متن درس

ذکر الهی

برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، جلسه 27

مقدمه

ذکر الهی، به‌سان رزقی معنوی، روح انسان را تغذیه کرده و حیات طیبه را در وجود او تضمین می‌نماید. این کتاب، با تکیه بر درس‌گفتارهای عالمی فرزانه، به تبیین عمیق و جامع جایگاه ذکر در حیات معنوی انسان پرداخته و آن را به‌عنوان ضرورتی برای حفظ وجود معنوی در برابر غفلت و عصيان معرفی می‌کند. ذکر، چونان آبی زلال، روح را سیراب کرده و از خشکی معنوی بازمی‌دارد. هدف این اثر، ارائه نگرشی علمی و تخصصی به مخاطبان تحصیل‌کرده است تا از رهگذر آن، به درک عمیق‌تری از ذکر به‌مثابه غذای روح دست یابند.

بخش اول: ذکر، رزق معنوی انسان

ذکر به‌مثابه غذای روح

ذکر الهی، رزقی است که حیات معنوی انسان را تأمین می‌کند، همان‌گونه که رزق مادی، بقای جسم را تضمین می‌نماید. انسان، موجودی مرزوق است که بدون رزق، چه در بعد مادی و چه معنوی، قادر به ادامه حیات نیست. همان‌گونه که جسم بدون غذا به سوی زوال می‌رود، روح بدون ذکر به غفلت و نابودی معنوی دچار می‌شود. این رزق معنوی، انسان را از سستی، پستی و حرمان معنوی حفظ کرده و او را به سوی حیات طیبه رهنمون می‌سازد.

قرآن کریم: وَمَا مِنْ دَابَّةٍ فِي الْأَرْضِ إِلَّا عَلَى اللَّهِ رِزْقُهَا
«و هیچ جنبنده‌ای در زمین نیست مگر اینکه روزی‌اش بر عهده خداست» (سوره هود، آیه 6).

این آیه، به صراحت بر نقش خداوند به‌عنوان رازق تمامی موجودات تأکید دارد. ذکر، به‌مثابه رزقی الهی، روح را از مرگ معنوی بازمی‌دارد و آن را در مسیر رشد و تعالی نگه می‌دارد.

تفاوت انسان با اشیای بی‌جان در مصرف رزق

انسان، برخلاف اشیایی چون چراغ که با اتمام سوخت خاموش می‌شود، دارای نفسی است که رزق را در خود ذخیره می‌کند، مانند خاکی که آب را جذب کرده و برای مدتی از آن بهره می‌برد. این ظرفیت، انسان را موجودی منحصربه‌فرد می‌سازد که می‌تواند رزق معنوی را در وجود خویش نهادینه کرده و از آن در مواقع نیاز بهره جوید.

قرآن کریم: وَمَنْ يَتَّقِ اللَّهَ يَجْعَلْ لَهُ مَخْرَجًا وَيَرْزُقْهُ مِنْ حَيْثُ لَا يَحْتَسِبُ
«و هر کس از خدا پروا کند، خدا برای او راه خروجی قرار می‌دهد و از جایی که گمان نمی‌برد به او روزی می‌دهد» (سوره طلاق، آیه 2-3).

ذکر، چونان رزقی غیرمنتظره، در لحظات دشواری معنوی، انسان را از زوال محافظت می‌کند و راه نجات را پیش روی او می‌گشاید.

ذخیره‌سازی رزق معنوی در وجود انسان

انسان، مانند شتری که با نشخوار خود زندگی می‌کند، قادر است رزق معنوی را در سلول‌های وجودی خویش ذخیره کند. این ذخیره‌سازی، امکان بهره‌مندی از آثار معنوی ذکر را حتی در شرایط کمبود فراهم می‌آورد. ذکر، به‌سان بذری است که در خاک وجود کاشته شده و در زمان مناسب، میوه حیات طیبه را به بار می‌آورد.

قرآن کریم: وَالْبَاقِيَاتُ الصَّالِحَاتُ خَيْرٌ عِنْدَ رَبِّكَ ثَوَابًا وَخَيْرٌ أَمَلًا
«و باقیات صالحات نزد پروردگارت از نظر پاداش و امید بهتر است» (سوره کهف، آیه 46).

