و پیوندهای معنایی، به احیای پارادایم‌های معنوی در فضای علمی و دانشگاهی یاری می‌رساند.

بخش یکم: اذن دخول به باطن عالم و ملکوت

تبیین آیه شریفه سوره فتح

آیه شریفه هُوَ الَّذِي أَنْزَلَ السَّكِينَةَ فِي قُلُوبِ الْمُؤْمِنِينَ لِيَزْدَادُوا إِيمَانًا مَعَ إِيمَانِهِمْ ۗ وَلِلَّهِ جُنُودُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ ۚ وَكَانَ اللَّهُ عَلِيمًا حَكِيمًا (سوره فتح، آیه ۴) به مثابه کلیدی برای ورود به باطن عالم، مغیبات و عالم ملکوت معرفی شده است.

ترجمه: اوست آن کس که در دل‌های مؤمنان آرامش را فرو فرستاد تا ایمانی بر ایمان خود بیفزایند و سپاهیان آسمان‌ها و زمین از آنِ خداست و خدا همواره دانای سنجیده‌کار است.

این آیه، با تأکید بر نزول سکینه الهی در قلوب مؤمنان، دریچه‌ای به سوی تعمیق ایمان و اتصال به مراتب متعالی وجودی می‌گشاید. فراز وَلِلَّهِ جُنُودُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ بر اقتدار مطلق الهی بر تمامی موجودات آسمان‌ها و زمین تأکید دارد و زمینه‌ساز فهم عمیق‌تر از ارتباط انسان با عالم غیب است. این ذکر، چونان پلی است که سالک را از ظواهر عالم به سوی باطن آن رهنمون می‌سازد و او را به درک ملکوت و مغیبات قادر می‌گرداند.

دو ذکر از آیه شریفه

این آیه شریفه دربردارنده دو ذکر متمایز است: نخست، وَلِلَّهِ جُنُودُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ به‌تنهایی، و دوم، ترکیب این فراز با وَكَانَ اللَّهُ عَلِيمًا حَكِيمًا که آثار و برکات ویژه‌ای را به همراه دارد. ذکر دوم، با افزودن صفات علم و حکمت الهی، ظرفیت‌های معنوی و کاربردی بیشتری را در خود نهفته دارد و به مثابه نوری است که راه سالک را در مسیر قرب الهی روشن‌تر می‌سازد.

ذکر نخست، با تأکید بر مالکیت الهی بر سپاهیان آسمان‌ها و زمین، اقتدار خداوند را متجلی می‌سازد، در حالی که ذکر دوم، با الحاق صفات علم و حکمت، این اقتدار را با آگاهی و تدبیر الهی پیوند می‌زند. این دو ذکر، به‌ویژه در کاربردهای معنوی، چونان دو بال برای پرواز به سوی مراتب متعالی عمل می‌کنند.

کاربردهای ذکر خفی

ذکر وَلِلَّهِ جُنُودُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ ۚ وَكَانَ اللَّهُ عَلِيمًا حَكِيمًا از جمله اذکار خفی است که نیازمند حضور قلب و تمرکز عمیق است. این ذکر برای اهدافی چون ارتباط با اولیای الهی، کسب نصرت و پیروزی در امور، پیوند با گذشتگان و اموات، و آگاهی از مغیبات و پدیده‌های غیبی مانند فرشتگان به کار می‌رود. این ذکر، چونان کلیدی است که قفل‌های عالم غیب را می‌گشاید و سالک را به سوی فهم اسرار نهان هستی رهنمون می‌سازد.

بخش دوم: ذکر کامل برای فتح و رفع موانع

آیه شریفه سوره سبأ

آیه شریفه قُلْ يَجْمَعُ بَيْنَنَا رَبُّنَا ثُمَّ يَفْتَحُ بَيْنَنَا بِالْحَقِّ وَهُوَ الْفَتَّاحُ الْعَلِيمُ (سوره سبأ، آیه ۲۶) به‌عنوان ذکری کامل برای بازگشایی طلسمات و باطل کردن سحر معرفی شده است.

ترجمه: بگو: پروردگارمان ما و شما را جمع خواهد کرد، سپس میان ما به حق داوری می‌کند و اوست داور دانا.

فراز وَهُوَ الْفَتَّاحُ الْعَلِيمُ با تأکید بر صفت فتّاح (گشاینده) و علیم (دانا)، به مثابه کلیدی برای رفع موانع معنوی و باطل ساختن سحر عمل می‌کند. این ذکر، که نیازمند اذن خاص از استادی کارآزموده است، چونان شمشیری است که گره‌های پیچیده طلسمات را می‌گشاید و راه را برای تحقق حق هموار می‌سازد.

بخش سوم: ذکر محافظت و پنهان‌سازی از دشمن

آیه شریفه سوره یس

آیه شریفه وَجَعَلْنَا مِنْ بَيْنِ أَيْدِيهِمْ سَدًّا وَمِنْ خَلْفِهِمْ سَدًّا فَأَغْشَيْنَاهُمْ فَهُمْ لَا يُبْصِرُونَ (سوره یس، آیه ۹) به‌عنوان ذکری برای محافظت و پنهان ماندن از دشمن معرفی شده است.

ترجمه: و فراروی آن‌ها سدی و پشت سرشان سدی نهاده و پرده‌ای بر آنان فرو گسترده‌ایم، در نتیجه نمی‌توانند ببینند.

این آیه، با توصیف ایجاد سدهای الهی در برابر دشمنان و فرو گستردن پرده‌ای بر دیدگان آنان، چونان سپری است که ذاکر را از گزند خصم محافظت می‌کند. این ذکر، با ایجاد مانعی غیبی، دشمن را از درک حضور ذاکر ناتوان می‌سازد و به مثابه حجابی الهی، سالک را در پناه خداوند قرار می‌دهد.

بخش چهارم: ذکر تحول‌آفرین برای امیدواری

آیه شریفه کن فیکون

آیه شریفه إِنَّمَا أَمْرُهُ إِذَا أَرَادَ شَيْئًا أَنْ يَقُولَ لَهُ كُنْ فَيَكُونُ (سوره یس، آیه ۸۲) به‌عنوان ذکری برای ایجاد تحول و امیدواری در زندگی معرفی شده است.

ترجمه: چون به چیزی اراده فرماید، کارش این بس که می‌گوید باش، پس موجود می‌شود.

این آیه، با تأکید بر قدرت مطلق الهی در خلق و تحول، چونان نسیمی است که روح ناامیدی را از دل ذاکر می‌زداید و امیدی نوین را در وجود او می‌دمد. مداومت بر این ذکر، برای رفع وسواس، ضعف نفس و گرفتاری‌های زندگی سودمند است و به مثابه جرقه‌ای است که آتش تحول و انگیزه را در وجود انسان شعله‌ور می‌سازد.

اهمیت آیات پایانی سوره یس

آیات پایانی سوره یس، به‌ویژه إِنَّمَا أَمْرُهُ إِذَا أَرَادَ شَيْئًا أَنْ يَقُولَ لَهُ كُنْ فَيَكُونُ ۝ فَسُبْحَانَ الَّذِي بِيَدِهِ مَلَكُوتُ كُلِّ شَيْءٍ وَإِلَيْهِ تُرْجَعُونَ (سوره یس، آیات ۸۲-۸۳)، به‌عنوان اذکاری برای صفا و معنویت معرفی شده‌اند.

ترجمه: چون به چیزی اراده فرماید، کارش این بس که می‌گوید باش، پس بی‌درنگ موجود می‌شود. پس شکوهمند و پاک است آن کسی که ملکوت هر چیزی در دست اوست و به‌سوی اوست که بازگردانیده می‌شوید.