ذکر، به‌عنوان یکی از باقیات صالحات، اثری ماندگار در وجود انسان برجای می‌گذارد و او را در برابر ناملایمات معنوی مقاوم می‌سازد.

بخش دوم: ضرورت و تنوع ذکر در حیات معنوی

ضرورت ذکر برای بقای معنوی

بدون ذکر، انسان به غفلت، سستی، پستی و نابودی معنوی گرفتار می‌شود. ذکر، رزقی است که حیات معنوی را تضمین کرده و روح را از تاریکی غفلت به نور معرفت رهنمون می‌سازد. همان‌گونه که جسم بدون آب و غذا نمی‌تواند به حیات ادامه دهد، روح نیز بدون ذکر به مرگ معنوی دچار می‌شود.

قرآن کریم: وَلَا تَكُونُوا كَالَّذِينَ نَسُوا اللَّهَ فَأَنْسَاهُمْ أَنْفُسَهُمْ
«و مانند کسانی نباشید که خدا را فراموش کردند، پس خدا نیز خودشان را از یادشان برد» (سوره حشر، آیه 19).

ترک ذکر، انسان را به غفلت و فراموشی خویشتن سوق داده و او را از مسیر تعالی بازمی‌دارد.

تنوع رزق معنوی

همان‌گونه که جسم به تنوع غذایی نیاز دارد، روح نیز به تنوع در اذکار (صبح، شب، عید، عزا) نیازمند است تا از آسیب‌های معنوی مصون بماند. این تنوع، روح را از یکنواختی و سستی حفظ کرده و آن را در مسیر رشد و بالندگی نگه می‌دارد.

قرآن کریم: فَاذْكُرُوا اللَّهَ قِيَامًا وَقُعُودًا وَعَلَىٰ جُنُوبِكُمْ
«پس خدا را ایستاده و نشسته و به پهلو یاد کنید» (سوره نساء، آیه 103).

این آیه، بر تنوع حالات ذکر تأکید دارد و نشان می‌دهد که ذکر باید در همه شرایط زندگی جاری باشد.

ذکر به‌مثابه نگهدارنده وجود

ذکر، به معنای «ذُکر» (نگهداری)، وجود انسان را از نابودی معنوی حفظ می‌کند. همان‌گونه که رزق مادی، جسم را از زوال بازمی‌دارد، ذکر نیز روح را در برابر غفلت و عصيان محافظت می‌کند.

قرآن کریم: وَاذْكُرْ رَبَّكَ إِذَا نَسِيتَ
«و پروردگارت را یاد کن هنگامی که فراموش کردی» (سوره کهف، آیه 24).

ذکر، به‌سان نگهبانی هوشیار، انسان را در مسیر حق نگه داشته و از انحراف بازمی‌دارد.

بخش سوم: رابطه ذکر و معصیت

تأثیر متقابل ذکر و معصیت

اختلال در ذکر، به غفلت و عصيان منجر می‌شود و بالعکس، عصيان و معصیت، ذکر را مختل می‌کند. این رابطه دوطرفه، مانند برهان انی و لمی، نشان‌دهنده پیوند عمیق ذکر و معصیت است. ذکر، مانع از معصیت شده و معصیت، مانع از ذکر صحیح می‌گردد.

قرآن کریم: وَالَّذِينَ إِذَا فَعَلُوا فَاحِشَةً أَوْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ ذَكَرُوا اللَّهَ فَاسْتَغْفَرُوا لِذُنُوبِهِمْ
«و کسانی که چون کار زشتی کنند یا به خود ستم روا دارند، خدا را یاد کنند و برای گناهانشان آمرزش بخواهند» (سوره آل‌عمران، آیه 135).

ذکر، به‌عنوان ابزار توبه، انسان را از دام معصیت رهایی بخشیده و او را به سوی آمرزش هدایت می‌کند.

جایگاه غیرطبیعی ذکر در جامعه

در جامعه کنونی، ذکر و به‌ویژه نماز، جایگاه طبیعی خود را از دست داده و به‌صورت اضطراری انجام می‌شود. موانعی چون دغدغه‌های زندگی، رسانه‌ها و امور مادی، ذکر را به حاشیه رانده و آن را از جایگاه محوری خود دور کرده است.

قرآن کریم: يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تُلْهِكُمْ أَمْوَالُكُمْ وَلَا أَوْلَادُكُمْ عَنْ ذِكْرِ اللَّهِ
«ای کسانی که ایمان آورده‌اید، اموال و فرزندانتان شما را از یاد خدا غافل نکند» (سوره منافقون، آیه 9).

این آیه، هشداری است به مؤمنان که امور دنیوی نباید آن‌ها را از ذکر الهی بازدارد.

استمرار ذکر حتی بدون میل

ذکر، مانند غذا، حتی در صورت نبود میل، باید انجام شود تا از اختلال معنوی جلوگیری کند. عدم میل به ذکر، نشانه‌ای از بیماری معنوی است که باید با استمرار در ذکر درمان گردد.

قرآن کریم: وَاذْكُرْ رَبَّكَ فِي نَفْسِكَ تَضَرُّعًا وَخِيفَةً
«و پروردگارت را در دل خود با تضرع و ترس یاد کن» (سوره اعراف، آیه 205).

ذکر مداوم، حتی در شرایط بی‌میلی، روح را از بیماری معنوی حفظ می‌کند.

بخش چهارم: تنوع و فراوانی ذکر در قرآن

تنوع مصادیق ذکر

ذکر در قرآن با مصادیق گوناگون (تسبیح، تذکر، استغفار) و در حالات مختلف (ایستاده، نشسته، به پهلو) آمده است. این تنوع، نشان‌دهنده جایگاه محوری ذکر در حیات معنوی است.

قرآن کریم: لِمَنْ كَانَ يَرْجُو اللَّهَ وَالْيَوْمَ الْآخِرَ وَذَكَرَ اللَّهَ كَثِيرًا
«برای کسی که به خدا و روز واپسین امید دارد و خدا را بسیار یاد می‌کند» (سوره احزاب، آیه 21).

قرآن کریم: وَاذْكُرِ اسْمَ رَبِّكَ وَتَبَتَّلْ إِلَيْهِ تَبْتِيلًا
«و نام پروردگارت را یاد کن و با اخلاص تمام به او روی آور» (سوره مزمل، آیه 8).

این آیات، تنوع و فراوانی ذکر را در قرآن نشان داده و بر انعطاف‌پذیری آن در پاسخ به نیازهای معنوی تأکید دارند.

ذکر به‌مثابه ابزار دفاعی

ذکر، ابزاری دفاعی و حمایتی است که انسان را در برابر وسوسه‌های شیطانی و مشکلات زندگی تقویت می‌کند. همان‌گونه که سپری از جنگجو محافظت می‌کند، ذکر نیز روح را در برابر آسیب‌های معنوی حفظ می‌نماید.

قرآن کریم: وَاذْكُرْ عَبْدَنَا أَيُّوبَ إِذْ نَادَىٰ رَبَّهُ أَنِّي مَسَّنِيَ الشَّيْطَانُ بِنُصْبٍ وَعَذَابٍ
«و بنده ما ایوب را یاد کن، هنگامی که پروردگارش را ندا داد که شیطان به من رنج و عذاب رسانده است» (سوره ص، آیه 41).

ذکر، انسان را در برابر شیطان و ناملایمات تقویت کرده و او را به سوی آرامش معنوی هدایت می‌کند.

رابطه ذکر و ایمان

ذکر کثیر، نشانه ایمان قوی است و ایمان قوی، به ذکر کثیر منجر می‌شود. این رابطه متقابل، ذکر را به عاملی برای رشد معنوی تبدیل می‌کند.

قرآن کریم: وَالَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ وَذَكَرُوا اللَّهَ كَثِيرًا
«و کسانی که ایمان آوردند و کارهای شایسته کردند و خدا را بسیار یاد کردند» (سوره شعراء، آیه 227).

ذکر، به‌سان پلی میان ایمان و عمل صالح، انسان را به سوی کمال معنوی رهنمون می‌سازد.

بخش پنجم: ذکر متقابل و تمایز با رضا

ذکر متقابل خدا و بنده

ذکر انسان، زمینه‌ساز ذکر الهی است. هنگامی که انسان خدا را یاد کند، خدا نیز او را یاد کرده و خیر و برکت را به او ارزانی می‌دارد.