این آیات، با تأکید بر قدرت بی‌منتهای الهی و مالکیت او بر ملکوت، چونان گوهری درخشان در میان آیات سوره یس می‌درخشند. این اذکار، به‌ویژه برای اولیای الهی که به مراتب بالای معنوی دست یافته‌اند، صفا و نورانیت باطن را به ارمغان می‌آورند و چونان چشمه‌ای زلال، قلب ذاکر را از زنگارهای دنیوی پاک می‌سازند.

دشواری دسترسی به خیرات آیات سوره یس

دست‌یابی به خیرات و برکات آیات سوره یس، به‌ویژه برای افراد عادی، دشوار است و بیشتر نصیب اولیای الهی می‌گردد که به مقام اراده، امر و تثبیت رسیده‌اند. این آیات، چونان قله‌های رفیع معنویت‌اند که تنها سالکان راه تهذیب نفس و تربیت باطنی قادر به فتح آن‌ها هستند. حتی در خوانش ظاهری این آیات، بسیاری در فهم واژه‌هایی چون «یس» دچار سردرگمی می‌شوند، چه رسد به درک اسرار باطنی آن.

اهمیت آیات ابتدایی سوره یس

پنج آیه ابتدایی سوره یس، یعنی يس ۝ وَالْقُرْآنِ الْحَكِيمِ ۝ إِنَّكَ لَمِنَ الْمُرْسَلِينَ ۝ عَلَىٰ صِرَاطٍ مُسْتَقِيمٍ ۝ تَنْزِيلَ الْعَزِيزِ الرَّحِيمِ (سوره یس، آیات ۱-۵)، به‌عنوان اذکاری برای صفا و معنویت معرفی شده‌اند.

ترجمه: به نام خداوند همیشه فراخ رحمت‌ورز ویژه مهرپرداز. یس. سوگند به قرآن حکمت‌آموز که به‌قطع تو از پیامبرانی. بر راهی راست. و کتاب تو از جانب آن عزیز ویژه مهرپرداز نازل شده است.

این آیات، با تأکید بر رسالت پیامبر اکرم (ص) و حکمت بی‌پایان قرآن کریم، چونان مشعلی فروزان راه سالکان را به سوی صراط مستقیم روشن می‌سازند. این اذکار، برای کسانی که در پی تهذیب باطن و تقویت ارتباط با حق‌اند، چونان آبی زلال، روح را جلا می‌بخشند.

بخش پنجم: ذکر تقویت وفاداری و بیعت

آیه شریفه دست خدا

فراز يَدُ اللَّهِ فَوْقَ أَيْدِيهِمْ از آیه شریفه إِنَّ الَّذِينَ يُبَايِعُونَكَ إِنَّمَا يُبَايِعُونَ اللَّهَ يَدُ اللَّهِ فَوْقَ أَيْدِيهِمْ ۚ فَمَنْ نَكَثَ فَإِنَّمَا يَنْكُثُ عَلَىٰ نَفْسِهِ ۖ وَمَنْ أَوْفَىٰ بِمَا عَاهَدَ عَلَيْهِ اللَّهَ فَسَيُؤْتِيهِ أَجْرًا عَظِيمًا (سوره فتح، آیه ۱۰) به‌عنوان ذکری برای تقویت وفاداری و بیعت با خداوند معرفی شده است.

ترجمه: در حقیقت کسانی که با تو بیعت می‌کنند، جز این نیست که با خدا بیعت می‌کنند. دست خدا بالای دست‌های آنان است. پس هر که پیمان‌شکنی کند، تنها به زیان خود پیمان می‌شکند و هر که بر آنچه با خدا عهد بسته است، وفادار بماند، به‌زودی خدا پاداشی بزرگ به او می‌بخشد.

این ذکر، با تأکید بر برتری دست الهی بر دست‌های بندگان، چونان عهدی است که قلب ذاکر را به پایبندی به تعهدات الهی استوار می‌سازد. این آیه، به مثابه نوری است که مسیر وفاداری و اخلاص را در برابر سالک روشن می‌کند و او را به سوی پاداش عظیم الهی رهنمون می‌گردد.