قرآن کریم: فَاذْكُرُونِي أَذْكُرْكُمْ وَاشْكُرُوا لِي وَلَا تَكْفُرُونِ
«پس مرا یاد کنید تا شما را یاد کنم و از من سپاس گزارد و ناسپاسی نکنید» (سوره بقره، آیه 152).

این آیه، رابطه‌ای دوطرفه میان خدا و بنده را نشان می‌دهد که ذکر انسان، توجه الهی را به دنبال دارد.

تفاوت ذکر و رضا

در باب رضا، رضایت الهی مقدم است، اما در باب ذکر، انسان باید آغازگر باشد، زیرا ذکر عملی اختیاری و در دسترس است. ذکر، به‌سان کلیدی است که درهای قرب الهی را به روی انسان می‌گشاید.

قرآن کریم: رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُمْ وَرَضُوا عَنْهُ
«خدا از آنها خشنود است و آنها از او خشنودند» (سوره مجادله، آیه 22).

ذکر، با اختیار انسان آغاز شده و او را به سوی قرب الهی هدایت می‌کند.

ترک ذکر به‌مثابه کفران نعمت

ترک یا تضعیف ذکر، کفران نعمت است و انسان را به حرمان و غفلت دچار می‌کند. همان‌گونه که ناسپاسی از نعمت‌های مادی، انسان را از خیر محروم می‌سازد، ترک ذکر نیز روح را از برکات معنوی دور می‌کند.

قرآن کریم: وَاشْكُرُوا لِي وَلَا تَكْفُرُونِ
«و از من سپاس گزارد و ناسپاسی نکنید» (سوره بقره، آیه 152).

ذکر، نعمتی الهی است که باید با شکر و استمرار از آن بهره جست.

بخش ششم: غفلت و نقش شیطان در ذکر

نقش شیطان در غفلت از ذکر

غفلت از ذکر، از وسوسه‌های شیطان ناشی می‌شود. شیطان، با ایجاد غفلت، انسان را از یاد خدا بازمی‌دارد و او را به سوی نابودی معنوی سوق می‌دهد.

قرآن کریم: وَمَا أَنْسَانِيهُ إِلَّا الشَّيْطَانُ أَنْ أَذْكُرَهُ
«و جز شیطان کسی مرا از یاد آن باز نداشت» (سوره کهف، آیه 63).

ذکر، به‌سان سپری، انسان را در برابر وسوسه‌های شیطانی حفظ می‌کند.

غفلت خودخواسته و غفلت الهی

غفلت خودخواسته، ناشی از ترک ذکر است و با بازگشت به ذکر قابل درمان است. اما غفلت الهی، که نتیجه معاصی مستمر است، درمان دشوارتری دارد.

قرآن کریم: وَلَا يَذْكُرُونَ إِلَّا أَنْ يَشَاءَ اللَّهُ
«و جز به خواست خدا یاد نکنند» (سوره مدثر، آیه 56).

غفلت الهی، هشداری است به انسان که معاصی، او را از ذکر و قرب الهی دور می‌سازد.

بخش هفتم: ذکر نعمت و نهادینه‌سازی ذکر

ذکر نعمت به‌مثابه ذکر الهی

توجه به نعمت‌های الهی، خود نوعی ذکر است که قلب انسان را از معاصی پاک کرده و او را به سوی شکر و تقرب سوق می‌دهد.

قرآن کریم: وَاذْكُرْ نِعْمَتِيَ الَّتِي أَنْعَمْتُ عَلَيْكَ
«و نعمتم را که بر تو ارزانی داشتم یاد کن» (سوره بقره، آیه 40).

ذکر نعمت، انسان را از تمرکز بر عیوب و معاصی بازداشته و او را به سوی اصلاح و تعالی هدایت می‌کند.

نقد رویکرد منفی در محاسبه نفس

تمرکز بر عیوب نفس، که در برخی رویکردهای علم دینی رایج است، انسان را به یأس و ناامیدی سوق می‌دهد. در مقابل، قرآن بر ذکر نعمت‌ها تأکید دارد تا انسان را به سوی انگیزه و اصلاح هدایت کند.

قرآن کریم: وَأَمَّا بِنِعْمَةِ رَبِّكَ فَحَدِّثْ
«و اما از نعمت پروردگارت سخن گوی» (سوره ضحی، آیه 11).

تمرکز بر نعمت‌ها، انگیزه‌ای برای اصلاح نفس ایجاد کرده و انسان را از یأس دور می‌کند.

نهادینه‌سازی ذکر در وجود انسان

ذکر باید در وجود انسان نهادینه شود، مانند غذا، ورزش یا کار، تا به عادتی پایدار و سپس ذات ذاکر تبدیل گردد. این نهادینه‌سازی، ذکر را به بخشی جدایی‌ناپذیر از زندگی انسان تبدیل می‌کند.

قرآن کریم: الَّذِينَ يَذْكُرُونَ اللَّهَ قِيَامًا وَقُعُودًا وَعَلَىٰ جُنُوبِهِمْ
«کسانی که خدا را ایستاده و نشسته و به پهلو یاد می‌کنند» (سوره آل‌عمران، آیه 191).

ذکر نهادینه‌شده، انسان را در همه حالات به خدا متصل نگه داشته و او را به سوی کمال هدایت می‌کند.

بخش هشتم: مذکور شدن به‌عنوان ثمره ذکر

ذاکر شدن و مذکور شدن

ذاکر شدن، مقدمه‌ای است برای مذکور شدن نزد خدا و ملائکه. انسان با استمرار در ذکر، به مقامی می‌رسد که نزد خدا و فرشتگان یاد شده و مورد توجه قرار می‌گیرد.

قرآن کریم: فَاذْكُرُونِي أَذْكُرْكُمْ
«پس مرا یاد کنید تا شما را یاد کنم» (سوره بقره، آیه 152).

مذکور شدن، ثمره اخلاص و استمرار در ذکر است و انسان را به مقام قرب الهی می‌رساند.

تفاوت مسجود و مذکور ملائکه

مسجود ملائکه بودن، مقامی منحصربه‌فرد است، اما مذکور ملائکه بودن، برای افراد بیشتری امکان‌پذیر است و از خلوص و اعمال صالح ناشی می‌شود.

قرآن کریم: وَإِذْ قُلْنَا لِلْمَلَائِكَةِ اسْجُدُوا لِآدَمَ
«و چون به فرشتگان گفتیم برای آدم سجده کنید» (سوره بقره، آیه 34).

مذکور شدن، درجه‌ای از قرب الهی است که از طریق ذکر و اعمال صالح حاصل می‌شود.

مذکور شدن به‌عنوان نتیجه اعمال خیر

مذکور شدن، نتیجه طبیعی اعمال خیر است، نه هدفی مستقیم. نیت برای شهرت، ارزش اعمال را از بین می‌برد، اما اعمال خیر به‌صورت طبیعی انسان را نزد خدا و خلق مذکور می‌سازد.

قرآن کریم: وَمَنْ أَحْسَنُ قَوْلًا مِمَّنْ دَعَا إِلَى اللَّهِ وَعَمِلَ صَالِحًا
«و کیست خوش‌گفتارتر از کسی که به سوی خدا دعوت کند و کار شایسته انجام دهد» (سوره فصلت، آیه 33).

اعمال خیر، بدون نیت شهرت، انسان را به مقام مذکور شدن می‌رساند.

جمع‌بندی نهایی

ذکر الهی، به‌سان رزقی معنوی، روح انسان را تغذیه کرده و او را از غفلت، عصيان و نابودی معنوی حفظ می‌کند. این کتاب، با تکیه بر درس‌گفتارهای عالمی فرزانه، به تبیین عمیق نقش ذکر در حیات معنوی پرداخته و آن را به‌عنوان ضرورتی برای بقای معنوی معرفی کرده است. تنوع اذکار، رابطه متقابل ذکر و ایمان، و نقش ذکر در دوری از معصیت، از جمله محورهای کلیدی این اثر است. ذکر، نه‌تنها سپری در برابر وسوسه‌های شیطانی است، بلکه انسان را به مقام مذکور شدن نزد خدا و ملائکه می‌رساند. این نوشتار، با زبانی فاخر و ساختاری نظام‌مند، برای پژوهشگران علوم دینی و مخاطبان تحصیل‌کرده، منبعی ارزشمند ارائه می‌دهد که می‌تواند در مطالعات معنوی و آکادمیک مورد استفاده قرار گیرد.