بخش ششم: ذکر مرتبط با طلسمات قرآنی

آیه شریفه سوره طه

آیه شریفه قَالَ بَصُرْتُ بِمَا لَمْ يَبْصُرُوا بِهِ فَقَبَضْتُ قَبْضَةً مِنْ أَثَرِ الرَّسُولِ فَنَبَذْتُهَا وَكَذَٰلِكَ سَوَّلَتْ لِي نَفْسِي (سوره طه، آیه ۹۶) به‌عنوان یکی از طلسمات قرآن کریم معرفی شده است.

ترجمه: گفت به چیزی که دیگران به آن پی نبردند، پی بردم و به قدر مشتی از رد پای فرستاده‌ی خدا؛ جبرئیل، برداشتم و آن را در پیکر گوساله انداختم و نفس من برایم چنین فریب‌کاری کرد.

این آیه، که به چگونگی انجام سحر اشاره دارد، برای آگاهان به علوم غیبی چونان گنجینه‌ای است که ظرفیت‌های ویژه‌ای را در کاربردهای معنوی و عملی فراهم می‌آورد. این ذکر، نیازمند دانش عمیق و هدایت استادی کارآزموده است، زیرا همانند شمشیری دو لبه، می‌تواند در صورت استفاده نادرست، به زیان ذاکر منجر شود.

بخش هفتم: ذکر توکل و سامان‌بخشی به زندگی

آیه شریفه سوره هود

آیه شریفه وَمَا مِنْ دَابَّةٍ فِي الْأَرْضِ إِلَّا عَلَى اللَّهِ رِزْقُهَا وَيَعْلَمُ مُسْتَقَرَّهَا وَمُسْتَوْدَعَهَا ۚ كُلٌّ فِي كِتَابٍ مُبِينٍ (سوره هود، آیه ۶) به‌عنوان ذکری برای توکل و رفع مشکلات معرفی شده است.

ترجمه: و هیچ جنبنده‌ای در زمین نیست مگر روزی‌اش بر عهده‌ی خداست و قرارگاه و محل مردنش را می‌داند. همه در کتابی روشن است.

این آیه، با تأکید بر رزق و علم بی‌کران الهی، چونان چشمه‌ای است که تشنگی روح را در برابر فقر، سختی و مشکلات زندگی فرو می‌نشاند. مداومت بر این ذکر، نظم الهی را در زندگی ذاکر جاری می‌سازد و هر چیز را در جای مناسب خود قرار می‌دهد. این ذکر، به مثابه ستونی است که بنای زندگی مؤمن را بر پایه توکل و اعتماد به خداوند استوار می‌سازد.

جمع‌بندی و نتیجه‌گیری

این نوشتار، با تکیه بر آیات نورانی قرآن کریم، به تبیین ظرفیت‌های بی‌مانند اذکار الهی در حوزه‌های معنوی، درمانی و اجتماعی پرداخت. از اذن دخول به عالم ملکوت در سوره فتح تا ذکر تحول‌آفرین «کن فیکون» در سوره یس، و از ذکر محافظت در برابر دشمن تا ذکر توکل و سامان‌بخشی به زندگی، این آیات چونان گوهرهایی درخشان، راه سالکان را به سوی تعالی و قرب الهی روشن می‌سازند. هر ذکر، با ویژگی‌های منحصربه‌فرد خود، چونان کلیدی است که درهای خاصی از اسرار الهی را می‌گشاید. با این حال، بهره‌گیری از این اذکار نیازمند تهذیب نفس، حضور قلب و هدایت استادی کارآزموده است. این اثر، از پژوهشگران و متخصصان دعوت می‌کند تا با رویکردی علمی و تجربی، به کاوش در این گنجینه‌های معنوی پرداخته و به احیای پارادایم‌های دینی در علوم انسانی و اجتماعی یاری رسانند.